DSC06907 (2)

w kwestiach zasadniczych, b) wspólnoty zainteresowań, c) łatwości okazywania miłości, d) zdolności do nieroszczenia pretensji, e) braku cech neurotycznych — został rozbudowany przez B. Far-bera (Farber, Blackman. 1956, s. 596 i nast.). Autor dodał jeszcze dalsze kryteria, m. in. stanowisko małżonków w społeczeństwie, satysfakcję z uczuć współmałżonka, zabezpieczenie materialne, a ponadto, przeprowadził szereg badań. W jednym z nich objął 374 rodziny, które miały dzieci upośledzone umysłowo i przynajmniej jedno normalne w wieku 11-16 lat. Kwestionariusz uzupełniono danymi uzyskanymi za pomocą wywiadu. Okazało się. iż wysoka integracja małżeńska zależna jest przede wszystkim od wzajemnej miłości małżonków, od zadowolenia z życia seksualnego i zadowolenia wynikającego z posiadania dzieci. Stosunki między rodzicami przenoszą się na ich stosunki z dziećmi. Zgodność małżonków co do różnych wartości i norm jest szybciej per-cypowana przez chłopców niż przez dziewczęta. Także H. M a-lewska (1967, s. 30), w wyniku badań, w których wzięło udział 867 kobiet (w tym 832 zamężnych i 35 niezamężnych) w wieku od 28 do 34 lat, stwierdziła, że spośród małżeństw bardzo szczęśliwych aż 82^e/o kobiet przypisuje ten fakt wzajemnej miłości (1967, s. 188). Nie znaleziono przy tym różnic w ocenie małżeństwa jako szczęśliwe czy nieszczęśliwe przez kobiety bezdzietne i mające dzieci (1967, s. 227).

Są też psychologowie, m. in. W. Toman (1960), których zdaniem charaktery rodziców, ich dobór w pary małżeńskie oraz stosunki międzyosobowe są zdeterminowane atmosferą uczuciową oraz stopniem organizacji życia rodzinnego w ich własnych rodzinach. Tak zatem, im większa jest harmonia między małżonkami, tym bardziej prawdopodobne, że stosunki między ich rodzicami były zgodne, przyjemne i życzliwe.

Interesujące wyniki uzyskał W. Toman w badaniu determinantów szczęścia w małżeństwie na przykładzie małżeństw szczęśliwych i rozwiedzionych (1964; 1965, s. 12 1 nast.). Okazało się, że pierwsi byli „dobrze dobrani pod względem układów rodzinnych”, co oznacza, że starsi bracia sióstr żenili się z młodszymi siostrami' braci, a. młodsi bracia sióstr ze starszymi siostrami braci. Wśród małżeństw rozwiedzionych układy rodzinne małżonków były inne, a ponadto przeżyli oni znacznie więcej strat ro-

dzinnych (np. śmierć kogoś z bliskich w okresie dzieciństwa lub młodości) .niż małżeństwa szczęśliwe (1962).

Podczas gdy rodzice dobrowolnie dobierają się w małżeństwie, ich dzieci stają się członkami rodziny hez możliwości dokonywania wyboru. Fakt ten, wraz z okolicznością, że rodzą się bezbronne, skierowuje naszą uwagę na liczne czynniki natury społecznej, od których zależą wzajemne stosunki między rodzicami a dziećmi oraz pomiędzy samymi dziećmi. Wśród tych czynników ważne miejsce zajmują: rola matki i ojca oraz percepcja rodziców przez dzieci.

Szczególnie doniosła z wychowawczego punktu widzenia jest rola matjjci w rodzinie i jej stosunek do dziecka. Matka jest dla dziecka osobą najważniejszą, bez względu na to, czy ma ono lat 5 czy 10. Jej nieodzowność dla dziecka wynika nie tylko z tego, że je karmi czy kąpie, ale przede wszystkim z tego, że jest przy nim (Toman, 1962, s. 49 i nast.; 1964, s. 43). Jej ważność jest wprost proporcjonalna do bezradności dziecka, czyli im bardziej bezradne jest dziecko, tym donioślejsza jest rola matkO

Związek matki z dzieckiem i jej folę w rozwoju dziecka można najlepiej dostrzec, gdy obserwujemy skutki spowodowane naturalną lub eksperymentalnie stworzoną rozłąką. Problem ten podjęli m. in. J. Bowlby (1955, s. 117 i nast.) oraz R. Spitz (1955, s. 103; zob. też: Matejcek, 1968). J. Bowlby zauważył trzy główne następstwa zerwania związków matki z dzieckiem w wie-ku ok. 4 lat. Były to: zwiększona bojaźllwość i zależność od innych, potęgująca się nienawiść do matki i innych osób oraz pojawiająca się obojętność uczuciowa. Według R. Spitza symptomy rozłąki matki z dzieckiem pojawiają się wkrótce po urodzeniu, ale zaostrzają się w 4 miesiącu życia dziecka. Twarz dziecka stopniowo sztywnieje i przybiera wygląd maskowaty, głośny płacz ustępuje szlochaniu i pojawia się stękanie. Słabnie także tempo rozwoju fizycznego. Osamotnione dziecko traci zręczność i sprawność. Jeśli na przykład umiało poprzednio stać w łóżeczku lub wędrować wzdłuż jego poręczy, teraz tego nie czyni. Dziecko, które powraca do matki po 3 miesiącach rozłąki, odzyskuje te zdolności w ciągu kilku dni. Rozłąka dłuższa wywołuje zmiany nieodwracalne (Spitz, 1955, s. 104 i nast.).

Istnieje ścisły związek między stosunkami w rodzinie a przy-

2* 19