DSCN1964

MARCIN WOŁOSZYN

du^{1 2 3}. W dotychczasowych rozważaniach koncentrowano się na analizie zabytków z poszczególnych obszarów (Wielkopolska, Mazowsze, Śląsk). W niniejszym artykule chciałbym zwrócić uwagę na osobną kategorię znalezisk - miniaturowe toporki, w dalszej części pracy zamierzam odnieść się do problemu skandynawskiej obecności na Mazowszu w XI wieku.

Miniaturowe toporki znane są z terenu Polski, Rusi i Skandynawii, pojedyncze egzemplarze pochodzą także z Węgier oraz Bułgarii. Zabytki te datowane są zasadniczo na XI-XII wiek (por. Panasiewicz, Wołoszyn 2002; Wołoszyn 2004a, 252; zob. także Fodor 1986; Yotov 2003, ryc. na s. 27; tyc. 1-2).

Niedawno, publikując tego typu zabytki z Gródka nad Bugiem, przedstawiono informacje

0    podobnych znaleziskach z tereniu Polski oraz Europy wschodniej i północnej. Zebrano informacje o 18 toporkacb-miniaturkach z terenu Polski (Panasiewicz, Wołoszyn 2002, ryc. 1), przy czym 7 zabytków (po jednym z Poznania-Ostrowa Tumskiego, Parsęcka i Złotej oraz po dwa z Wrocławia

1    Kruszwicy) nie uznano za wczesnośredniowieczne (XI-XII wiek) wyroby pochodzenia ruskiego. Po zapoznaniu się z oryginałami zabytków wrocławskich (w kwietniu 2002 roku) zdecydowano się uznać, że jeden z tamtejszych toporków (Kaźmier-czyk 1993, 132; tenże 1995, ryc. 1:25) nawiąoije kształtem do typu I wg klasyfikacji N.A. Makaro-va. Zwłaszcza sposób uformowania obucha przypomina toporki typu I, warto także wspomnieć o zygzakowatym ornamencie zdobiącym ostrze. Decyzja ta stanowi modyfikację wcześniejszej wypowiedzi (por. Panasiewicz, Wołoszyn 2002,248).

Dalsza kwerenda pozwoliła uzupełnić listę miniaturowych toporków z terenu Polski^{4 5 6}. Wspo-

mnieć należy przede wszystkim o trzech miniaturowych, bursztynowych toporkach z Janowa Pomorskiego, pow. elbląski, woj. warmińsko-mazurskie (Jagodziński 2000)\ Brązowy toporek typu I wg klasyfikacji N.A. Makarova znaleziono w Kryło-wie, pow. hrubieszowski, woj. lubelskie⁴. Ewentualnie do grupy tej zaliczyć można zachowany fragmentarycznie toporek ze Szreńska, pow. mławski, woj. mazowieckie (InfArch 1974,223; ogólnie o wynikach badań w Szreńsku, por. M. Piotrowski 1986)*.

Należy z kolei wyjaśnić, iż raczej za późnośredniowieczne wyroby uznać trzeba toporki z m. Plcmięta, pow. grudziącki, woj. kujawsko-pomorskie (Kola 1985,149), oraz z dna Jez. Wolskiego, pow. żniński, woj. kujawsko-pomorskie (InfArch 1978,228; Jasiński 1982,22, tab. X; Sikorski 2000,110)⁷. Zdecydowanie starszy jest z kolei niewielki toporek z Haciek, pow. bielski, woj. podlaskie (InfArch 1971,169; Katalog, 140, pkt. 133)*. Pominięto wreszcie kilka zabytków, określonych w krótkich sprawozdaniach jako toporki. W rzeczywistości zabytki te nie są miniaturkami⁹. W tej sytuacji liczbę miniaturek toporków z terenu Polski, które można uznać za XI-XII-wieczne wyroby ruskie (wschodnioeuropejskie), określić należy na 18 egzemplarzy. W trzech przypadkach chodzi o egzemplarze bursztynowe. Raczej skandynawskie analogie posiada zabytek ze Złotej. Generalnie zabytki te uznać należy za importy z terenów Rusi,

⁴    Za dodatkowe informacje o tych zabytkach serdecznie dziękuję dr. M.F. Jagodzińskiemu (Elbląg), ogólnie o Truso, por. Jagodziński 2001; Bartczak, Jagodziński, Suchodolski 2004. Bursztynowe zawieszki-toporki znane są z innych stanowisk nadbałtyckich, zwłaszcza zŁotwy(Radin’§ 1992; Mugurevićs 2003, ryc. 1:15-21), ale i z południowo-zachodniego wybrzeża Bałtyku, np. Hedeby (Gerds 2003, ryc. 4:27-28).

