P030511 28

XII MAREK HLASKO. EPOKA I BIOGRAFIA

Rozwój literatury realizmu socjalistycznego w Polsce obejmował lata 1949-1955. Napisane wówczas powieści (Most nad urwiskiem Antoniego Olchy, 1949; Numer 16 produkuje Jana Wilczka, 1949; Węgiel Aleksandra Ścibora-Rylskiego, 1950; Na przykład Plewa Bogdana Hamery, 1950; Przy budowie Tadeusza Konwickiego, 1950; Penicylina Aleksandra Jackiewicza, 1951; Lewanty Andrzeja Brauna, 1952; Miasto nowych ludzi Janiny Dziamowskiej, 1953; Nowe skiby Tadeusza Papiera, 1954; Przednówek Jerzego Śladkowskiego, 1955 i kilka innych) mniej lub bardziej wiernie realizowały założenia socrealizmu, wymuszony zaś tymi założeniami schematyzm decydował o klęsce artystycznej wszystkich tych, bez wyjątku, powieści.

Odwilż. W 1953 roku umarł Stalin; w następnych miesiącach i latach w ZSRR i w krajach obozu socjalistycznego postępował proces, nazwany od tytułu powieści Hji Erenburga odwilżą. Przełomowym rokiem był rok 1956. W lutym I sekretarz KC KPZR, Nikita Chruszczów, na XX Zjeździe swej partii przedstawił w słynnym przemówieniu istotę kultu jednostki i zbrodnie stalinizmu. W tym samym roku również w Polsce miały miejsce doniosłe wydarzenia polityczne; w wyniku tzw. wypadków czerwcowych nastąpiły zasadnicze zmiany w kierownictwie PZPR. W październiku 1956 I sekretarzem partii został Władysław Gomułka, obiecujący reformy polityczne i gospodarcze, demokratyzację życia społecznego, zmianę zasad polityki kulturalnej,, w tym ograniczenie cenzuryj

Pierwszymi zwiastunami odwilży w Polsce były pojawiające się już od roku 1954, lecz przybierające na sile w roku 1955 głosy krytyczne zarówno wobec restrykcyjnej polityki kulturalnej państwa (narzucającej ludziom sztuki schematy rozwiązań artystycznych, nadmiernie ingerującej w procesy twórcze, żelazną kurtyną odgradzającej Polskę także od kulturalnego dorobku Zachodu),(jak i wobec dominacji jednego kierunku artystycznego — realizmu socjalistycznego?W połowie 1955 roku — najpierw na łamach polskich czasopism — pojawiły się pierwsze utwory spełniające odmienne od powszechnie-obowiązujących założenia artystyczne lub głoszące jawną krytykę sposobu realizacji pryncypiów ustrojowych (opowiadania Hłaski, wiersze Andrzeja Bursy, Poemat dla dorosłych Adama Ważyka, Złoty lis Andrzejewskiego, „Prapremiera pięciu poetów" w „Życiu Literackim”, czyli prezentacja wierszy Białoszewskiego, Czycza, Harasymowicza, Drozdowskiego, Herberta).

Rok 1956 przyniósł już gruntowną „rewolucję kulturalną”, będącą w dużej mierze odbiciem w dziafabiośei-artystye?fflq" przemian w polityce oraz świadomości społecznej. W twórcze życie wchodzi młode pokolenie, nazwany wkrótce „pokoleniem 56” lub „generacją Października”, stanowczo dystansujące się od intelektualnego i ideowego dorobku swych ojców, zwracające swój bunt i gniew przeciwko właśnie mijającemu „okresowi błędów i wypaczeń”.

Zachodnie ruchy kontestacyjne. Odwilż w Polsce, stopniowe odchodzenie od stalinizmu w polityce, rodzenie się nowych nastrojów społecznych, ustalanie odmiennej hierarchii wartości etycznych i estetycznych, dojście do głosu młodej, zbuntowanej generacji, zbiegły się w czasie z kontestacyjnymi wystąpieniami młodego pokolenia na Zachodzie. W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych w USA oraz około roku 1956 w Wielkiej Brytami pojawiły się zjawiska społeczno-literac-kie, których artystyczne i światopoglądowe założenia, mimo iż zrodzone w odmiennej sytuacji społecznej, łączyło wiele cech wspólnych. W USA termin Beat Generation, stworzony przez Jacka Kerouaca (1922-1969), określał — przez analogię do wcześniejszego o trzydzieści lat terminu Lost Generation — reprezentantów pokolenia wchodzącego w dojrzałość po II wojnie, demonstrującego poczucie klęski i nieprzystosowania w kapitalistycznym społeczeństwie rządzonym przez pieniądz i technikę. Beatnicy (Jack Kerouac, Allen Ginsberg, William Burroughs i in.) głosili odrzucenie burżuazyjnego stylu życia z jego konformizmem, materializmem, fałszem międzyludz-