DSCN1965 (2)

MARCIN WOŁOSZYN

odpowiednikiem młoteczków Thora, lub też wiąże się je ze staroruską drużyną (Makarov 1992), której miały być symbolem (omówienie dyskusji, por. Panasiewicz, Wołoszyn 2002,261-270, tam też lit. przedmiotu)". Za koncepcją „drużynniczą" przemawia m.in. charakter znalezisk z terenu Rusi. Spośród 46 toporków omówionych przez N.A. Makara va tylko dwa znaleziono na terenie otwartej, wiejskiej osady. W przypadku znalezisk grobowych omawiane toporki występująjcdynic sporadycznie w pochówkach żeńskich, najczęściej spotykamy je w grobach chłopców (Makarov 1992,48-51). Należy przypomnieć, że kult Penrna rozpowszechniony był wśród drużynników (por. Wasilewski 1958, 345), dlatego całkowite przeciwstawianie sobie funkcji społecznej i religijnej omawianych zabytków nie ma raczej sensu. Próba nowej interpretacji toporków-miniaturek wymaga prześledzenia wiadomości na temat toporów na terenie Bizancjum, a także w Skandynawii.

Topór w armii wczesnobizantyńskicj nie odgrywał większej roli. Wiadomości o tym rodzaju uzbrojenia pojawiają się dopiero w początkach X wieku w Tactica Leonis (Tactica, V, 2, 91; VI, 25,116). Cesarz wzmiankuje o toporze jako elemencie uzbrojenia ciężko-, jak i lekkozbrojnej piechoty, a także ciężkozbrojnej jazdy. Dowiadujemy się także o stosowaniu topora jako broni miotanej (Kolias 1988, 163). Pojawienie się w armii bizantyńskiej topora T. Kolias uznaje za przejaw obcych wpływów. Jego obecność wśród piechoty łączy z atakiem Rusów na Konstantynopol w 860 roku, stosowanie zaś w szeregach kawalerii dowodzić ma wpływów orientalnych - perskich. Natomiast zwyczaj rzucania toporem w czasie walki przejąć by mieli Bizantyńczycy od Franków w okresie mero-wińskim, a więc VI-VII wieku (Kolias 1988,164-165). Informacje o toporze wiążą się przede wszystkim z owymi obcymi drużynnikami. Z tego powodu w części literatury uznaje się, iż topór nie był w zasadzie znany Bizantyńczykom, a stosowali go jedynie obcy najemnicy (Schreiner 1981,236)^{1 2 3 4 5}.

" Amulety z Polski średniowiecznej omawia J. Ja-guś (2003).

IZ kolei T. Kolias uznaje, iż należy liczyć się z jego znajomością także wśród rdzennej ludności Cesarstwa. Fakt, że skandynawskich (a w każdym razie barbarzyńskich) wojowników określano jako noszący topo-ty wskazywać może pośrednio, iż topór nie był zbyt często stosowany przez oddziały bizantyńskie. Niestety,

Z czasem gwardia cesarska nabiera wyraźnie wareskiego, normańskiego charakteru. Zdaniem E. McGccr. decydującym był tu udział Rusów w pokonaniu przez Bazylego Wielkiego rebelii Bar-dasa Fokasa: Front ihis limę on, a unit of Rh os, which eonie to be known as the Yarangian Guard, atlended the emperor as his persona! escort on cam-paign" (McGecr 1995,2Ó9; podobnie już G. Ostro-gorski 1967, 254-255; zob. także Hanawalt 1995, 117; o samych walkach z Bardascm, por. Poppe 1978)'*.

Członkowie gwardii określani sąjako noszący topory: ite).EKopópoi^u. Przekazy pisane dowodzą, iż topory pełniły ważną rolę ceremonialną. Ware-gowie zazwyczaj nosili je w prawej ręce, opierając ostrze o lewy nadgarstek, zaś w momencie pojawienia się władcy podnosili oni topory tak, by oprzeć je o swój prawy bark. W trakcie imienin

