fil przyr12

cesom widoczne stało się samoodniesienie systemów naturalnych, które nadaje im charakter jaźni, chociaż nie oznacza to, że trzeba je tym samym traktować jako podmioty. Osłabia to opozycję między czysto faktyczną przyrodą i naznaczonym przez subiektywność światem człowieka, która w przyszłości da się być może przekroczyć.

Innym iysem charakterystycznym, który chciałbym tu wymienić, jest „komunikacja”. Komunikacja jako podstawowy charakter przyrody wymieniana była w historii tylko przez takich outsiderów jak Jakob Bóhme, a następnie miała pewną tradycję aż do romantyków. Zasadniczo jednak „mowę przyrody” rozumiano alegorycznie, a procesów w przyrodzie nie pojmowano, tak jak Jakob Bóhme, jako procesów komunikacyjnych¹⁸. We współczesnych natomiast naukach przyrodniczych — w etnologii — z jednej strony procesy komunikacyjne między organizmami uznaje się za istotne dla ich formy istnienia. Mogłoby to stanowić nawiązanie do poglądu Arystotelesa, według którego przedmioty naturalne jako takie charakteryzuje spostrzeganie i bycie spostrzeganym. Z drugiej strony w analizie procesów życiowych na mikropoziomie, tj. na poziomie molekularnym, okazało się, że określone są one mniej przez wzajemne oddziaływanie energetyczne, a bardziej przez rozpoznawanie form, tworzenie form i ich przekazywanie. Nie sądzę, że szczęśliwym określeniem tego faktu jest stwierdzenie Batesona¹⁹, że mamy tu do czynienia z reakcją nie na stany, lecz na różnice stanów. Chodzi tu raczej o procesy informacyjne w pełnym sensie, czyli o tyle, o ile informacja jest strukturą, która jest rozumiana²⁰. De-

^IS Zob. artykuł na temat filozofii przyrody Jakoba Bóhmego w: Klas-siker der Naturphilosophie. G. Bóhme (Hrsg.), C. H. Beck, Munchen 1989.

¹⁹    Gregory Bateson. Mind and Naturę. A Necessanj Unity (1979), \vyd. niem.: Geist imd Natur: Eine notwendige Einheit. Suhrkamp, Frankturt/M. ²1983.

²⁰    Ernst Ulrich von Weizsaeker, OJJene Systeme. Klett. Stuttgart 1974.

cydujący jest przy tym fakt, że w takim procesie oddziaływania energia nie wychodzi od czynnika działającego, lecz zostaje jedynie uwolniona i poruszona w odbiorcy przez przekazywaną strukturę.

Nie ustalono jeszcze, jaka jest dokładna treść samoorganizacji i komunikacji w przyrodzie. W każdym razie jest jasne, że poprzez te charaktery przyroda pokazuje nam dzisiaj całkiem inne oblicze niż w tak zwanej epoce naukowej, tj. w XIX wieku. Podobnie też cechy kwantyzacji i symetrii czy łamania symetrii są cechami, które odsłoniły się dopiero w naszym wieku w wyniku naukowego badania przyrody i które zmuszają nas do rewizji naszych tradycyjnych wyobrażeń o przyrodzie.

5. Zakończenie

Na zakończenie chciałbym jeszcze raz przypomnieć to, co powiedziałem na początku, że mianowicie nasze wyobrażenie przyrody jest czymś więcej niż zwykłym tematem przyrodoznawstwa; jest ono głównym wyobrażeniem kulturowym i podstawą zaufania. Chociaż nauka, czyniąc tematem przyrodę, ma do niej z pewnością ograniczony dostęp, to charaktery, które w niej i przez nią przypisuje się przyrodzie, są istotne dla odpowiedzi na pytanie, czy nasze normatywne posługiwanie się pojęciem przyrody jest prawomocne i czy nasze życiowe zaufanie do przyrody opiera się na solidnej podstawie. Z punktu widzenia nauk przyrodniczych odpowiedź na te pytania nie może być bezpośrednia, ponieważ normatywne wartościowanie i zaufanie są postawami, które ze względów metodologicznych nie są w przyrodoznawstwie akceptowane. Może być jednak tak, że charaktery, które dzisiaj powoli się odsłaniają, z jednej strony przyczynią się do wprowadzenia tych postaw również do nauk przyrodniczych, z drugiej zaś do tego, że człowiek będzie widział siebie w przyrodzie i przyrodę w sobie.