DSC)67

wiste, że „stany wysokiego lęku śmierci często mogą być rozumiane jako załamanie się mechanizmów obronnych” (Tem-pler 1971 s. 522).

Od momentu postawienia hipotezy, że lęk wobec śmierci posiada charakter uniwersalny, istnieje pokusa, aby wnioskować o mechanizmach obronnych z nieobecności przejawów lękowych (por. Kastenbaum, Costa 1977). Postawmy więc obecnie pytanie następujące: czy wypieranie lęku przed śmiercią jest równoznaczne z faktycznym zmniejszeniem go, albo inaczej — czy represjonowanie lęku śmierci i rejestrowanie go na nieświadomych poziomach psychiki czołwieka oznacza brak równie silnych, uświadomionych reakcji lękowych na śmierć?

Badania przeprowadzone wśród różnych grup lekarzy (internistów, chirurgów, psychiatrów) nie potwierdziły hipotezy, że mniejszym wynikom testu badającego uświadomiony lęk wobec śmierci towarzyszą podwyższone rezultaty w teście TAT służącym w tym wypadku do mierzenia nieuświadomionego lęku śmierci. Zauważono nawet, że wraz ze wzrostem uświadomionego lęku śmierci wzrasta również jego nieświadomy odpowiednik (por. Kane, Hogan 1985—86 s. 19). Jak więc tłumaczyć dodatnie korelacje świadomego i nieświadomego lęku wobec śmierci? Uważa Się, że lekarze stanowią grupę za- I wodową specjalnie nastawioną i przygotowaną na oddziaływanie bodźców związanych ze śmiercią i stąd zarówno na jednym I jak i drugim poziomie (tj. świadomości i podświadomości) lęk wobec niej znajduje podobną reprezentację. Nie jest również I wykluczone i to, że zastosowany test do mierzenia nieświadomych reakcji lękowych na śmierć jest narzędziem nieadekwant-nym, przynajmniej w odniesieniu do lekarzy, którzy prawdopodobnie mają silnie rozwinięte mechanizmy obronne. Posługując się techniką wywiadu uczeni stwierdzili, że lekarze — jako grupa społeczna a nie pojedyncze osoby — przejawiają wyższy poziom świadomego lęku przed śmiercią w porównaniu zarówno do osób zdrowych jak i chorych fizycznie. Ten, wyższy od średniej, lęk śmierci charakteryzujący grupę lekarską jest w niektórych przypadkach nieuświadamianym sobie motywem wyboru kariery lekarskiej, dzięki której osiąga się możliwość jakiejś kontroli własnego zaniepokojenia śmiercią wskutek poznania procesów życiowych. Niektórzy medycy spodziewają się, że dzięki narcystycznemu uwielbieniu dla ich zawodu osiągną poczucie panowania nad procesem umierania (por. Feifel, Hanson, Jones, Edwards 1967). Nie bez znaczenia są też rodzaje typów osobowości, a więc np. autorytarny styl zachowania się, charakterystyczny szczególnie dla chirurgów, odznaczający się zdecydowanym wypieraniem tego wszystkie-

^ ^avy^a znaczące badania, w r,;~-----

go, co przeszkadza w osiągnięciu sukcesu. Osobowości też przejawiają mniejszy zwerbalizowany lęk wobec śmierci, co jednoznacznie świadczy o jego represji (por. Livingston, Zimet 1965).

2.4. POSTAWA RELIGIJNA A LĘK ŚMIERCI

Na początku prezentacji problematyki związku lęku wobec śmierci z postawą religijną człowieka (religijnością) należy wyjaśnić kilka podstawowych kwestii, które pozwolą uniknąć tych sprzeczności, jakie ujawniają badania poświęcone temu zagad-dnieniu. W największej ilości prac dowodzi się, że im większa spójność poglądów na życie wieczne i im silniejsza wiara religijna, tym mniejsze zaniepokojenie śmiercią. Ale są też i takie badania, w których mówi się ó> intensyfikowaniu się lęku wobec śmierci wraz z pogłębianiem życia religijnego. Spotykamy również doniesienia z badań empirycznych, gdzie pisze się, że między religijnością i lękiem przed śmiercią mogą istnieć zarówno dodatnie jak i ujemne korelacje. Powstaje więc pytanie: jak to się dzieje, że uzyskujemy tak rozbieżne wyniki? Najprościej mówiąc, są dwa powody takiego stanu rzeczy. Po pierwsze, należy zapytać, o jaki rodzaj lęku śmierci chodzi (świadomy czy nieświadomy). Martin i Wrightsman (1964) oraz Lester (1972), analizując badania przeprowadzone w interesującym nas przedmiocie w latach 60-tych i 70-tych, piszą m.in. o słabych teoretycznych modelach badawczych, niewłaściwym doborze próbek reprezentantów, które mimo znacznych zróżnicowań stanowiły podstawę międzygrupowych porównań. Po drugie, należy zauważyć niedostatki w określaniu religijności. Najczęściej dokonywano tego przez opisywanie respondentów pod kątem ich przynależności do grupy religijnej albo proszono o wypełnienie obiektywnego testu mierzącego poziom religijności. W miarę pogłębiania się świadomości metodologicznej wśród psychologów zajmujących się religijnością coraz częściej zwracano uwagę na wielowymiarowość zjawiska religijnego. \V_nowych typologiach religijności podkreśla się obecnie, że postawa religijna nie daje się opisać w oparciu o wyodrębnienie dwóch tylko jej krańcowych przejawów, tj. pełnej wiary, czyli absolutnego zaangażowania w Sacrum, oraz tych zachowań, które stanowią totalne zaprzeczenie związku człowieka z Bogiem. Pośrodku tych dwóch krańców znajduje się bowiem cały szereg takich odczuć i zachowań, które — choć trudne do empirycznej weryfikacji — mogą mieć istotne znaczenie w „zabarwianiu” stosunku człowieka do śmierci, a więc także w modyfikowaniu jego lęku przed śmiercią. W typologizacji religijności w dalszym ciągu