DSCN4338

WIĘKSZOŚĆ ORANGUTANÓW obywa się w życiu bez narzędzi, podczas gdy zwierzęta z Suaq wykonują i stosują je powszechnie. Jedno z najczęściej używanych ta patyk {powyżej) służący do podkradania miodu z dziupli oraz zbierania mrówek i termitów. Próby zdobycia smakołyku bez użycia narzędzi polegają na przykiad na ogryzaniu pnia (z lewej) i rzadko kończą się sukcesem. Tymczasem w Suaq orangutany biorą do pyska patyk i wsuwają go do dziupli (z prawe/, wskazany strzałką), następnie poruszają nim delikatnie tam i z powrotem, wyciągają i zlizują z niego miód (zdjęcie z prawej)., '{:■

okiem: małpom z dnia na dzień zaokrąglają się brzuchy i wygładzają futra.

Jak wytłumaczyć zastanawiającą powszechność narzędzi w Suaq i równoczesny brak ich wykorzystania przez orangutany żyjące w innych okolicach? Wątpliwe, żeby zwierzęta z Suaq miały więcej wrodzonego sprytu. Skoro jak wykazują obserwacje w niewoli, większość orangutanów potrafi przyswoić sobie umiejętność posługiwania się narzędziami, gatunek ten dysponuje wystarczającym potencjałem umysłowym.

Narzędziowe dziedzictwo wysunęliśmy więc tezę, że przyczyną są warunki środowiskowe. Większość dotąd badanych orangutanów zamieszkuje łasy na suchych obszarach, tymczasem bagna są wyjątkowo urozmaiconym środowiskiem. W dziuplach tamtejszych drzew gnieździ się o wiele więcej owadów, a i Neesia rośnie wyłącznie na mokradłach, zwykle w pobliżu płynącej wody.

Ta środowiskowa interpretacja brzmi nieźle, nie wyjaśnia jednak, dlaczego orangutany żyjące w innych populacjach ignorują te same bogate źródła pokarmu. Nie tłumaczy również, dlaczego inne grupy, które także odżywiają się nasionami Neesia,, nie używają przy tym narzędzi i w efekcie zjadają znacznie mniej nasion. To samo dotyczy narzędzi do penetrowania dziupli. Czasami, kiedy drzewa porastające okoliczne wzgórza obficie owocują, małpy z Suaq udają się tam na ucztę i podczas zbierania owoców używają także patyków pozwalających do-

WYDAMK SPECJALNE

I brać się do miodu. Na terenach geograficznego występowania orangutanów nie brakuje wzgórz, skoro więc narzędzia są stosowane na zboczach wokół Suaq, to dlaczego nie w innych miejscach?

A może lepsze jest wyjaśnienie, że I z powodu dużej liczebności zwierzęta w Suaq intensywniej rywalizują o pożywienie? Wiele byłoby skazanych na głód, gdyby nie umiały korzystać z narzędzi, by dobrać się do trudno dostępnych źródeł jedzenia. Krótko mówiąc, potrzeba jest matką wynalazku. Najsilniejszego argumentu przeciwko tej tezie dostarcza obserwacja, że słodkie oraz bogate w tłuszcz pokarmy należą do ulubionych dań orangutanów, powinny więc być poszukiwane przez zwierzęta ze wszystkich regionów. Przecież są tereny, na których orangutany godzą się z wielokrotnymi użądlenia mi pszczół, byle tylko zdobyć miód. Tak więc hipoteza potrzeby również nie całkiem się sprawdza.

Istnieje też możliwość, że oryginalne rozwiązania zostały wynalezione przez kilka błyskotliwych osobników, a następnie rozprzestrzeniły się i utrwaliły w populacji, kiedy inne orangutany przyswoiły je sobie, obserwując tych pionierów postępu. Innymi słowy, posługiwanie się narzędziami może być kulturowo przekazywane z pokolenia na pokolenie. Badania tego zjawiska w terenie, o ile nie wprowadzi się do populacji nowych osobników, I są niezwykle trudne: niełatwo jest przekonująco dowieść, że obserwowane i zwierzę wymyśliło nowe rozwiązanie, I a nie postępowało według dobrze zapamiętanego, ale rzadko praktykowanego zwyczaju. Równie trudno jest wykazać, że konkretny osobnik podpatrzył innego członka grupy, a nie znalazł rozwiązania samodzielnie. W warunkach laboratoryjnych można wprawdzie zademonstrować, że orangutany są zdolne do obserwowania innych i do uczenia się przez naśladownictwo, tego rodzaju badania nie mówią jednak nic o przekazie kulturowym w naturalnym środowisku: ani o tym, czego dotyczy, ani o tym, jak bardzo jest rozwinięty.

Aby móc ocenić, czy źródłem specyficznego zachowania jest kultura, badacze terenowi opracowali zestaw kryteriów. Przede wszystkim zachowanie powinno nierównomiernie występować na jakimś obszarze, co może być wskazówką, że zostało wynalezione. Musi też być powszechne w okolicy, w której zostało zaobserwowane, co sugeruje, że rozprzestrzeniło się i utrwaliło w populacji.

Zwyczaje z Suaq spełniają obydwa te warunki. Musimy jeszcze wykluczyć prostsze wyjaśnienia, które zadowalająco tłumaczyłyby zaobserwowane przez nas zjawisko, bez odwoływania się do przekazu kulturowego. Wcześniej udało nam się już wyeliminować wyjaśnienie ekologiczne, w którym przyjmuje się, że w konkretnym środowisku poszczególne osobniki samodzielnie znajdują identyczne rozwiązanie. Możemy też wykluczyć wpływ czynników genetycznych, skoro większość orangutanów trzymanych w niewoli uczy się używania narzędzi.

Trzecim i zarazem najbardziej surowym kryterium jest konieczność

ŚWIAT NAUKI 35