graves with an axe as the only weapon. W podsumowaniu badacz ten pisze: The axe was a weapon that was included in graves as an attribule of a warrior. Many graves with an axe as the only weapon show that this was the most common weapon, probably not in war, but adapted to the fimeral ceremony as a symbol of a dead warrior s social posilion and mainly character (Nastnan 1991,180; por. także Eiscnschmidt 1994,86). Warto jeszcze przypomnieć, iż symbolem iw. Olafa, władcy Norwegii (ok. 1015-1030), a zarazem zdecydowanego propagatora nowej wiary, był właśnie topór (Paulsen 1939,211-244, ryc. 126-127; SchOtz 1990, kol. 81-82). Kult św. Olafa bardzo szybko przybrał powszechne rozmiary, rozpowszechnił się on nie tylko w Skandynawii (Hoffmann 1994,280-284,293-313), ale i na Rusi. Wiemy, że już około połowy XI wieku istniał w Nowogrodzie kościół pod wezwaniem św. Olafa (Paulsen 1939, 216; Friedland 1981,18;Lónnroth 1981,15), część badaczy właśnie z kultem św. Olafa wiąże omawiane tu miniaturowe toporki (Kokwedgaard-Zeitzen 1997,17)^,ł.

Jak widać, zwłaszcza w Bizancjum elitarne oddziały cesarskie dysponowały także rodzajem uzbrojenia, który był ich symbolem. Znaczenie topora jako broni symbolicznej wzrasta także na te-

cesarskich członkowie gwardii pozdrawiali go okrzykami, życząc mu długich lat, a także uderzali o topory, wydobywając przy tym rytmiczny odgłos (Kodinos, 264; por. także Psellos, VI, 3, 81; zob. Kolias 1988,166-167).

Źródła bizantyńskie dowodzą, że topór stanowił element wyróżniający barbarzyńskich, ware-skich wojowników chroniących cesarza. Był symbolem ich profesji, dowodem przynależności do określonej grupy społeczno-zawodowej. W tym kontekście niezwykle ciekawa jest bizantyńska plakietka z X-XI wieku, wyobrażająca wojownika z mieczem, ale i toporem, który rzeczywiście można uznać za topór typu M wg J. Petcrsena, a więc typowy dla skandynawskich wojowników (Beatson 2000, ryc. l;'o toporach typu M, por. Kurasiński 2005).

Funkcjonowanie topora jako symbolu drużyny, widoczne w obrębie cywilizacji bizantyńskiej dzięki analizie źródeł pisanych, odpowiada wynikom badań archeologicznych na północy naszego kontynentu. W X wieku obserwujemy wzrost znaczenia broni w inwentarzach grobowych. Do ważnych elementów uzbrojenia należały topory, niektóre z nich appear to be specific symbols of rank and authority (Pedersen 2002, 30; por. także Pe-dersen 1997a,zwł. 130; 1997b; Jansson 1988,617-618)⁶. Należy wyraźnie zaznaczyć, że topór nie był w X-wiecznej Skandynawii atrybutem osób o najważniejszej randze^{7 8}. Analizując skandynawskie pochówki z X wieku, uwzględnić należy oczywiście wpływ chrystianizacji. Niezmiernie interesujące, z rozpatrywanego punktu widzenia, jest stwierdzenie U. Nasmana (1991, 179): Low rank warriors were throughout the Vtking Age buried in relatively poor graves, and the axe was the commonest symbol used to announce their status as warriors. Men belonging to the powerful and wealthy were from the end of the 9** cen tury till the 3"⁹ ąuarter of the 10^,k century buried with a rich eąuipment of weapons and horse fumiture. Sonie of these graves contained a silver-decorated axe (Siiderbrarup, Hadbjerg). Aflerthe Chris tianization both the poor and the rich warrior groups are represented by

599

1

uzbrojenie bizantyńskie znamy o wiele lepiej w oparciu o studia nad ikonografią (por. ostatnio Grotowski 2003; Parani 2003,136-138), niż dzięki badaniom wykopaliskowym. Tylko te ostatnie mogłyby przynieść jednoznaczne rozstrzygnięcie, co do powszechności topora na terenach Mediterraneum w okresie bizantyńskim. Wprawdzie obecnie w bizantynistyce widoczny jest wzrost zainteresowań „zwykłą" kulturą materialną, jak stwierdza A. Effcnbcrger w artykule zatytułowanym retorycznie Die Kultur von Byzanz - nur Glanz und Gloria?: Doch auch die Byzantiner waren ganz normale Menschen, denen Allzumenschliches nicht fremd war (Effenberger 2001,65). Wspaniałym przykładem wzrostu znaczenia badań nad „zwykłym” Bizancjum jest katalog wystawy Eueryday Life in Byzantium (Papanikola-Bakirtzi 2002). Należy jednak podkreślić, iż zasadniczą zmianę naszego obrazu materialnej spuścizny Cesarstwa Wschodniorzymskiego przynieść mogą tylko badania archeologiczne.

