DSCN1839 (6)

Najliczniejszą grupę stanowią obrazy ilustrujące trzecią fazę dialogu. Zgod-•U I narracją ewangeliczną i Hermeneją z Góry Athos była to (chwila, gdy Gabriel wyjaśnia Maryi, iż stanie się to za sprawą Ducha Świętego. Tu rów. nież z pomocą przychodzą gesty. Archanioł prawą ręką wskazuje niebiosa gdzie ukazuje się Gołębica.| Przykładem może być obraz Jacoba Mertensa z prałatówki przy kościele Mariackim w Krakowie (ii. 167)¹⁵. Inne krakowskie malowidło, przechowywane w klasztorze klarysek (il. 168)¹⁶, ilustruje słowa Ewangelii: „Moc najwyższego zacieni cię” (Łuk. 1,35). Wskazujący niebiosa Gabriel oświetlony jest silnie poprzez blask bijący od Gołębicy Ducha Swię. tego. Klęcząca Maryja pozostaje w głębokim mroku, gdyż tę partię obrazu rozjaśnia jedynie świetlisty nimb nad jej głową, powodując wrażenie, iż źródłem światła jest twarz Madonny. Być może genezą takiego rozwiązania plastycznego są „Godzinki", gdzie Matka Boska utożsamiana jest z jutrzenką i pisma mistyków, którzy porównują ją z księżycem i słońcem¹⁷. Podobne rozwiązanie światłocieniowe znajdujemy w Zwiastowaniu z kościoła w Łubnianach (il. 1G9)¹⁸. Tu również promienie emanujące z Ducha Świętego rozjaśniają postać Gabriela „zacieniając” Maryję, której postać jest źródłem światła. Ostatnią grupę stanowią obrazy, na których uwieczniona została chwila, gdy przyszła Matka Zbawiciela wyraża zgodę, wypowiada rozstrzygające „Fiat”. Czyni to zawsze z wielką pokorą, posłuszeństwem¹⁹. Właśnie pokora jest tą cechą Madonny, która zwraca uwagę w Zwiastowaniu z XVIII w. z kościoła św. Wawrzyńca w Dąbrowie Niemodlińskiej⁹⁰. Bardziej dojrzałe pod względem artystycznym jest dzieło anonimowego pędzla, powstałe z 1 poł. XVIII w., przechowywane w kolegium Jezuitów przy kościele św. Barbary w Krakowie (il. 170)⁹¹. Tu również gesty Maryi wskazują, iż jest to moment wyrażania zgody, | jej głęboko zamyślona twarz mówi nam, że to zgoda świadoma. Teologowie wielokrotnie podkreślali tę okoliczność⁹⁹. Cytowany wcześniej Wuchaliusz zwraca uwagę czytelnikowi: „W tej tak wielkiej tajemnicy poczęcia w żywo-

E. Smulikowskiej, Z. Winiarz, z. 1, Powiat bełżycki. Oprać, zbiorowe, Warszawa 1960,

I 5.

¹⁵ KZSwP ... t. 4: Miasto Kraków, Pod red. A. Bochnaka i S. Samka, cz. 2: Kościoły i Klasztory Śródmieścia, Warszawa 1971, s. 54.

¹⁰ KZSwP | 4, cz. 2, s. 63.

¹⁷ S. Nieznanowski, Poezja Baroku i czasów saskich, w: M. J a i i ń s k a, | Jastrzębski, T. Kłak, S. Sawicki, S. Nieznanowski, A. Paluchowski, Matka Boska w poezji polskiej, Lublin 1959, t. 2, s. 44.

B Łubniany, woj. opolskie, plebania kościoła NMP i św. Piotra i Pawła. Wg opisu negatywu w Fot. IS PAN.

¹⁹ Być może, jak sugeruje doc T. Chrzanowski, ze Zwiastowań ilustrujących tę fazę dialogu wywodzą się przedstawienia Maryi w półpostaci ze skrzyżowanymi na piersiach rękoma. Byłyby one zredukowanym Zwiastowaniem ukazanym w popiersiu (np. ołtarz manierystyczny z 1 ćw. XVII w. w k. św. Bartłomieja w Chełmoniach) KZSwP. i. 11: Województwo bydgoskie. Pod red. T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego, z. 6: Powiat golubsko-dobrzyński. Oprać. T. Chrzanowski, M. Kornecki. Warszawa 1973, s. 2, il 77, 78, gdzie w predelli namalowano popiersie NMP i archanioła składające się na Zwiastowanie. Przykładem obrazów samej Maryi wywodzących się ze sceny Wcielenia mogą być np. malowidła z XVII/XVIII w. z k. św. Józefa w Zakrzewie w woj. bydgoskim (KZSwP. t. 11, z. 1: Powiat aleksandrowski. Oprać. J. Frycz, T. Chrzanowski. M. Kornecki. Warszawa 1969, s. 41), Madonna z ołtarza bocznego w k. Wniebowzięcia NMP w Białymstoku (wg opisu neg. w Fot. IS PAN).

⁹⁹ Dąbrowa, datowanie według: KZSwP, t. 7: Województwo opolskie. Pod red. T-Chrzanowskiego, M. Korneckiego, z. 8: Powiat niemodliński. Oprać. E. i M. Gutowscy. Warszawa 1962, s. 6.

§ KZSwP. t. 4, cz. 2, s. 104.

