IMAG0499 (3)

2* Język polski

najczęściej była to znajomość dość powierzchowna, wystarczająca do modnego wówczas makaronizowanih, czyli przetykania mowy polskiej łaciną, j

W ciągu XVII w. powoli zmienia się sytuacja wieloetnicznej; wielokulturowej i wielojęzycznej Polski; Ciężar spraw państwowych przesuwa się bardziej na wschód jako rezultat układów politycznych (Unia lubelska z 1569 r. i Unia brzeska z 1596 r.). Wikła to kraj w wyniszczające wojny z Rosją, Turcją i Szwecją oraz w wojny wewnęhhne (powstania kozackie); Podupada gospodarka i kultura. Następuje regres cywilizacyjny i utrata suwerenności. Polska okresu sarmacko-saskiego (w 1697 r. na tronie polskim usadowili się Sasi) słynie z liberum yeto i hasła Polska nierządem stoi.

Język literacki ulega nowym oddziaływaniom %- mazowieckim (w końcu XVI w. stolicą kraju staje się Warszawa) i kresowym. Obserwuje się obniżenie poziomu użycia języka polskiego w różnych dziedzinach oraz spadek jego prestiżu. Główni nosiciele polszczyzny literackiej wykazują upadek polskiej świadomości językowej - warstwa szlachecka makaronizuje, natomiast kosmopolityczne środowisko dworskie i magnackie opanowuje moda na język francuski. Zarazem zaczyna się proces coraz wyraźniejszego odrywania się mówionego języka ogólnopolskiego od gwar, wykształca się polszczyzna mówiona warstw wyższych (szlachty). Proces ten w drugiej połowie XVIII w. i w XIX w. da efekt w postaci mówionej odmiany języka literackiego, której nosicielem stanie się inteligencja.

Doba nowopolska

Od połowy XVIII w. docierają do Polski z Zachodu prądy oświeceniowe, głoszące m.in. hasła racjonalizmu, rozwoju nauki i popularyzacji wiedzy, tolerancji, szczęścia jednostek i społeczeństw oraz reformy oświaty i doniosłej roli języka ojczystego w edukacji, a także w unifikacji językowej państwa. Kończy się epoka saska, a zaczyna stanisławowski okres ożywienia politycznego, gospodarczego i kulturalno-oświatowego. W burzliwej atmosferze toczą się publiczne dyskusje nad reformą państwa i jego instytucji, nad modernizacją życia polskiego w różnych dziedzinach, m.in. na łamach rodzącej się prasy. Nie uratowało to państwa, które w 1795 r. przestaje istnieć w wyniku kolejnego rozbioru kraju przez Austrię, Prusy i Rosję. Trwałe okazały się osiągnięcia w kształtowaniu świadomości społecznej, w kulturze i edukacji, por. m.in. działalność reformatorska Komisji Edukacji Narodowej - pierwszego w Europie ministerstwa oświaty,

W czasach oświecenia dochodzi do całkowitego odrzucenia łaciny, do wysunięcia na plan pierwszy języka narodowego i do przystosowania go do

obsługi, wszystkich dziedzin życia (zob. też Skubalanka 1984). Na porządku dma są dyskusje na tematy językowe. Walczy 1 z makaroniczną tradycyją saimacko-saskąi z przesadną gallomonią. Wzywa się do językowej unifikacji państwa, do spolszczenia (wprowadzenia w krąg użytkowników języka ogólnego) wszystkich warstw oraz do polonizacji Żydów i Rusinów. Pojawiają się liczne prace językoznawcze, zob. zwłaszcza słownik A.M. Trotza (1747-1771) | gramatyk? szkolne O. Kopczyńskiego (1778-1783). Ten ostatni swoimi działaniampodyfikacyjnymi wywarł szczególnie silny wpływ na kształtowanie się normy literackiej. Okres oświeceniowy niejako zamyka wielkie dzieło SB. Lindego - Słownik języka polskiego (1807-1814).

Przyjmuje się, że to oświecenie ukształtowało nowożytny polski język literacki. Dlatego m.in. Witold Doroszewski, podejmując po II wojnie światowej prace nad wielkim Słownikiem języka polskiego (1958-1969), przyjął połowę XVD3 w. jako cezurę początkową gromadzenia materiału. W systemie języka (zob. Bajerowa 1964) nastąpiło wówczas ograniczenie wariancji gramatycznej, udoskonaliła się składnia (zob. Pisarkowa 1984), rozwinęło nowoczesne słownictwo. Ustabilizowała się ortografia. Idee oświeceniowe wymogami ładu, ścisłości i komunikatywności wpłynęły na preferowanie przejrzystych konstrukcji składniowych i ich połączeń w większe sekwencje kompozycyjne. Zarazem zarysowała się tendencja do separacji języka literackiego (pisanego i mówionego) od języka potocznego.

Trzeci rozbiór Polski (1795 r.) rozpoczął długi i niejednolity wiek XIX, który trwał do odzyskania niepodległości w 1918 r. Przybierająca różną postać niewola polityczna sprawiła, że ojczyzną Polaków stała się narodowa kultura i język. Hasła typu: Naród żyje, dopóki język jego żyje (K. Libelt) i Nie damy pogrześć mowy (M. Konopnicka) są wyrazem walki o język ojczysty, w niektórych okresach zawzięcie prześladowany przez zaborców. Wiek XIX stał się stuleciem stabilizacji i normalizacji systemu polszczyzny ogólnej (zob. Bajerowa 1986-2000) oraz okresem wielkiej polskiej literatury obciążonej misją narodową (również i w zakresie języka), którą spełniła z powodzeniem. Do największych twórców tej embki i mistrzów polskiego słowa należą romantyczni poeci: Adam Mickiewicz (1798-1855), Juliusz Słowacki (1809-1849), Zygmunt Krasiński (1812-1859) i Cyprian Kamil Norwid (1821-1883), realistyczni powieściopisarze: Eliza Orzeszkowa (1841-1910), Bolesław Prus (1847-1912), Henryk Sienkiewicz (1846-1916) oraz Stefan Żeromski (1864-1925) i Władysław Reymont (1867-1925), a także dramatopisarze Aleksander Fredro (1793-1876) i Stanisław Wyspiański (1869-1907). Język narodowy znajdował też lepsze lub gorsze warunki funkcjonowanfa (w różnym czasie) w innych niż literatura piękna sferach