2

Nie rozważam tu szerzej składu etnicznego gwardii cesarskiej, po roku 1066 mogły zasilić ją także oddziały z Wysp Brytyjskich. Wiemy, iż w bitwie pod Hastings także żołnierze angielscy uzbrojeni byli w topory, o czym dobitnie świadczy słynna tkanina z Bayeux (por. Jannson 1988,617; o problemie angielskiej migracji po roku 1066, por. Vasiliev 1937; Hohlweg 1965,46-50; Ciggaar 1974; 1996, 138-142; Rogers 1981). Ostatnio J. W. Birkenmeier (2002, 64, 242) podkreśla bardziej „angielski" niż ruski charakter cesarskiej gwardii po 1066, zdaniem E. A. Hanawalta (1995,117, przyp. 9) „English nobles fleeing the Norman imraders of 1066 also joined the Guard, but Scandinavians probably still re-mained in the majority”.

3

'*Alexias, II, 9, w. 27,79, IV, 6, w. 34,134, XIV, 3, w. 21,438; por. także Aleksjada, odpowiednio 66,112, 209; Nicćphore, 20,123, II, 14, s. 169, 111, 5, 217, III,

4

20, s. 247; Nikefor, odpowiednio 24,38, 55,65; o drużynie w Bizancjum, por. Dawkins 1947; Guilland 1967, 522-530; Benedikz 1969; Kolias 1988, 166; Bartusis

5

1992,272-277; Dawson 1998; Lubke 2001,283-294.

6

Za przesłanie publikacji A. Pedersen (1997a; 1997b) serdecznie dziękuję dr. 1. S. Klasnę (Kopenhaga, Dania).

7

g Oczywiście nie dotyczy to wspaniale zdobionych egzemplarzy, jak w przypadku topora z Mammen (Iver-sen, NSsman 1991, ryc. 1).

8

ⁿ Powyższe informacje uzupełnić można danymi z przekazów pisanych, przede wszystkim norweskiego prawa drużynnego Hirdskraa z XIII wieku (Sawicki 1970, |126). Źródło to wymienia trzy kategorie niższych (szeregowych) wojowników: mężów trzymających miecz

9

(sverdtakarar), gości (gestir) oraz młodzieńców noszą-cych świece (kertisveinar, por. Sawicki 1970,131,133-134). Należy wyjaśnić, iż nazwa sverdtakarar nawiązuje do ceremonii przyjęcia woja w poczet drużynników, w trakcie której kandydat trzymał miecz swego wodza, z kolei kertisveinar trzymali w trakcie uczty przy królu i najdostojniejszych gościach zapalone świece. Nazw tych nie można więc porównywać z greckim określeniem nekamtpópoi. Wiemy, iż w trakcie warty drużynnicy mieli być uzbrojeni w [...] miecz, małą tarczę, żelazny hełm i włócznię. W świcie królewskiej drużynnicy mieli nosić najlepszą odzież i najlepszą broń, jaką posiadali, 'godną króla i ich samych, Broń miała być tego samego rodzaju co przy służbie wartowniczej. Zamiast miecza mogli posiadać: 'bardzo dobry topór' (bojowy) (Sawicki 1970, 140). Ta ostatnia informacja mogłaby stanowić pewną analogię dla zwyczajów znanych z dworu bizantyńskiego, przypomnieć jednak należy, iż Hirdskraa jest źródłem dość późnym, trudno rozstrzygać, na ile opisane tam zwyczaje przenosić można na wcześniejsze stulecia (o funkcjonowaniu w późnośredniowiecznej Skandynawii topora jako broni używanej przez eskortujących, por. Nasman 1991,180).