** Ks. K. Winiarski CSSP, Matka Najświętsza w Piśmie Świętym, w: Grali* Plena. Studia teologiczne o Bogurodzicy. Pod red. B. Przybylskiego OP. Poznań 19fó s. 40—45.

de Panny Maryey za sprawą Ducha Świętego, Syna Bożego i przyjęcia na się człowieczeństwa (co starodawnem słowem prostym z łacińskiego i greckiego ■wziętym wcieleniem Syna Bożego zowiemy) temu się naprzód przypatrz, iż nie pierwej ta tak wielka sprawa swój skutek wzięła aż za długą namową Anioła Gabriela Panna Maria słowom anielskim nie tylko umysłem swoim uwierzyła, ale aż to zezwolenie wewnętrzne słowy zwierzchnymi oznaczyła”".

Wizerunki przedstawiające Maryję w chwili przyjęcia posłannictwa ukazują ją zawsze w pozie klęczącej, podczas gdy w poprzedzających ten moment scenach często rozmawia ona z Gabrielem stojąc lub siedząc (il. 171)**. Właśnie jwyrażona uklęknięciem pokora jest cnotą, przez którą Maryja stać się mogła Matką Bożą. f

Ewolucja jaką w ciągu wieków przeszły pozy Maryi i Archanioła zasługuje na osobne omówienie. W sztuce polskiej XVII i XVIII w. kilka tendencji występuje równolegle. I tak na obrazie z Zamościa (XVII w.) będącym kopią malowidła z kościoła Santissima Annunziata we Florencji Maryja przyjmuje wysłannika niebios siedząc. Jest to poza spotykana w najwcześniejszych europejskich przedstawieniach Zwiastowania — m.in. na wspomnianym już fresku w katakumbach św. Pryscylii (II w.) lub płaskorzeźbie z sarkofagu w Rawennie (V/VII w.)^!S

Na powstałym w XVII w. malowidle z Białej w woj. opolskim" Najświętsza Panna wita Gabriela stojąc. Po raz pierwszy ukazano ją tak na syryjskich i palestyńskich malowidłach z VI w. Zmianę tę (piśmiennictwo bizantyjskie uzasadnia, tłumacząc, iż Maryja stoi wyprostowana jak ktoś, kto otrzymuje rozkaz⁸⁷^ Sztuka średniowieczna przejmując obie wyżej wymienione pozy wprowadziła jednocześnie nową: Maryja wysłuchuje Gabriela klęcząc. Skomplikowało to rozważany przez teologów problem: kto komu winien oddać cześć, która z osób występujących w tej scenie jest dostojniejsza? Plastycznym rozwiązaniem tej kwestii okazała się otwarta księga na pulpicie, przy którym klęczy Madonna. Książka ta — Biblia czy modlitewnik — wyjaśnia pozę Maryi⁸⁸.

Niekiedy Najświętsza Panna klęczy zwrócona w stronę przeciwną niż ta, z której nadchodzi Gabriel. Scena z feretronu w kościele św. Mikołaja w Gdańsku⁸* obrazuje taką właśnie sytuację. Pogrążona w rozmyślaniach Maryja na dźwięk głosu archanioła zwraca ku niemu głowę. Podobnie starał się wytłumaczyć pozę Madonny autor płaskorzeźby z 2 poł. XVII w. z ambony w kościele Wniebowzięcia NMP w Zachowicach w woj. wrocławskim (il. 172)⁸⁰ — tutaj jednak zwrócenie modlącej się w stronę Gabriela sugerować mogło, iż

⁸⁸ Wuchaliusz, op. cit., s. 23.

⁸⁴ Trzebosz, woj. poznańskie, kościół filialny M. B. Częstochowskiej. Predella ołtarza głównego z 1607 r. KZSwP. t. 5, z. 21: Powiat rawickl. Oprać. R. T. Juraszowie, T. Ruszczyńska, A. Sławska, Warszawa 1971, s. 34. Podobny układ mają m. in. obrazy: z kościoła św. Trójcy w Gdańsku-Oliwie, ołtarz św. Kazimierza, obraz ze szkoły holenderskiej, 1635 rok. Wg karty inwentaryzacyjnej ODZ. Oprać. J. Grabowska; z kaplicy w Domu Katolickim w Sowinie, przeniesiony z d. kościoła p.w. Zwiastowania, 1 poł. XVII w. KZSwP. t. 5, z. 19: Powiat pleszewski. Oprać. A. Kodurowa, Warszawa 1959, s. 20; obraz pędzla Jerzego Krebsa, 1670 r. z kościoła św. Michała Archanioła w Sępopolu woj. olsztyńskie. Karta inwentaryzacyjna ODZ. Oprać. M. Lubocka.

" Reprod. w: Jarosławiecka op. cit. s. 105. Zob. też Millet op. cit. s. 68 n. ■ ⁸⁶ Biała, woj. opolskie, kościół Wniebowzięcia NMP, prawe skrzydło ołtarza z poł. XVII w. Wg opisu negatywu w Fot. IS PAN.

⁸⁷    Mi 11 e t, op. cit. s. 69.

⁸⁸    O innym, dogmatycznym charakterze motywu księgi mowa jest niżej.

⁸⁸ Feretron autorstwa Gerdta Nennicka. Karta inwentaryzacyjna ODZ. Oprać. B. Jakubowski.

⁸⁰ Wg opisu negatywu w Fot. IS PAN.

123