DSC 62

Obok form masowych spotykamy się także od IV wieku 7. małymi zespołami grupującymi mnichów należących do elity umysłowej społeczeństwa, oddających się między innymi pracom intelektualnym. $w. Hieronim, jeden z wielkich Ojców Kościoła IV wieku, który wprzągł swą wysoką kulturę umysłową grecko-rzymską w prace nad Biblią, osiada w 386 r. w Betlejem, stając na czele szczuplej liczcbnfr wspólnoty. Obok istnieje klasztor mniszek. Większość dzieł Hieronima powstała w jego siedzibie w Bet!. -jem; nazywał ją też chętnie swym rajem. Niezrównanego świadectwa atrakcyjności życia klasztornego dla wielu przedstawicieli elit umysłowych IV—V stulecia dostarczają Wyznania Augustyna. Ustęp 14—15 księgi VIII opowiada o rozmowie, którą przeprowadził Augustyn w Mediolanie w locie 386 r., a więc jeszcze przed swym chrztem, z wysokim urzędnikiem cesarskim Pontycjanem. Ogromno wrażenie zrobiło na Augustynie i jego towarzyszu opowiadanie Pontycjana „o egipskim mnichu Antonim, którego imię — pisze Augustyn — słynęło wśród sług Twoich. (...) Zdumieliśmy się słysząc, że tak niedawno i niemal w naszych czasach, w prawdziwej wierze i w Kościele katolickim działy się cuda Twoje nie ulegające żadnej wątpliwości. Wszyscy dziwiliśmy się: my, że były to wydarzenia tak doniosłe, on — że wieść o nich do nas nie dotarła. Następnie opowiadanie zeszło na klasztory, istniejące w wielkiej liczbie, na kwitnące w nich wzorowe obyczaje. (...) Był nawet w Mediolanie klasztor za murami miasta, pełen pobożnych braci żyjących pod opieką Ambrożego...” Augustyn był tak wstrząśnięty, jak sam opisuje, przykładami życia mnichów podanymi przez Pontycjana, że rozmowa ta stała się ostatecznym bodźcem nawrócenia.

Badania tak potężnego i tak niezwykle różnorodnego ruchu utrudnione są nie tylko przez niedostatek źródeł, naświetlających go jakże fragmentarycznie, ale także przez swoisty charakter tych, które się zachowały. W większości są to bowiem źródła wyjątkowo trudne do wykorzystania w badaniach historycznych, i to z różnych względów. Ogromna praca erudycyjno-krytyczna w ostatnich dziesiątkach lat dała poważne wyniki, daleko jednak jeszcze do zadowalającego stanu publikacji tekstów czy też do zakończenia poważnych kontrowersji, jakie rodzą się wokół prawie każdego z zachowanych zabytków źródłowych.

Ustawodawstwo Kościoła j państwa dotyczące życia religijnego. tak bogate w IV—V stuleciu, w bardzo małym stosunkowo stopniu dotyczy mnichów. Zainteresowania

cesarzy czy soborów zdają sic tu ograniczać do aspektu, który można by nazwać negatywnym: wydane dekrety mają przede wszystkim na celu zapobieżenie zjawiskom, które w oczach obu władz stanowią naruszanie przez mnichów ustalającego się porządku społecz.nego i religijnego. Idąc w tym kierunku, sobór powszechny chalcedoński podkreśla W *151 r. zobowiązanie mnichów do posłuszeństwa wobec biskupów, bez których pozwolenia nie wolno im w zasadzie opuszczać swych siedzib. Cesarstwo, zwłaszcza na Wschodzie, występuje często przeciwko mnichom agitującym wśród ludności miejskiej i mogącym pobudzić ją do wystąpień antypaństwowych. Istotnie udział mnichów, w wielkich napięciach i zatargach religijno-politycznych Wschodu w V—VI stuleciu był bardzo duży.

Ten stosunek władz do mnichów jest jednym z doskonałych świadectw zaznaczonej już wyżej oddolności ruchu, przez nikogo oficjalnie nie organizowanego, ale wypływającego przede wszystkim z życia, z potrzeb ludzi, chrześcijan. Z interesującego nas w tej chwili punktu widzenia fakt, że mnisi organizowali się sami, na własną rękę, szukając w doświadczeniach własnych i innych podobnych grup wzorców życia osobistego oraz zespołowego, podstawowe znaczenie w historii pierwszych wieków monasty-cyzmu chrześcijańskiego wyznacza źródłom nie urzędowym, ale powstałym w środowiskach i dla potrzeb mnichów.

Już w IV stuleciu zarysowało się kilka podstawowych typów tych źródeł. Pierwszy z nich to reguły życia obowiązujące w danym zespole mniszym. Z chwilą powstania grup mniszych zasady współżycia obowiązujące wszystkich członków musiały zostać ustalone. Powstanie pierwszych reguł, zachowanych do naszych czasów w późniejszych odpisach, wiąże się z postacią mnicha egipskiego Pacho-miusza, zmarłego w 346 r. Pachomiusz doprowadził do utworzenia pierwszych, jakie znamy, grup wspólnego życia, dla których stworzył specjalną regułę. W następnych generacjach i stuleciach historii mniszej liczba reguł będzie stale rosła w miarę mnożenia się grup wspólnego życia. W jednej tylko Galii w V—VI wieku istniało co

4*

51