DSCN1806 (5)

księżyc, Mory depcze Madonna, ma tutaj kształt ludzkiego profilu. W nej ze swych licznych odmian ikonograficznych symbol ten może bowiem | stępować również jako sierp z męskim lub żeńskim profilem — profilem ma lub Ewy". W sztuce XV w. pojawia się półksiężyc z leżącą pod nim lutty twarzą, męską bądź kobiecą".(Twarz kobiety interpretuje się w tym wypąjl jako twarz Ewy*". Leży oBcT wraz z księżycem pod stopami Matki Baj w szwajcarskich i niemieckich średniowiecznych rzeźbach⁴¹, a w Polsce np.J obrazie^Madonny. apokaliptycznej. jz Erzydonicy k. Starego Sącza (ok. 1460 lL 6)⁴ⁱ. Idea podobnych przedstawień wiąże się z antytezą Ewa—Maryja, r₍ powszechnioną w średniowieczu i przeniesioną później także na barokowe \ zerunki Niepokalanej. Maska lunarna bywała też uważana za symbol zwyg żonego demona, Turka, symbol Synagogi i Starego Testamentu oraz za obije błazna". Taka interpretacja podkreślała jej zdecydowanie negatywny chara ter.

—j. W czasach nowożytnych zrezygnowano, jak się wydaje, z umieszczaj maski lunarnej pod stopami Maryi, za to niekiedy sierp księżyca otrzymye ludzki profil. Na takim właśnie księżycu stoi Madonna z Dzieciątkiem w rzt bie z 1 poł. XVII w. w Nowej Wsi Królewskiej⁴⁴ i na obrazie w Ostrowie n/G plem (ok. 1725 r., ił. 7)^4t. Świadczy to o utrzymaniu się w sztuce idei dawne gotyckiego symbolu; księżyc jednak występował w takiej postaci rzadko,; ogół miał kształt zwykłego sierpu. Tak jest w licznych przedstawieniach w donny z Dzieciątkiem z XVII i XVIII w. (ii. 8—9)⁴⁴ i w kompozycjach pośtf óonych Niepokalanej.

Do tego samego typu wizerunków maryjnych jak ołtarz w Nysie i epitafii opolskie należą: obraz Matka Boska na półksiężycu (ok. 1600 r.) w kości; św. Małgorzaty w Poznaniu⁴⁷, wotum Jana Wolskiego z 1631 r. w skarbem Jasnej Górze" i malowidło w Ostrzeszowie (ok. 1650 r., il. 10)⁴*. Wszędzie t słońce tworzy wokół Maryi, jak w średniowiecznym malarstwie i rzeźbie, ati olę z ostrych, wyraźnie zarysowanych promieni. Natomiast na obrazie w 1

*» M o n d, w: LChI, t. 3, szp. 278 - 279.

*    G u 1 d a n, op. cit., s. 103; G r z y b k o w s k i, op. cit., s. 442.

*    Guldan, op. cit., s. 104; Grzybkowski, op. cit., s. 447 nn.

⁴¹ Guldan, op. cit., iL 111, 112; Grzybkowski, op. cit., s. 442 - 445, il. 2-

** J. Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1420-1470, Wars wa 1981, s. 117-118, U. 144.

" Lepicier, op. cit., s. 38; Grzybkowski, op. cit., s. 442.

⁴⁴ Kościół św. Andrzeja. KZSwP, t. 5; Województwo poznańskie. Pod red. T. Re rzyńskiej i A. Sławskiej, z. 29: Powiał wrzesiński. Oprać. M. Kwiczała, Warszawa 19 s. 12.

⁴⁴ Kościół św. Marcina. KZSwP, tli: Województwo bydgoskie. Pod red. T. CM nowskiego i M. Korneckiego, z. 8: Powiat inowrocławski. Oprać. T. Chrzanowski, M. Ki necki. Warszawa 1974, s. 42, iL 137.

“ Kraków, kościół św. Idziego, obraz z pocz. XVII w. (il. 8) — KZSwP, t. 4, cl Kościoły i klasztory Śródmieścia 1. Pod red. A. Bochnaka i J. Samka, Warszawa 14 s. 141; Kraków, kościół Klarysek, polichromia na filarze chóru, 1 poi. XVII w. (il. 9) KZSwP, t 4, C7 1. s. 63; Ostrzeszów, kościół p.w. Wniebowzięcia NMP, obraz XVII Adoracja Mary: z Dzieciątkiem (il. 10) — KZSwP, Ł 5, z. 17: Powiat Ostrzeszówi Oprać. T. Chrzanowski, M. Kornecki, J. Samek, Warszawa 1958, s. 12; Radzikom kościół św. Bartłomieja, rzeźba z 2 poł. XVIII w. — KZSwP, t. 7, z. 9: Powiat nys Oprać. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1963, s. 170, il. 287; Prusinowice, I ściół św. Michała Archanioła, rzeźba z 2 poł. XVIII w. — KZSwP, t. 7, z. 9, s. 165.

