DSCN1843 (5)

W VroJ. opolskim (il. 193)" kompozycją i wymową ideologiczną nawiązują^ do dzieła Rogera van der Weydena z 1435r., znajdującego się obecnie w zb( rach Luwru”. Na centralnym obrazie tryptyku brukselski artysta nama!ovj komnatę wzorowaną na komnacie ślubnej Arnolfinich z portretu Jana Kycka”. Izdebka Maryi stała się na tym obrazie ślubną komnatą, sama fs] Maryja Bożą Oblubienicą. Idea ta została podkreślona przez umieszczenie gu łożem medalionu z wizerunkiem Boga Ojca.

^Koncepcja wyobrażania momentu Wcielenia jako sceny zaślubin sito, j swym rodowodem św. Augustyna, którego poglądy odegrały istotną rok w dobie humanizmu. W jego dziełach chrześcijańska idea miłości znalazła swąi najpełniejszy wyraz — miłość stała się synonimem słowa Bóg^{1 2 3 4}. O Wcieleniu Chrystusa św. Augustyn pisze: „A zstąpiło na Ziemię samo Zycie nasze, |$ brało śmierć naszą i zabiło ją z obfitości życia swego i zagrzmiało wołając, byśmy wrócili stąd do niego, do owego tajemnego miejsca, skąd wyszedł jj| nas, do pierwszego dziewiczego żywota, gdzie mu poślubione zostało ludzkie stworzenie, ciało śmiertelne by nie było zawsze śmiertelnym i skąd jako oblu. bieniec wychodzący z łożnicy swojej, rozweselił się jako olbrzym na bieżenie w drogę (Ps 18,6)"⁵. W późniejszych wiekach myśl ta została rozwinięta po-przez symboliczną interpretację ksiąg Starego i Nowego Testamentu, nie-ustannie podejmowaną przez pisarzy chrześcijańskich.

Rupert z Deutz (1070- 1129) był autorem koncepcji, która zyskała znaczną popularność w dobie średniowiecza^{6 7}. Maryja występowała w jego pismach nie tylko jako Oblubienica swego Syna Chrystusa, ale także Boga — Stwórcy. Jej osoba w akcie Wcielenia była ukochaną przez ich obu świątynią, zamieszkiwaną przez Ducha Świętego. Dla Boga Ojca była „prawdziwą małżonką" i „wieczną przyjaciółką", dla Chrystusa małżonką i matką, dla Ducha, z którego poczęła Syna była „świątynią właściwą miłości"⁸. W momencie Zwiastowania dokonały się w jej ciele zaślubiny Boga z ludzkością. Koncepcja Ruperta z Deutz została rozwinięta i spopularyzowana przez Honoriusza z Autun (1090-- 1156). Jego Expositio in cantica canticoiicum było, jak świadczą liczne zachowane rękopisy, dziełem poczytnym⁹.

Honoriusz uważał, iż osoby pojawiające się w Pieśni nad Pieśniami to małżonek i małżonka. „Chrystusa zaprawdę można nazwać małżonkiem, bowiem tak jak mąż z żoną łączą swe ciała w jedno, tak Chrystus łączy się ciałem ze wspólnotą wiernych, ciało jej przyłącza do swego ciała"⁸. Spośród trzech

rodzajów zaślubin, pierwsze dokonują się w łonie Marii, kiedy to Logos p8| ślubia ludzką naturę. Drugie — to wstąpienie Jezusa jako nowego człowieka do nieba. Trzecie dopełniają się wówczas, gdy Eklezja łączy się z Chrystusem w Niebieskim Jeruzalem. „Tak jak w pocałunku ciało z ciałem się łączy i duch | duchem wiąże, tak Chrystus cieleśnie z Eklezją jest połączonY”^7,.

Honoriusz był jednym z egzegetów, którzy fpostać Eklezji utożsamiali z postacią Maryi, a moment Wcielenia uważał on za zaślubiny Boga z ludzkością, Bóstwa z naturą ludzkąl' Te właśnie ikonograficzne motywy, o wielowiekowej tradycji zyskały znaczną popularność w czasach nowożytnych.

Przedstawienie Zwiastowania jako sceny zaślubin Marii z Bogiem zgodne jest więc z komentarzami doi Pieśni nad Pieśniamil Roger van der Weyden malując tryptyk jest świadkiem owej tradycji.

Anonimowy autor wspomnianego Zwiastowania z Racławic Śląskich umieścił scenę w renesansowym wnętrzu. Za pochodzeniem malowidła z wieku XVII przemawia szczególnie górna jego partia, gdzie wśród obłoków pojawiają się główki anielskie. Komnata Maryi wypełniona jest prostymi, niezbędnymi sprzętami jak pulpit, krzesła, ława i dominujące nad nimi łoże z baldachimem.

