DSC09215 (2)

257

fantastyka

w niektórych innych utworach ważką rolę odgrywają te właśnie fantastyczne postacie, w związku z którymi J, Tretiak mówi nawet o ..rusałczanym*' nurcie w jego dumkach. W Rusałkach pojawiają się one jako młodzieńczy sen-marzenie na jawie zakochanego, który swą umiłowaną Zorynę widzi w ich towarzystwie i w pewnym momencie z nimi ją utożsamia. Są tu symbolem cudownych złudzeń miłości i młodości, co bezpośrednio zostało wyrażone w bardzo popularnych początkowych wersach poematu: „Święć się. święć się, wieku młody, / Śnie na kwiatach, śnie mój złoty, / Ideale wiary, cnoty / I miłości, i swobody*’. Podobnie w dumce Czarno księżniczka obraz rusałki-syreny symbolizuje kuszącą swymi czarami kobiecość, w mistycznym poemacie Duch od stepu (1836) staje się symbolem ludowej poezji, której matka poety, Ukraina, oddaje go jako dziecię na wychowanie. We wszystkich tych ujęciach fantastycznego motywu uderza nacechowanie go cudownością (w zakończeniu Rusałek pojawia się sformułowanie: ,Jednak cały szczęścia wątek / Składa jedna cudów chwilka"), po wtóre zaś — jego symboliczne funkcje, znamienne przecież także dla fantastyki, lecz raczej nie tej, która ma ludową proweniencję.

Fantastyka spotykana w powieści poetyckiej nie zawsze pojawia się bezpośrednio. Na ogół mamy tu do czynienia z nasiloną maksymalnie tajemniczością (uzyskiwaną zresztą czasem przez antropomorfizację groźnych i ponurych sił przyrody, co można już zaliczyć do fantastyki sensu stricto), z dążnością do hiperbolizacji postaci protagonisty, wielkiego samotnego bohatera, obrazującego dystans poety wobec świata. Hiperbolizacja owa, znajdująca się na skraju wiarygodności, nie wykracza jednak przeważnie poza granice empirycznych możliwości człowieka, nie ma więc ściśle fantastycznego charakteru. W niektórych powieściach poetyckich pojawiają się jednak motywy fantastyczne (np. w Mnichu Słowackiego bohaterowi objawia się „cień” dziewicy arabskiej, w Arabie tegoż autora — dziewczyna obcuje z nieżyjącym kochankiem), dwie zaś — Żmija (1831) Słowackiego i Zamek kaniowski (1828) Goszczyńskiego — cechują się stosunkowo dużym nasileniem fantastycznych elementów. W Żmii występuje postać Rusałki, mowa jest również o cudownym, groźnym dla wrogów obrazie Bogurodzicy. W Zamku kaniowskim spotykamy natomiast postacie fantastyczne oparte na folklorze (mówiące puszczyki, diabłów zdejmujących wisielca, obłąkaną topielicę, „wpół-kobietę, wpółgrobów maszkarę”). Ważniejsze jest jednak to, że w obu utworach obok motywacji realistycznej pojawia się | fantastyczna i ona okazuje się ważniejsza (zwłasza w Zamku kaniowskim). Wiąże się to z przyjętą koncepcją rzeczywistości. W myśl tej koncepcji światem rządzą siły zła, nie dające się objąć rozumem. Człowiek jest przedstawiony jako igraszka w ich ręku. Występująca we wszystkich romantycznych powieściach poetyckich tajemniczość w gruncie rzeczy prowadzi do takiej samej irracjonalistycznej koncepcji świata rządzonego przez tajemne groźne moce. O ile więc typy fantastycznych postaci pozwalają te powieści wiązać z fantastyką ludową, o tyle rola nie dającej się pojąć rozumem tajemnicy — wiąże je z fantastyką grozy. Nie zawsze przybiera ona postać tak demoniczną, jak w Zamku kaniowskim, niemal zawsze jednak pojawia się jej irracjonalne oblicze.

Fantastyka pojawiająca się w romantycznym dramacie (często jest to dramat niesceniczny) ma charakter zróżnicowany. Przede wszystkim można zauważyć jej literacki rodowód (wzorcami są na ogół utwory Szekspira i Faust Goethego), nie wykluczający jednak oczywiście ani odwołań do fantastyki ludowej ze znamienną dla niej cudownością, ani opierania się na wierzeniach chrześcijańskich, ani też wreszcie — pojawienia się fantastyki związanej z marzeniem sennym i stanami wizyjnymi.

28<ze-l2J5iQ1

Fantastyka III cz. Dziadów Mickiewicza, podobnie jak fantastyka Fausta, choć w znacznie większym stopniu (Goethe odwoływał się także do fantastyki sensu stricto pogańskiej), oparta jest na chrześcijańskich wyobrażeniach życia ponadzmysłowego. Chóry aniołów i archaniołów sakryfikują przeżycia protagonistów. Wewnętrzne zmagania się bohaterów obrazują głosy duchów, padające raz z lewej, raz z prawej strony (w scenie Wielkiej Improwizacji), kiedy indziej zaś — postać Szatana-Kusiciela. Diabły różnej hierarchii łącznie z samym Belzebubem zajmują się duszą śpiącego Senatora (ich widzenie tutaj jest bliskie fantastyce ludowej), aniołowie opiekują się duszą księdza Piotra podczas jego snu, co wiąże się zarówno z marzeniami sennymi tych postaci, jak z pochodzącą z rąk przedstawicieli Nieba lub Piekła karą lub nagrodą. Realistyczna przestrzeń sceniczna dramatu zostaje tu więc poszerzona o fantastyczną przestrzeń teatralną: Piekła i Raju, których wysłannicy pojawiają się także w tej pierwszej przestrzeni, modyfikując tym samym jej charakter. Przede wszystkim z Rajem wiążą się też prorocze wizje bohaterów, wykraczające już nie tylko poza ściany celi księdza Piotra, pokoiku Ewy czy więzienia w klasztorze ojców bazylianów, lecz także poza teraźniejszość akcji dramatu, gdyż sięgając w przyszłość narodu (taki proroczy charakter ma widzenie księdza Piotra) rozszerzają i modyfikują konstrukcję czasową. Świat III cz. Dziadów, aczkolwiek udział fantastyki w jego kreacji jest duży, nie jest jednak prezentowany jako