DSCN9500

WSTĘP

Z roku 1829 pochodzi Mindowe, z roku 1830 Maria Stuart. Min-dotoe jest dramatem politycznym. Przez usta Mindowego ostro przemawia wolterianin, występuje jednak w sprawie jak najbardziej politycznej, nie w jakimś sporze o dogmaty. Przemawia w obronie narodu litewskiego przed Krzyżakami jako rzekomymi nosicielami wiary chrześcijańskiej, a w istocie nosicielami germańskiej ekspansji na wschód. Za plecami Krzyżaków stoi wskazujące im tę drogę papiestwo. Słowacki po raz pierwszy w swojej twórczości ukazuje w tym dramacie sprzeczność między polityką Kościoła a dążeniami ludu litewskiego i takich jego władców, jak wspaniała matka Mindowego — Rogneda.

Tę sprzeczność poeta przenosi w odległe stulecia i ukrywa ją pod zasłoną historii. Naprawdę chodzi tutaj o sprawy całkowicie aktualne, często przez Słowackiego spotykane w latach bezpośrednio przed powstaniem. Wyższa hierarchia kleru polskiego odwoływała się wówczas do caratu w walce z postępowymi prądami. Na obskurantach i klerykałach opierał się w pierwszych latach panowania Mikołaja I system wychowania mający odwieść młodzież od romantyzmu i walki narodowowyzwoleńczej. Kiedy wybuchło powstanie listopadowe, potępił je arcybiskup gnieźnieński Dunin jako ruch jakobiński i wymierzony przeciwko prawowitej władzy. Te zagadnienia, a nie zamierzchłe sprawy niedoszłego chrztu Litwy w XH[ stuleciu, podbarwiają życiem i namiętnością polityczną konflikt dramatu.

Maria Stuart nie posiada wprawdzie namiętności politycznej wstępującej wyraźnie i bezpośrednio w motywy postępowania osób i w całą konstrukcję dzieła, ale zastosowanie w dramacie

0    nieszczęśliwej królowej angielskiej konwencji szekspirowskiej, która przekreślała psychologiczne i moralne schematy tragedii pseudoklasycznej, zawierało przecież treści ideowo-polityczne. Szekspir jako twórca takich postaci, jak król Ryszard, jak małżeństwo Makbet dawno już zburzył zasadę klasowego podziału wartości moralnych, wedle której władcy

1    królowie byli zazwyczaj niezdolni do zbrodni z niskich po-

budek. Postępując za jego wzorem, Słowacki uderza w dramacie w społeczny sens umownej psychologii dworskiego klasycyzmu. Maria Stuart jest dramatem szekspirowskim i w tym znaczeniu jest to jednak utwór polityczny.

Powstanie listopadowe zastaje poetę wśród wyraźnie rozszerzającego się pod względem ideologicznym horyzontu jego dotychczasowych konwencji artystycznych. Wybuch powstania wita Słowacki kilkoma znamiennymi lirykami. W Odzie do wolności wykłada swoją filozofię dziejów, bliską postępowej histo-riozofii Oświecenia. W Hymnie akcenty mówiące o świadomości politycznej poety brzmią jeszcze dobitniej; przemawia przez ten utwór wiara we wspólną walkę rewolucyjną narodów polskiego i rosyjskiego.

Podnieście głos, rycerze,

Niech grzmią wolności śpiewy,

Wstrząsną się Moskwy wieże.

Wolności pieniem wzruszę Zimne granity Newy;

I tam są ludzie — i tam mają duszę.

Mimo te nowe akcenty, w latach 1831 i 1832 trwają nadal niektóre ujęcia i konwencje dawniejsze. Obok nich, w walce z nimi, narasta w pisarstwie Słowackiego przełom. Pod koniec roku 1832 i z początkiem 1833, kiedy powstaje Lambro i Kordian, poeta znajduje się już po drugiej stronie wielkiego progu związanego z doświadczeniem powstania listopadowego. Zamyka ten okres a równocześnie najpełniej go wyraża artystycznie Godzina myśli — rozrachunek z romantyczną młodością i jej ideologicznym podłożem.

Sens poematu leży nie w autobiograficznej spowiedzi, spoczywa on znacznie głębiej. Jest bowiem Godzina myśli przede wszystkim analizą i przeglądem tych bezpłodnych i aspołecznych form romantyzmu, które w momencie dokonywającego się przełomu ideologicznego poeta zaczął dostrzegać i zrozumiał, że należy się z nimi rozstać. Poemat podważa wszystkie filozo-

XXIII