⁵    Zabytek niepublikowany; łaskawa informacja ustna mgr. J. Kuśnierza (Zamość).

⁶    Rysunek zabytku oraz dodatkowe o nim informacje zawdzięczam mgr. M. Piotrowskiemu (Ciechanów) - list z 1612004 r.

⁷    Za pomoc w dotarciu do ostatnio cytowanych prac serdecznie dziękuję mgr. A. Koperkiewiczowi (Toruń).

* Dodatkowe informacje na temat tego zabytku zawdzięczam dr. hab. Z. Kobylińskiemu (e-mail z 13 V 2002 r.).

⁹ Chodzi tu o znaleziska z m. Jeziorsko, pow. sieradzki, woj. łódzkie, stan. 4 (InfArch 1979,88), Brzegu, pow. poddębicki, woj. łódzkie (InfArch 1968,199; por. Kufel-Dzierzgowska 1986, 312, 325, tab. XX:4) oraz m. Lubień, pow. piotrkowski, woj. łódzkie, stan. 1 (InfArch 1972,194; Wójcikowie 1973).

Ryc. 1. Miniaturowe toporki - wybrane przykłady: a - Knjaża Góra, obi. K.iiv, Ukraina; b - Sarkel-Bclaja Veła. obi. Roslov nad Donem, Rosja; c — Gródek, pow. hrubieszowski, woj. lubelskie, Polska; a - wg publikacji V.P. Daikcvi£a (1961, ryc. 2:6) przerysowała E. Osipowa; b - wg publikacji N.A. Makarova (1992, ryc. 1:4) przerysowała E. Osipowa; c—rys. E. Osipowa

przy czym są to wyroby ruskie o wyraźnie skandynawskim zabarwieniu. Do tej pory brak było toporków typu 11 z terenu Skandynawii, choć właśnie do znanych z północy naszego kontynentu siekier o szerokim ostrzu, często spotykanych w X-X1 wieku, miały one nawiązywać (Makarov 1992,44). Jak się okazuje, zabytek tego rodzaju (toporek typu 11 wg klasyfikacji N.A. Makarova) odkryto niedawno w Sigtunie⁷.

Sam zwyczaj miniaturyzacji jest oczywiście znacznie starszy (Beilke-Voigt 1998) i trudno wiązać go z jedną grupą etniczną. W przypadku Europy wschodniej miniaturki różnych rodzajów militariów dość powszechnie wiązane są z obecnością Skandynawów na tym terenie, dotyczy to zwłaszcza VIII-X wieku (Novikova 1992; Duczko 2004,130-133), ale i późniejszych stuleci (Golubeva 1997,153,1SS, tab. 92:31-33). Toporki uznaje się bądź za związane z kultem Peruna (Darkević 1961) - byłyby one

zeum, dr. S. Teschowi. Na skandynawski charakter miniaturek typu U, przypominając ich podobieństwo do łodzi, wskazuje ostatnio W. Chudziak (2004,193).

1

I Warto zwrócić uwagę, że niezwykle sceptyczny wobec etnicznych atrybucji poszczególnych elementów kultury materialnej W. Pohl przyznaje, iż w wypadku luku refleksyjnego jego koczownicze (huńskie) pochodzenie jest zapewne słuszne (Pohl 1998,31; por. także Bracher 1990). Generalnie, w przypadku odkryć elementów luku refleksyjnego liczyć się należy raczej nie z recepcją użytkowania pewnego rodzaju broni, a z obecnością na danym terenie profesjonalnych, niskich, stepowych łuczników.

2

Pominięto młoteczki Thora, znane z Wolina

3

(Duczko 2000,29), Łupawy (Żak 1967,218-219), Gdań

4

ska (Lcpówna 1981, 178; Duczko 2000, 34), z Bezła-

5

wek, Muntowa, Wyszemborka, stan. II (Wróblewski, No-

6

wakiewicz, Bogucki 2003,165, przyp. 40, tab 1V:4).

7

Zabytek przechowywany jest w Muzeum w Sig-tunie, Fjarrvśrmegravningcn 91-92. Za wszelkie dodatkowe informacje o tym zabytku, jak i innych wyrobach o wschodnioeuropejskich analogiach odkrytych w Sigtunie składam serdeczne podziękowania dyrektorowi Mu-