DSCF3158

dziestu latach ekspiacji na zesłaniu. Wina tragiczna Macieja ma określony początek, końca natomiast nie ma i mieć nie może, gdyż zniszczenie wartości jest nieodwracalne w porządku doczesnym. Kończąca utwór modlitwa o miłosierdzie Boże nad „nieszczęśliwymi” zdawałaby się wskazywać jedynie możliwy kres owej winy - w na-dziei powszechnego zbawienia. Szymański jednak woli stawiać pyta- I nia niż na nie stanowczo odpowiadać.

oddani. tragicznywymiar czynu, w którym obrona jednych wart* ta. takich jak bezpieczeństwo i Zycie miewkaiKÓw wsi zmmgażow_a. nych w powstanie, pociła za sobą Śmierć człowieka, a wykonawc, niepisanego, lecz przez wiejską społeczność jakby wymuszonego wy. roku, skazuje na syberyjską gehennę. Maciej Mazur przezywa dyle-mat, z którego nie ma etycznego wyjścia. W takim ukształtowaniu losu i kwalifikacji bohatera Szymański pokazuje nieuchronność zniszczenia jedne; z dwu wartości, które weszły ze sobą w konflikt nie z winy jednostki, lecz wskutek fatalnego splotu uwarunkowań społecznych, historycznych i moralnych.”³⁷ W splocie tym narrator znajduje okoliczności łagodzące odpowiedzialność bratobójcy. W nim samym jednak fakt unicestwienia cudzego życia zostawia niezatarty ślad, rozdarcie w sumieniu, które nie zabliźnia się nawet po dwu

Psychoanaliza dzieciobójstwa i studium pokuty

Z zainteresowań epoki tak zwaną „kwestią kobiecą” wziął Szymański temai Hanusi.?* Bohaterka tego szkicu powieściowego dopuszcza się - na poły bezwiednie — zabójstwa swego nowo narodzonego dziecka, co odpokutowuje na Syberii dręczona przez własne sumie* nie. Historię dzieciobójczyni poznajemy z opowieści Jacentego Siekierki, który stał się jej wybawcą w najtrudniejszym momencie syberyjskiej gehenny, a także z ust samej Hanusi, gdy w kluczowej sce* nie spowiedzi" przed narratorem powierza mu tąjemnicę swej „zbrodni”. Dramat dzieciobójczyni przedstawia Szymański w dwu

» Jtet (Im lek ty ki praainaciema 1 wolności nie byłoby tragedii" - piau’ ^p*^ul lir,Symbolika zlu. prwl 8. Ci.howici, M. Ochab, Waraiawa 1986, a. 207. DoU . Mazura etoe^ą tję iłowa Krawcaykow.ki.go: .Od tego, co przeznaczone, truś

r, me udekiem wiać I ja od sła twego,    _ _

»Zob _np E Prądzyhaki. Oprawach kobiety. W.raaew. 1876.

dopełniających się aspektach. Interesuje go bowiem zarówno sam czyn ze wszystkimi uwarunkowaniami, jak też jego moralne i duchowe następstwa. Strukturę ideową utworu tworzą więc dwa ściśle ze sobą powiązane wątki: upadku oraz pokuty i odrodzenia.

Pierwszy wątek przedstawia autor metodą „dyssekcji psychologicznej”³⁹, podejmując sprawy, które można opisać za pomocą pojęć psychoanalizy Zygmunta Freuda. Upadek Hanusi wiąże się z jej kobiecością jako formą egzystencji ukazywaną we wszystkich aspektach, od biologicznego poczynając. Fenomen ten manifestuje się w określonych „rolach”, w jakich postać ta jest ukazywana: w roli córki, dojrzewającej dziewczyny, podlotka nieświadomego następstw miłości, matki-dzieciobójczyni, więźniarki, etapowej kochanki i prostytutki, kobiety grzesznej i pokutującej, która niosąc brzemię kompleksu winy, szuka pociechy i zbawienia w cierpieniu i miłosierdziu. „Psychoanaliza” (avant la lettre) polega w tym utworze na ukazywaniu w wizerunku tytułowej postaci zjawisk nieświadomych, które wywierają przemożny wpływ na jej zachowanie i postępowanie. Genezy tych zjawisk upatruje Szymański w przeżyciach okresu dzieciństwa i młodości, związanych z rozwojem psychofizycznym, w szczególności z dojrzewaniem płciowym. Ta ostatnia sfera staje się przedmiotem wnikliwego studium. Oświetlony z wielu stron, czyn Hanusi jawi się ostatecznie jako tragiczna kumulacja wszystkich uwarunkowań i traumatyzmów, jakim podlegała ona od wczesnego dzieciństwa. Upadek dzieciobójczyni ma swe podłoże w nieświadomym żywiole płci, postrzeganym przez nią samą ex post jako fatum i „największa zaguba”, i został na niej jakby wymuszony przez tragiczne splecenie się czynników psychospołecznych, etycznych i sytuacyjnych.⁴⁰

Nowy rozdział w biografii Hanusi otwiera się wraz z zapadnięciem wyroku sądowego. W strukturze ideowej utworu psychologiczne wyjaśnienie dzieciobójstwa ustępuje miejsca wnikliwemu studium pokuty. Hanusia przyjmuje karę jako swoją drogę krzyżową, wiodącą przea cierpienie do odkupienia winy i zmartwychwstania z grzechu. Na przestrzeni kilkunastu lat doświadczy ona na sobie całego zła świata, przejdzie przez piekło występku i rozpusty - perm-

80 J. K. Ehrenberg. Drugi tom _mSzkiców^m, „Świat" (Kraków) 1890, nr 20.

^0 Szymański zbliża sią do poglądów swych współczesnych na temat .zbrodni" (zob. Z. Mocarska-Tycowa, Działalność krytycznoliteracka Ttodora Jttkt-Chonizkutgo wobzc przzłomu antypożyty mistycznego, Warszawa -Poznań -Toruń 1978, a. 144-145).