DSC48 (2)

Przykład tego małego kraju podziałał zaraźliwie na mocarstwo o tradycjach rozdziału kościoła i państwa sięgających wstecz aż Napoleona. Powierzchownie rzecz biorąc, można by sądzić, że zorganizowanie we Francji w cztery lata potem, w 1880 roku, pierwszej katedry historii religii w College de France było prostym zbiegiem okoliczności. Nic bardziej fałszywego. Aby się o tym przekonać, wystarczy wziąć do ręki pierwszy numer pierwszego w ogóle czasopisma religioznawczego ,,Revue de 1’Histoire des Religions” z tegoż samego roku. Tam, w kronice omawiającej debatę parlamentarną nad zniesieniem państwowych wydziałów teologicznych i utworzeniem niezależnego zakładu naukowego, katedry akademickiej, przeczytać można, ile Francja zawdzięcza swej śmiałej poprzedniczce, Holandii, w boju o swobodę badań i dociekań nad formami życia religijnego ludzkości. Na okładce tego pisma figuruje jako redacteur-en-aide Kornelis Peter Tiele, profesor religioznawstwa na Uniwersytecie w Lejdzie. Na stronicy 379 teolog i religioznawca holenderski A. G. van Hamel pisze: „Wiadomo, że katedra historii religii w Lejdzie, jako najstarsza na uniwersytetach holenderskich (akt fundacyjny powołał do życia w 1876 roku jednocześnie cztery katedry, ale Lejda została obsadzona najwcześniej — T. M.), zasłużyła sobie na honorową wzmiankę ze strony ministra Oświaty, kiedy rząd bronił w senacie katedry, którą wysunęła komisja budżetowa z lokalizacją przy College de France”.

Inny zaś historyk religioznawstwa słusznie podnosi, że obsadę nowej katedry powierzono koledze Tielego, Albertowi Reville, byłemu francuskiemu kaznodziei w... Amsterdamie, „Tieles geistesverwandten Studiengenossen” (powinowatemu duchem koledze Tielego)³. I dalej: „Poprzez swoją działalność i prace (szczególnie Les religions des peuples non cinilises, 1883) i ściśle empirycznie ujętą książkę Prolegomenes de Vhistoire des religions, 1881, zapoczątkował Reville studia, które teraz koncentrują się wokół założonego przez niego czasopisma «Revue de 1’Histoire des Religions» i bogatych zbiorów Musee Guimet”.

Co prawda Albert Reville nie był Holendrem, lecz francuskim kalwinem, i ,,Revue de 1’Histoire des Religions”, jak by to mogło się nieściśle wydawać z cytowanej wzmianki, nie założył sam