grupa lokalna 1

grupa lokalna [a. local group; f. groupe local; • n. Lokal gruppe; r. JioKaJiŁBąsr rpynna], ; l) w znaczeniu szerszym — każdy terytorialnie wyodrębniony zespół rodzin zamieszkujący stale razem i charakteryzujący się cechami grupy pierwotnej; 2) w znaczeniu węższym,

socjologicznym — trwała zbiorowość terytorialna złożona z rodzin pozostających w stosunku sąsiedztwa i połączonych więzią lokalną ukształtowaną na podłożu złożonych interakcji społecznych, opartych w głównej mierze na sty-cznościach bezpośrednich. W tym drugim znaczeniu termin g.l. jest synonimem terminu społeczność lokalna (local community). G.l. jest obok -> rodziny małej najbardziej podstawową i powszechną formą mikrostruktury społecznej. Od -> grupy domowej odróżnia ją wielo-rodzinność, a od większych społeczności terytorialnych przede wszystkim rodzaj więzi społecznej oraz złożoność terytorialnej struktury tych ostatnich.    • .

Ze stanowiska socj o genetycznego szersze pojęcie g.l. ma charakter umowny, gdyż obejmuje dwa różne rodzaje zbiorow-ości rodzin zlokalizowanych terytorialnie i tworzących najmniej- I sze jednostki organizacji lokalnej: zbiorowości, w których czynnikiem pierwotnym skupienia społecznego jest pokrewieństwo lub pochodzenie oraz zbiorowości, w których czynnikiem sprawczym skupienia społecznego jest stosunek do terytorium nadrzędnie współkształtujący więź lokalną. Z socjologicznego punktu widzenia tylko te drugie zbiorowości są grupami lokalnymi lub społecznościami lokalnymi (R. Konig, 1958; P. Rybicki, 1972). G.l. sensu stricto nie jest -> grupa krewniacza, tj. taka,-w której stosunki pokrewieństwa wyznaczają zasadnicze ramy wszelkiej działalności oraz nadrzędnie kształtują więź społeczną. W odniesieniu do terytorialnie wyodrębnionych grup krewnia-czych właściwiej jest więc używać określenia zlokalizowane grupy krewniacze niż krewniaczo zorganizowane grupy lokalne (W.H. Good-enough, 1970, s. 49). Z drugiej jednak strony w wielu grupach więź krewniacza wzmacnia i tylko więź terytorialną, a sam fakt spokrewnienia członków zbiorowości ani nic wystarcza aby uznać ją za faktyczną grupę krewniaczą, ani leżnie wyklucza oparcia wzajemnego współdziałania na zasadach terytorialno-sąsiedzkich. Stąd w etnologii termin g.l. jest najczęściej używany w rozumieniu szerszym (jako- pojęcie ogólne), do czego skłania, także fakt, iż wyodrębnione terytorialnie grupy prowadzą różny tryb życia. Równocześnie nic wydaje się w pełni uzasadnione wiązanie powstania zbiorowości lokalnych (w znaczeniu socjologicznym) z rozpadem stosunków rodowo-plemiennych (_► ród, -+ plemię) i ukształtowaniem się proto-feudalnych, gdyż nawet wśród najbardziej prostych społeczeństw (np. Andamańczyków) spotyka się preferencję więzi lokalnych nad krewniaczymi, jak również nic zawsze organizacja rodowa pokrywa się w nich z organizacją terytorialną.

