DSC07337

IV. POLEMIKA Z S(X'KliAI.IZMIiM

Nowatorstwo Mcruwzćgo kroku w chmurach polegało w od czuciu kryl \ ków i czytelników z okolic roku 1956 także na od, wróceniu w tych opow 'iudauiach zasad socrealistycznej poetyki radykalnej zmianie reguł organizujących świat przedstawiony literatury wczesnych lat pięćdziesiątych.

Pttypomnjjnn. ze podstawową wartością bohaterów litera, tury realizmu socjalistycznego była praca, stanowiąca — zgodnie z filozofią marksistowską — źródło samorealizacji i miernik wartości człowieka. Bohaterowie tej prozy działali w ramach kolektywu, który dawał im oparcie, uczył zawodu i życia, pomagał dojrzeć życiowo i ideowo. Poruszali się w oswojonej przestrzeni, zadomowieni w zakładzie pracy i ludowej ojczyźnie, która — choć niedoskonała — dawała nadzieję na lepsze jutro. Historie opowiadane przez pisarzy w latach 1949-1955 tchnęły optymizmem (wszelkie problemy, osobiste i zawodowe, były, choć niekiedy z niemałym trudem, rozwiązywane) i dydaktyzmem — większość postaci literackich tego okresu to bohaterowie pozytywni, ludzie dzielni i oddani Sprawie, mogący służyć jako wzór do naśladowania; szczególną pozycję zajmował tu zwykle sekretarz partii.

W debiutanckim tomie Hłaski znalazło się jedno opowiadanie realizujące opisany powyżej schemat, a zatytułowane Baza Sokołowska. W tej, w dużej mierze autobiograficznej, historii

0    młodym chłopcu, który „wyrasta na człowieka” w trudnej szkole życia, jaką jest baza transportowa na peryferiach Warszawy, odnajdujemy niemal wszystkie elementy socrealistycznej poetyki. Jest tu zgrany, choć przeżywający zwykłe międzyludzkie konflikty kolektyw; ludzie Bazy kochają swoją pracę

1    identyfikują się z nią w pełni; młody człowiek, włączony w ten zespół, uczy się pokonywać własną słabość pociągany przykładem kolegów, a także dyskretnie wspierany przez „serce bazy”, sekretarza partii, towarzysza Szymaniaka. Dydaktyczny

cel opowiadania osiągany jest metodą pośrednią (konstrukcja postaci) i bezpośrednią (rozmowy bohaterów, zwłaszcza nocna pogawędka Szymaniaka z Michałem na temat ideowego dojrzewania do komunizmu). Rozwój akcji nieuchronnie zmierza do optymistycznego zakończenia, jakim jest zwycięstwo Studenta nad własną słabością oraz triumf wiary Szymaniaka w możliwości tkwiące w ludziach.

Baza..., czytana w kontekście pozostałych opowiadań Pierwszego kroku w chmurach, nasuwa kilka refleksji. Po pierwsze — potwierdza słuszność opinii, że Hłasko, podobnie jak całe jego, zetempowskie przecież, pokolenie, był dobrym materiałem na komunistę, że przynajmniej część głoszonych oficjalnie prawd i wartości skłonny był uznać za swoje. Dopiero kiedy, dojrzewając, przeżył kolejne rozczarowania, stał się pełnym goryczy buntownikiem i oskarżycielem ustroju¹. Po drugie —• uświadamia precyzyjność i funkcjonalność socrealistycznego schematu, niesłychanie łatwego do wypełnienia niemal dowolną, byle zgodną z „regułami gry” treścią; uzmysławia także przepaść, jaka dzieli Bazę..., jako utwór realizujący ten schemat, od pozostałych opowiadań zbioru Pierwszy krok w chmurach, w których elementy owego schematu ulegają kolejno destrukcji, zmieniając się w swoje przeciwieństwo.

I tak praca, która dla herosów socrealizmu jest źródłem osobistej satysfakcji i sensem życia, staje się dla bohaterów Hłaski ciężką mordęgą w nieludzkich warunkach (Robotnicy), ogłupiającym, jednostajnym wysiłkiem nie zapewniającym godziwego bytu (Odlatujemy w niebo), czasem trudną do zdobycia podstawą jakiejkolwiek egzystencji (Dwóch mężczyzn na drodze). Zgranemu kolektywowi z powieści socrealistycznej, kochającemu własny trud i dumnemu ze swego

1

S. S tabro, W bursztynowej kuli; T. B u rek, Zamiast powieści, Wfer szawa 1971.