⁴¹ A Sławska, Malarstwo wielkopolskie 1520-1650. Katalog wystawy, Pofl 1952, s. 41. L Głębocka-Piotrowska, Krzysztof Boguszewski i poznańska srk malarska na początku XVII w., Poznań 1928, il. 10.

*    Datowanie wg opisu negatywu w Fot. 1S PAN.

•    Kościół św. Mikołaja. KZSwP, t. 5, z. 17, s. 15.

ctawicach Śląskich (ok. poi. XVii w., il. 11)** i na piótnie w Lutkówce (1684 r., według Coreliusa Cornelisa, il, 12)“ postać Madonny otacza rozproszony blask słoneczny, taki, jaki towarzyszy „Immaeufotom idealnym".

Na obrazie z Racławic Maryja ma i nimb z dwunastu gwiazd, które tworzą koronę Niewiasty apokaliptycznej. Były one w egzegezie Objawienia św. Jana symbolem dwunastu apostołów wokół personifikacji Kościoła” i dwunastu pokoleń Izraela”. Dla św. Bernarda z Clairvaux oznaczały przywileje Maryi: cztery przywileje niebiańskie, cztery przywileje jej ciała i cztery przywileje jej serca^{1 2 3 4 5}. Łączono je także niekiedy z przydawanymi Madonnie przywilejami dziewięciu chórów anielskich i trzech stanów: dziewic, męczenników i wyznawców^{6 7 8}. W kazaniach św. Bernardyna ze Sieny gwiazdy — to m.in. symbole przymiotów umysłu Matki Bożej i łask, jakimi darzy ona ludzkość^s‘. Z czasem, wraz z innymi ciałami niebieskimi — słońcem i księżycem, dwanaście gwiazd nabrało znaczenia powszechnie używanego w plastyce symbolu Niepokalanego Poczęcia^

Madonna na smoku

I Kolejnym symbolem, towarzyszącym Niewieście apokaliptycznej, był smokj Obraz szkoły wielkopolskiej Madonna na smoku, przypisywany Krzysztofowi Boguszewskiemu⁵’, ufundowany został w 1629 r. przez Zofię Opalińską dla kościoła Niepokalanego Poczęcia w Sierakowie (il. 13). W swej tradycyjnej formie nawiązuje on do bizantynizującego typu Matki Boskiej Śnieżnej⁹, a przedstawia Maryję z Dzieciątkiem stojącą na smoku z otwartą paszczą, otoczoną aniołami, które, rozchylając na boki ciężką, zwieszającą się z obłoków kotarę, wskazują na swoją Niepokalaną Panią. Inne rozsypują wokół niej kwiaty, wśród których znalazły się lilie i róże — symbole Immaculaty wzięte z Pieśni nad pieśniami i Mądrości Syracha:**

„Jam narcyz Saronu,

lilia dolin.” (Pnp 2,1);

„Jak lilia pośród cierni,

tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt." (Pnp 2,2);

„Wyrosłam (...)

jak krzewy róży w Jerychu.” (Syr 24,14)*°

33

1

   Kościół św. Katarzyny i Barbary. KZSwP, t: 7, z. 12: Powiat prudnicki. Oprać. R. i T. Juraszowie, T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1960, s. 65.

2

   Kościół św. Trójcy. KZSwP, t. 10: Województwo warszawskie. Pod red. I. Galickiej i H. Sygietyńskiej, z. 4: Powiat grodzisko-mazowiecki. Oprać. I. Galicka, H. Sy-gietyńska, D. Kaczmarzyk, Warszawa 1967, s. 14.

3

⁵⁵ Fonrobert, op. cit., szp. 146; Trens, op. cit., s. 64; Reau, op. cit., s. 709; Grzybkowski, op. cit., s. 442; Miodońska, op. cit., s. 104.

4

⁵⁵ Trens, op. cit., s. 64.

5

   Reau, op. cit., s. 709.

6

   Lćpicier, op. cit., s. 19.

-*Miodośska, op. cit., s. 104.

“Głębo c k a- P i o t ro w s k a, op. cit., s. 66 - 67; Sławska, op. ciL, s. 44-45. KZSwP, t. 5, z. 13: Powiat międzychodzki. Oprać, zbiorowe, Warszawa 1968, s 18, il. 44; J St. Pasierb, Malarz gdański Herman Han, Warszawa 1974, s. 259, il. 104.

7

*t-M. Walicki, W. Tomkiewicz, A. Ryszkiewicz, Malarstwo polskie. Martieryzm, barok. Warszawa 1971, s. 334, iL 55.

8

⁵⁵ Be i s s e 1, op. cit., s. 250; Trens, op. cit., s. 152; A. KI a wek, Biblijne sym-bojejnaryjne, Ruch Biblijny i Liturgiczny IX, 1956, s. 218-219; L. Ludicke-Kaute, Lauretanische Litanei, w: LChI, t. 3., szp. 27.

9

*• Autorzy wymienieni w przyp. 59 podają Syr 24,18. Oznaczenie Syr 24,14 pochodzi z Biblii Tysiąclecia.

3 Ikonografia I