18060 P030511 27 [01]

X MAREK HLASKO. EPOKA I BIOGRAFIA

naśladowania i negatywnych — prezentujących postawy budzące odrazę) oraz typowością (przedstawianiem typowego bohatera w typowych sytuacjach), co miało nadać jej realistyczny charakter. Typowość pojmowano tu jednak w sposób znacznie odbiegający od potocznego rozumienia tego terminu, obraz artystyczny miał być bowiem uogólnieniem i ukazywać taki obraz świata, w któiym działają obiektywne i uniwersalne, socjologiczno-historyczne prawidłowości rozwoju społecznego, naukowo rozpoznane przez marksizm-leninizra.

Konieczność respektowania w praktyce literackiej reguł realizmu socjalistycznego musiała prowadzić do schematyzmu, to znaczy do zachowania zgodności utrzymanych w socrealistycznej poetyce dzieł z odgórnie narzuconym i dość precyzyjnie określonym wzorcem. Konsekwencją owego schematyzmu były pewne charakterystyczne dla prozy socrealistycznej cechy, które — właściwe w mniejszym lub większym stopniu wszystkim powieściom powstałym w latach 1949-1955 — zadecydowały o słabości artystycznej, ułomności tych dzieł. Cechy te charakteryzują temat, kompozycję i język powieści powstałych w tym okresie.

Problematyka socrealistycznej prozy zawężona była do spraw związanych z szeroko pojętą produkcją, heroicznym pokonywaniem przeszkód na drodze do budowy socjalizmu (tzw. romantyka rewolucyjna), stopniowym osiąganiem dojrzałości ideologicznej przez bohaterów pracujących w kolektywie, a także z demaskowaniem wrogów klasowych i ustrojowych. Szczególną rangę posiadał motyw pracy, któremu podporządkowany był czołowy gatunek literacki realizmu socjalistycznego, jakim była tzw. powieść produkcyjna, mająca wiele cech wspólnych z pozytywistyczną powieścią tendencyjną czy inaczej powieścią z tezą. Na fabułę powieści produkcyjnej składało się kilka stałych wątków, nieznacznie tylko modyfikowanych w kolejnych literackich realizacjach wzorca.

Schematyzm zaciążył także nad konstrukcją bohaterów prozy socrealistycznej. Obowiązywał tu dychotomiczny podział na bohaterów pozytywnych (robotnik, majster, pracownik spółdzielni produkcyjnej, członek partii i sekretarz POP) i negatywnych (sanacyjny inteligent, wrogi lub tylko obojętny przemianom dyrektor, pijak, bumelant, kułak, ksiądz, biurokratyczny urzędnik, sabotażysta). Uproszczona psychologia literackich postaci była konsekwencją odrzucenia „duszoznawczego psychologizo-wania” jako spadku po skompromitowanej literaturze burżuazyj||sgj nej. Z podobnych względów bohaterowie prozy socrealistycznej nie mogli doświadczać samotności, poczucia zagubienia czy tragizmu egzystencji, budowniczy jedynie słusznego ustroju sens życia upatrywał bowiem w twórczym, kolektywnym działaniu dla dobra. Ludowej Ojczyzny, zgodnym z głęboko akceptowaną ideologią! interesami własnej klasy.

Realizacja narzuconego literaturze schematu wymagała jednak od pisarza nie tylko odpowiedniego spreparowania treści dzieła, lecz także odpowiedniego ukształtowania jego form^Ponieważ literatura w nowych warunkach ustrojowych kierowana była przede wszystkim do ludzi pracy, robotników i chłopów

0    niewielkich lub zgoła żadnych kompetencjach literackich, musiała swe wyraziste i jednoznaczne treści komunikować w maksymalnie przystępnej formie. Odrzucono więc nie tylko wszelkie eksperymenty i komplikacje formalne jako „burżuazyjne pięknostki i smaczki”, zrezygnowano także z wszelkiej symboliki, aluzyjności, metaforyki, ujęć parabolicznych czy groteskowych, dążąc do pełnej jednoznaczności w konstrukcji świata przedstawionego.

Owa jednoznaczność miała wpływ także na odpowiednie ukształtowanie językowej warstwy prozy socrealistycznej. Narrator, a przede wszystkim bohaterowie reprezentujący lud miast

1    wsi, przemawiali językiem pozornie stylizowanym na mowę ludzi prostych, czasem wręcz żargonem czy gwarą, w gruncie rzeczy zaś używali stylu gazet, przemówień politycznych, referatów partyjnych.