DSCe39

Asymetria półkul mózgowych

KONCEPCJA DOMINACJI PÓŁKULOWEJ

Najbardziej istotnego odkrycia, prowadzącego do koncepcji dominacji mózgowej, dokonali Dax, Broca i inni badacze, którzy stwierdzili silny związek między uszkodzeniami lewej półkuli a zaburzeniami funkcji językowych, czyli zaburzeniami ekspresji werbalnej, rozumienia, czytania i pisma. Dla wielu osób pojęcie dominacji mózgowej ograniczało się do specjalizacji pólkulowej w zakresie funkcji językowych. Były jednak wyjątki godne uwagi. Jedną z takich wyjątkowych postaci był wielki neurolog angielski, Hughlings Jackson. W roku 1864, a więc niedługo po pierwszym artykule, który opublikował Broca, Jackson stwierdził:, Jeśli więc trzeba więcej danych, aby udowodnić, że zdolność ekspresji mieści się w jednej półkuli mózgu, to nie od rzeczy będzie pytanie, czy percepcja -przeciwieństwo ekspresji - nie może się mieścić w drugiej półkuli”.

Benton (1965) zwrócił uwagę na to, że rozszerzenie zakresu pojęcia dominacji poza sferę językową było konieczne w świetle wyników uzyskanych przez Liepmanna i Ger-stmanna na początku dwudziestego wieku. Liepmann pierwszy opisał zaburzenie nazwane apraksją jako „niemożność wykonania wyuczonej czynności lub serii ruchów, występującą przy zachowanym rozumieniu i prawidłowej sprawności sensorycznej i nenvo-wo-mięśniowej” (Benton, 1965, s. 334). Jak stwierdził Liepmann, szczególna postać tego zaburzenia, nazwana apraksją ideomotorycz-ną, wiąże się z uszkodzeniami lewej półkuli. Przy tym zaburzeniu chory nie jest w stanie wykonać dobrze opanowanej czynności na polecenie słowne. Późniejsze prace przeglądowe potwierdziły koncepcję Liepmanna, że apraksja ideomotoryczna jest powiązana wyłącznie z uszkodzeniami lewej półkuli. Zespół Ger-stmanna omówiono w rozdziale 6 - mimo wątpliwego statusu samego zespołu, nie ma wątpliwości, że każdy z jego objawów składowych jest silnie związany z uszkodzeniem lewej półkuli, zaś nie występuje prawie zupełnie przy patologicznych zmianach w półkuli prawej.

Te wyniki badań wprawdzie wzbogaciły grupę zaburzeń wiązanych z uszkodzeniami lewej półkuli, twierdzono jednak, że zarówno apraksję ideomotoryczną, jak i objawy zespołu Gerstmanna można uznać za następstwa deficytu językowego (Poeck, Or-gass, 1966; Brewer, 1969). Brewer przytacza dane świadczące o tym, że osoba badana koduje werbalnie wiele „zadań rzekomo niewerbalnych”; niepowodzenie w takim zadaniu ma zatem wartość informacyjną tylko

wtedy, gdy jesteśmy pewni, jak badany zwykle je wykonuje. „Przy obecnym stanie wiedzy można zatem przyjąć skrajną hipotezę, że u podstaw wszystkich zadań, które wskazują na przewagę lewej półkuli, leży deficyt językowy” (Brewer, 1969).

Przez długi czas wielu neurologów wprawdzie przyjmowało do wiadomości dane świadczące o lateralizacji funkcji językowych, jednak nie chciało uznać, że druga półkula, często nazywana „podległą” lub niedominującą, może również mieć pewne zdolności, w których jest wyspecjalizowana i najlepsza. Zbieżne wyniki kilku różnych kierunków badań jasno wykazały, że prawa półkula rzeczywiście posiada takie odrębne funkcje. Zangwill (1961) jako jeden z pierwszych zgromadził dane dotyczące funkcji półkuli podległej i w następujący sposób zdefiniował zasadę dominacji półkul mózgowych:

Jak się powszechnie uważa, zasada ta głosi, że pewne wyższe funkcje, zwłaszcza mowa, mają różną reprezentację w obu półkulach i ulegają zaburzeniu przede wszystkim, o ile nie wyłącznie, w następstwie uszkodzenia tylko jednej z nich. Ponadto od dawna przyjmuje się, że półkulą dominującą jest z reguły ta, która znajduje się po stronie przeciwnej do preferowanej ręki - chociaż znamy wiele wyjątków od tej reguły, zwłaszcza wśród osób leworęcznych (s. 51).

Kwestia związku między preferencją ręki a dominacją półkuli dla mowy została później wyjaśniona i będzie omawiana w pierwszej kolejności. Następnie przejdziemy do przedstawienia głównych kierunków badań i uzyskanych wyników, dzięki którym lepiej zrozumiano funkcjonowanie obu półkul mózgowych. Są to: (1) dane z obserwacji następstw naturalnych uszkodzeń mózgu, m.in. agenezji lub braku ciała modzelowatego; (2) badania nad skutkami przecięcia ciała modzelowatego (komisurotomii) oraz (3) badanie następstw usunięcia półkuli mózgowej (hemisferektomii). Na zakończenie rozdziału krótko przyjrzymy się koncepcji dominacji półkulowej w świetle wiedzy pochodzącej z tych badań.

Wiele zagadnień dotyczących funkcji było przedmiotem badań eksperymentalnych przedstawionych w książkach i artykułach z zakresu rozwijającej się specjalizacji - neu-ropsychologii poznawczej.

Preferencja ręki a dominacja pótkulowa

Kiedy powstała klasyczna koncepcja dominacji, zgodnie z którą lewa półkula jest dominująca u osób praworęcznych, a prawa -u leworęcznych, bardzo szybko zauważono liczne wyjątki od drugiej części tej reguły. Badanie praworęcznych osób z afazją wykazało, że ponad 90% pacjentów ma uszkodzenia w lewej półkuli. Natomiast liczne badania nad leworęcznymi osobami z afazją, mimo pewnych rozbieżności w wynikach, wyraźnie wskazywały na dużo niższy odsetek uszkodzeń lewej półkuli oraz wyższy odsetek uszkodzeń prawej półkuli niż w grupach praworęcznych. Nawet w grupach osób leworęcznych okazywało się, że uszkodzenie jest umiejscowione w lewej półkuli w co najmniej 60% przypadków. Istnieją również dane świadczące o tym, że afazja często (chociaż na pewno nie zawsze) bywa mniej głęboka i długotrwała u osób leworęcznych (Chesher, 1936; Conrad, 1949).

Według niektórych badaczy (Subirana, 1958; Zangwill, 1960) takie fakty wskazują na obustronną reprezentację mowy u osób leworęcznych. Dane potwierdzające taki pogląd pochodzą z badań osób leworęcznych przeprowadzonych przy użyciu techniki Wady (zob. niżej).

Benton (1965) zwrócił uwagę na to, że kategoria leworęczności stwarza wiele problemów, jeśli chce się ją korelować ze zmianami