DSC09955 (2)

- umiędzynarodowienie rynku oraz urynkowienie dzieł sztuki są bowiem ich zasadniczym problemem. Oznacza to natomiast, że ani wytwórcy, ani konsumenci nie pojmują tych dzieł w kategoriach postmodernizmu: nie istnieje żadna poprzedzająca praktyka, której roszczenie do wyłączności wizji dzieła te kwestionują. To, co nazywa się w tym przypadku „synkretyzmem”, jest konsekwencją międzynarodowej wymiany towarów, nie zaś potrzeby oczyszczania dla siebie pola.

I przeciwnie, postkołonialni intelektualiści w Afryce są prawie zupełnie zależni od dwóch instytucji: od uniwersytetu afrykańskiego, czyli instytucji, której życie intelektualne ma w przeważającej części zachodni styl, oraz od euro--amerykańsłdch wydawców i czytelników. Nawet kiedy pisarze ci usiłują uciec od Zachodu - jak uczynił to Ngugi wa Thiong’o", próbując zbudować dramat chłopski Kikuyu - u podłoża teorii dotyczących ich sytuacji niezmiennie uwidacznia się ich euro-amerykańska formacja. Reprezentowana przez Ngugiego koncepcja politycznego potencjału pisarza jest w istocie dziedzictwem awangardy w wydaniu lewicowego modernizmu.

Otóż owa podwójna zależność od uniwersytetu i europejskiego wydawcy oznacza, że powieści pierwszego pokolenia współczesnych powieściopisarzy afrykańskich —Świat sią rozpada Chinua Achebe¹² i Czarny chłopak Laye Camara¹³ — zostały napisane w kontekście politycznych i kulturowych idei dominujących na francuskich i brytyjskich uniwersytetach w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Mimo, że nie przypominały one bynajmniej powieści napisanych w tym czasie w Europie Zachodniej, było wtedy oczywiste dla pisarzy i wysokiej kultury w Europie, że nowa literatura nowych narodów powinna być antykolonialna i nacjonalistyczna. Pod pewnym względem owe wczesne powieści wydają się należeć do świata osiemnasto- i dziewiętnastowiecznego nacjonalizmu; w teorii określa się je jako dzieła dokonujące wyobrażeniowego odtworzenia wspólnej kulturowej przeszłości, z której pisarz czyni wspólną tradycję. Należą one do tradycji sir Waltera Scotta, którego Minstrelsy ofthe Scottish Border miała na celu, jak autor zaznaczył we wprowadzeniu, „przyczynić się nieco do historii mojego rodzinnego kraju, któ-° Ngnp wa Thioog'o - pisarz kenijski, który pracę pisarską zaczął w języku angielskim, a następnie przeszedł na swój rodzimy język kikuyu, odrzucając język angielski oraz dane mu na chrzcie imię James jako znaki imperialnej dominacji. Pisze również w suahili. W Polsce przetłumaczono jego powieść A Gram of Wheat [Ziarno pszeniczne, przeł. Maria Skibniewska, Pax, 1972 — przyp. tłum.]. ^:: tjtmaca Achebe, Swat sic. rozpada, przeł. Małgorzata Żbikowska, Iskry, Warszawa 1989. Pisarz wgeryjfki. Tytuł oryginału Things Fali Aport, 1961 [przyp. tłum.].

1 Camara Laye, Czarny chłopak, przeł. Zbigniew Stolarek, Iskry, Warszawa 1973. Pisarz gwinej-rió. Tytuł oryginału UEnfant noir, 1953 [przyp. tłum.].

rego szczególne cechy obyczajów i charakterów codziennie topią sic i rozpływają w te przynależne jej siostrze i sojuszniczce”¹⁴. Powieści pierwszej fazy są więc realistycznym uzasadnieniem nacjonalizmu: sankcjonują „powrót do tradycji”, jednocześnie uznając wymagania zracjonalizowanej nowoczesności Webera.

Od późnych lat sześćdziesiątych powieści, których celem jest uczczenie powstania narodu, stają się rzadkością¹³. Na przykład Achebe przechodzi od tworzenia wspólnej przeszłości w Świat się rozpada do cynicznego oskarżenia współczesnej polityki w Czcigodnym kacyku Nanga'⁶. Chciałbym jednak skupić się na francuskojęzycznej powieści z końca lat sześćdziesiątych, powieści wyjątkowo silnie stawiającej wiele pytań, które zadawałem w odniesieniu do sztuki i nowoczesności. Mam oczywiście na myśli Yambo Ouologuema Le devoir de violen-ce^a. Powieść ta, jak wiele powieści drugiej fazy, którą reprezentuje, stawia wyzwanie powieściom fazy pierwszej: rozpoznaje w powieści realistycznej taktykę legitymizowania nacjonalizmu i dlatego jest-jeśli wolno mi zacząć mój katalog zjawisk określanych przedrostkiem „post-” - postrealistyczna.

Rzecz jasna, postmodernizm również jest postrealistyczny. Lecz postre-alizm Ouologuema motywuje coś zupełnie innego niż postrealizm takich pisarzy postmodernistycznych jak, powiedzmy, Thomas Pynchon. Realizm dokonuje na-turalizacji: pierwsze „powieści afrykańskie”, takie jak Świat sią rozpada Achebe oraz Czarny chłopak Laye, są „realistyczne”. Ouologuem występuje przeciw tym powieściom; odrzuca on, a nawet atakuje, konwencję realizmu. Poszukuje możliwości delegitymizacji realistycznej powieści afrykańskiej, częściowo dlatego, że powieść ta naturalizowała nacjonalizm, którego klęska stała się w 1968 roku jasna. Burźuazja narodowa, która przejęła pałeczkę racjonalizacji, industrializacji i biu-rokratyzacji w imię nacjonalizmu, okazała się kleptokracją. Jej entuzjazm dla

¹⁴ Walter Scott, Minstrelsy ofthe Scott ish Border: Consisting of Historical and Romantic Ballads, London, 1883. s. 51-52.

H W podobny sposób Neil Lazarus w Resistance in Postcolonial African Fiction, New Haven, Conn 1990, s. 1-26, proponuje użyteczną periodyzację powieści afrykańskiej w odniesieniu do „wielkich nadziei" pokładanych w niepodległości oraz „żałoby po" uzyskaniu niepodległości [nostalgii za nieosiągalnym ideałem heroicznej fazy walki antykołonialnej w okresie postkolo-nialnym - przyp. tłum.].

¹⁶    Czcigodny kacyk Nanga (A Mon of the People_t 1966), przeł. Zofia Kierszys, Książka i Wiedza, Warszawa 1968.

¹⁷    Fragmenty powieści Yambo Ouologuema Le devoir de violence [poi. „Prawo przemocy" opublikowano w przekładzie Krystyny Pruskiej w „Literaturze na Święcie" 1976, nr 4. O twórczości Ouologuema pisał Janusz Krzywicki w numerze 1—2/1999 - przyp. tłum.].

155