Illich10

V To, czego się człowiek nauczy, bywa zwykle '' dziełem przypadku i nawet wyraźnie zamierzone przyswajanie umiejętności nie jest wynikiem zaprogramowanego nauczania. Normalne dzieci uczą się pierwszego języka przypadkowo, choć dzieje się to szybciej, jeśli rodzice zwracają na to uwagę. Większość ludzi opanowuje biegle drugi język w niezwykłych okolicznościach, a nie dzięki systematycznej nauce. Zamieszkują u dziadków, podróżują albo zakochują się w cudzoziemcu czy cudzoziemce. Biegłość w czytaniu jest również najczęściej skutkiem takich nie objętych programem zajęć. Na ogół ludzie czytający dużo i dla przyjemności uważają, że nauczyli się tego w szkole; kiedy jednak ktoś to zakwestionuje, gotowi są wyrzec się swego złudzenia.

Jednakże fakt, że sporo umiejętności człowiek opanowuje przypadkowo, że są one produktem ubocznym jakiejś innej działalności nazwanej pracą czy rozrywką, nie oznacza, by planowej nauce nie przynosiło korzyści planowe nauczanie i by jednego i drugiego nie należało udoskonalić. Gorliwy uczeń, który ma sobie przyswoić nową, złożoną umiejętność, może osiągnąć wcale niezłe rezultaty stosując starą metodę przywodzącą na myśl staroświeckiego nauczyciela, który przez nieustanne powtórki wbijał w głowy znajomość czytania, hebrajskiego, katechizmu czy tabliczki mnożenia. Taka „pamięciówka” należy w dzisiejszej szkole do rzadkości d nie cieszy się dobrą opinią, a jednak chętny, normalnie uzdolniony uczeń może przy takim tradycyjnym systemie nauki w ciągu paru miesięcy nabyć wiele umiejętności. Może opanować zarówno kody, jak ich rozszyfrowanie; może nauczyć się drugiego i trzeciego języka, czytania i pisania; może sobie przyswoić specjalne języki, takie jak język algebry, programowania komputerów, ama-lizy chemicznej, czy też posiąść takie umiejętności manualne, jak pisanie na maszynie, zegar-mistrzostwo, hydraulika, instalatorstwo i naprawa telewizorów albo — jeśli już o to chodzi — taniec, prowadzenie samochodu bądź nurkowanie.

W niektórych przypadkach objęcie programem nauczania jakiejś specjalnej umiejętności może się opierać na założeniu, że człowiek dobrze opanował jakąś inną umiejętność, ale niewątpliwie nie powinno się tego uzależniać od procesu, w trakcie którego ktoś zdobył takie wstępne umiejętności. Zakłada się z góry, że do naprawy telewizorów potrzebna jest umiejętność czytania i pisania oraz niejaka znajomość matematyki; nurek musi umieć dobrze pływać, a kierowca po troszku wszystkiego.

Postęp w nabywaniu umiejętności jest wymierny. Optymalna ilość czasu i materiałów potrzebnych przeciętnemu, garnącemu się do nauki człowiekowi dorosłemu łatwo da się obliczyć. Koszt nauczenia drugiego zachodnioeuropejskiego języka w takim stopniu, by człowiek biegle nim władał, waha się w Stanach Zjednoczonych od 400 do 600 dolarów, w przypadku języka wschodniego czas potrzebny na naukę może być dwukrotnie dłuższy. Nadal byłoby to bardzo mało w porównaniu z kosztem dwunastoletniej nauki w nowojorskiej szkole (co jest warunkiem przyjęcia pracownika do zakładu oczyszczania miasta) — wynoszącym prawie 15 000 dolarów. Bez wątpienia nie tylko nauczyciel, ale i drukarz czy farmaceuta chronią swoje zawody, stwarzając powszechne złudzenie, iż przygotowanie do nich jest bardzo kosztowne.

Szkoły zagarniają obecnie większą część funduszów przeznaczonych na nauczanie. Nauczanie przez praktykę, które kosztuje mniej niż jego odpowiednik w szkole, stanowi dziś przywilej lu-

47