DSC07324

V

na*i*ki*ania • negatywnych — procentujących postawy bu-(jUacr odrtuc* oni* typowością (przedstawianiem typowego bo-t%*icm u typowych sytuacjach), co miało nadać jej realistyczny dhuttn&tet fypowość pojmowano tu jednak w sposób znacznie »włwegąiącv od potocznego rozumienia tego terminu, obraz artystyczny nuai być bowiem uogólnieniem i ukazywać taki otwn* świata, w którym działają obiektywne i uniwersalne, jftXToh>gkziH>-histeryczne praw idłowości rozwoju społecznego, gankowo rozpoznane przez marksizm-leninizm.

Konieczność respektowania w praktyce literackiej reguł realizmu socjalistycznego musiała prowadzić do schematyzmu, to znaczy do zachowania zgodności utrzymanych w socrealistycznej poetyce dzieł z odgórnie narzuconym i dość precyzyjnie określonym wzorcem. Konsekwencją owego schematyzmu były pewne charakterystyczne dla prozy socrealistycznej cechy, które — właściwe w mniejszym lub większym stopniu wszystkim powieściom powstałym w łatach 1949-1955 — zadecydowały o słabości artystycznej. ułomności tych dzieł. Cechy te charakteryzują temat, kompozycję i język powieści powstałych w tym okresie.

Problematyka socrealistycznej prozy zawężona była do spraw związanych z szeroko pojętą produkcją, heroicznym pokonywaniem przeszkód na drodze do budowy socjalizmu (tzw. romantyka rewolucyjna), stopniowym osiąganiem dojrzałości ideologicznej przez bohaterów pracujących w kolektywie, a także z demaskowaniem wrogów klasowych i ustrojowych. Szczególną rangę posiadał motyw pracy, któremu podporządkowany był czołowy gatunek literacki realizmu socjalistycznego, jakim była tzw. powieść produkcyjna, mająca wiele cech wspólnych z pozytywistyczną powieścią tendencyjną czy inaczej powieścią z tezą. Na fabułę powieści produkcyjnej składało się kilka stałych wątków, nieznacznie tylko modyfikowanych w kolejnych bterackich realizacjach wzorca.

Schematyzm zaciążył także nad konstrukcją bohaterów prozy socrealistNcznej. Obowiązywał tu dycbotomiczny podział na bo-

ha terów pozytywnych (robotnik, majster, pracownik spółdzielni produkcyjnej, członek partii i sekretarz POP) i negatywnych (sanacyjny inteligent, wrogi lub tylko obojętny przemahóm dyrektor, pijak, bumelant, kułak, ksiądz, biurokratyczny urzędnik, sabotażystaj. Uproszczona psychologia literackich postaci była konsekwencją odrzucenia „duszoznawczego psychologizo-wania” jako spadku po skompromitowanej literaturze burżuazyj-nej. Z podobnych względów bohaterowie prozy socrealistycznej nie mogli doświadczać samotności, poczucia zagubienia czy tragizmu egzystencji, budowniczy jedynie słusznego ustroju sens życia upatrywał bowiem w twórczym, kolektywnym działaniu dla dobra Ludowej Ojczyzny, zgodnym z głęboko akceptowaną ideologią i interesami własnej klasy.

Realizacja narzuconego literaturze schematu wymagała jednak od pisarza nie tylko odpowiedniego spreparowania treści dzieła, lecz także odpowiedniego ukształtowania jego formy. Ponieważ literatura w nowych warunkach ustrojowych kierowana była przede wszystkim do ludzi pracy, robotników i chłopów o niewielkich lub zgoła żadnych kompetencjach literackich, musiała swe wyraziste i jednoznaczne treści komunikować w maksymalnie przystępnej formie. Odrzucono więc nie tylko wszelkie eksperymenty i komplikacje formalne jako „burżuazyjne pięknostki Tsmacźki”, zrezygnowano także z wszelkiej symboliki, aluzyjnoścj, metaforyki, ujęć parabolicznych czy groteskowych, dążąc do pełnej jednoznaczność* w konstrukcji świata przedstawionego.

Owa jednoznaczność miała wpływ także na odpowiednie ukształtowanie językowej warstwy prozy socrealistycznej. Narrator, a przede wszystkim bohaterowie reprezentujący lud miast i wsi, przemawiali językiem pozornie stylizowanym na mowę ludzi prostych, czasem wręcz żargonem czy gwarą, w gruncie rzeczy zaś używali stylu gazet, przemówień politycznych, referatów partyjnych.