Na fakt, iż jest to sypialnia przyszłej Matki Chrystusa wskazują przedmioty o wymowie symbolicznej: koszyk z robótką, otwarta księga, wazon z bukietem róż i lilii. Z surowym charakterem wnętrza kontrastuje wysokie, udekorowane łoże.

Wprawdzie idea zaślubin nie jest podkreślona przez umieszczenie nad nim medalionu, jak to miało miejsce u Rogera van der Weydena, lecz silniej jeszcze, poprzez obecność samego Boga Ojca unoszącego prawą rękę w geście będącym powtórzeniem gestu Gabriela.

W Dolsku, w woj. poznańskim znajduje się obraz Zwiastowania o podobnej wymowie symbolicznej (il. 194)^{10 11}. Precyzja, a zarazem subtelność rysunku wskazują na związki z malarstwem niderlandzkim. I tu, jak w obrazie z Racławic Śląskich dominującą rolę odgrywa łoże, zajmując połowę przestrzeni malowidła, lecz towarzyszą mu inne sprzęty: ławka, stół, tak iż widz mógłby je odczytać jako część umeblowania.

Nie mogłoby to mieć miejsca w odniesieniu do Zwiastowania ze Starego Sącza¹², choć scena rozgrywa się we wnętrzu, nie jest to już jednak izdebka mieszkalna, lecz przestronne pomieszczenie, do którego wraz z Gabrielem wkroczyło Niebo spowijając wszystko mgłą obłoków. Umieszczenie w takim wnętrzu jedynego sprzętu: łoża, wyklucza przypadkowość. Ma ono wyraźny walor symboliczny i jest — obok Maryi i Gabriela — najważniejszym elementem ikonograficznym.

131

1

⁷⁸ Racławice Śląskie, kościół parafialny, obraz z XVII w. KZSwP. t. 7, z. 11 Powiat prudnicki. Oprać. R. i T. Juraszowie, T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszaw 1960, s. 65.

2

Panofsky, op. cit. t. 1, s. 254.

3

⁷³ Ibidem.

4

„Kto zna prawdę, zna światło, a kto zna światło, zna wieczność. Miłość je zm O wieczna Prawdo i prawdziwa Miłości i miła Wiecznościl Ty jesteś Bogiem moim' Augustyn, Wyznania, VII, 10, Warszawa 1955, s. 191, przekład J. Czuj.

5

** A u g-u | TyhrTJpr cit., IV, 12, s. 115.

6

F. Ohly, Hohelied — Studien, Grundzuge einer Geschichte der Hoheliedw legung des Abendlandes bis um 1200. Wiesbaden 1958, s. 127.

7

⁷³ F. Ohly, op. cit., s. 128.

8

⁷³ „Materia libri est sponsus et sponsa, id est Christus et Ecclesia, ut in Ewange lia legitur: Oui habet sponsam sponsus est (Joan III, 29) ...Christus namąue per simit dicilur sponsus, quia sicut sponsus carnaliter conjungitur, et unum eum ea ef/icilw et ipsa per comestionem scribitur cuius caput ipse legitur membraąue eius omnes efedi per lidem et dilectionem ei connexi materia eius sunt". Honorius Augusto-d u n e n s i s, Expositio in cantica cantoricum, w: Patrologiae cursus completus. Serie Lalina. ed. J. P. Mignę, Paris 1844 -1855, t. 172, szp. 349.

9

A. Boczkowska, Tryumf Luny i Wenus. Pasja Hieronima Boscha, Krato* 1980, 1 13.    ¹

10

m „Primae nuptiae eranł, ąuando Rex coeli Filio suo Christo humanam ntzfuram copuiavit ubi thalamus Virginis, uterus flxit, de quo, „uł sponsus de thalamo processil" fPsi 37, 6j. Ad has nuptias omnes aule legem patriarchas, omnes sub lege prophetas lnvitavit. Secundae nuptiae fuerunl, ąuando Christus novus homo ad coelos ascundit, et multitudinem angelorum sibi conjunxlt. Ad has nuptias omnes ąentes per apostolos convocavlt. Tertlae nuptiae post judiclum erunt, ąuando per angeios Ecclesiam in coestem Hierusalem transferet, et in thalamo glorlae ipsa deitatis visione sibi conjun-get".

11

   Dolsk, woj. poznańskie, plebania kościoła św. Michała, szkoła niderlandzka 1760--1770. KZSwP, t. 5, z. 25. Powiat śremskl. Oprać. Z. Białłowicz-Krygierowa, Warszawa 1961, s. 11.

12

Stary Sącz, klasztor klarysek, predella ołtarza bocznego, XVIII wiek. KZSwP, t. 1, z. 10. Powiat nowosądecki. Oprać. J. Szabłowski, Warszawa 1951, s. 331.