Wyraźna odmienność kulturowej charakterystyki grup lokalnych funkcjonujących w bardzo zróżnicowanych historycznie i przestrzennie układach społeczno-ekonomicznych sprawia, iż użyteczność analityczna pojęcia g.l. wzrasta, jeśli traktujemy je jako pojęcie typologiczne. Za jego składnik klasyfikujący należy uznać przede wszystkim następujące cechy: 1) wspólne terytorium stanowiące ramy przestrzenne życia społecznego danej zbiorowości rodzin, 2) względnie małe rozmiary grupy, 3) oparcie interakcji społecznych na styczno-ściach i stosunkach „twarzą w twarz”, co umożliwia wzajemne społeczne „rozpoznawanie się” oraz kształtuje przynależność jednostek poprzez ich przynależność rodzinną, 4) istnienie trwałej więzi społecznej przejawiającej się we wzajemnym współdziałaniu oraz wspólnym systemie norm i wartości, w tym zwłaszcza wspólnym stosunku członków grupy do terytorium zamieszkania, współkształtującym świadomość „my”, 5) istnienie organizacji lokalnej zapewniającej realizację podstawowych potrzeb członków grupy i oparcie jej co najmniej na instytucji sąsiedztwa, 6) niesamoistność grupy, tj. jej przynależność i przynajmniej częściowa zależność od szerszych zbiorowości terytorialnych.

Zespół cech właściwych g.l. najpełniej reprezentują te zbiorowości terytorialne, które określa się jako tradycyjne lub zamknięte, a więc funkcjonujące w warunkach znacznej izolacji przestrzennej i ograniczonej komunikacji zewnętrznej. Tworzą one powtarzalne struktury terytorialne społeczeństw plemiennych (-»• ludy niepiśmienne) i chłopskich (-» kultura chłopska). Grupy te charakteryzuje (w sensie idealizacyjnym):    1) synkretyzm więzi społe- !

czncj, tj. zespolenie się w organiczną całość I więzi wypływających ze wspólnoty i związków krwi, pochodzenia, terytorium, języka, kultury', warunków życia, poczucia wzajemnej współzależności i przestrzennej odrębności, 2) horno-geniczność. wyrażająca się w tożsamości sposobu życia i stanu świadomości społecznej członków zbiorowości, wynikająca zarówno z ich małego na ogół zróżnicowania społeczno-- zawód owego, jak i pełnej wspólnoty podzielanych przez nich norm, wartości i wzorów kulturowych, 3) integralność, polegająca na tym, że grupy te tworzą złożony, zamknięty i całościowy układ fuukcjonalno-strukturalny, także w sensie ekologicznym, w którym poszczególne jednostki i rodziny nie są w istocie pod żadnym względem autonomiczne, 4) samowystarczalność, wypływająca zarówno z oparcia źródeł egzystencji na wykorzystywaniu możliwości stwarzanych przez środowisko naturalne, jak i ich połifunkcyjności, tj. istnienia takiego systemu organizacji wewnętrznej, który umożliwia zaspokojenie wszelkich życiowych potrzeb członków grupy, 5) trwałość, wyrażająca się w ich społeczno-kulturowej ciągłości i „odporności” na zmianę kulturową, której źródłem jest przede wszystkim działanie zwartego systemu kontroli społecznej, funkcjonującego w warunkach kultury całkowicie postfi-guralywnej (-+ kultura postfiguratywna).

« Grupy lokalne, nawet najbardziej tradycyjne, nie tworzą w rzeczywistości nigdy struktur w pełni samoistnych i zamkniętych, a stopień ich „otwarcia” można mierzyć m.in. siłą związków zbiorowości ze światem zewnętrznym oraz liczbą lokalnych i ponadtokalnycb układów, w których jednostka uczestniczy. Jedną z istotnych cech wyróżniających grupy lokalne w społeczeństwie plemiennym jest to, żc stanowią one płaszczyznę krzyżowania się wszelkich jego instytucji. W społeczeństwie feudalnym grupy te (np. wiejskie społeczności lokalne) tracą już tę właściwość i w miarę rozwoju społecznego w coraz niniejszym stopniu odzwierciedlają złożoność instytucjonalnej struktury całego społeczeństwa.

Zróżnicowanie grup lokalnych w różnych społeczeństwach i kulturach określa bardzo wicie czynników. Wśród nich istotne znaczenie mają: 1) podstawy gospodarcze, ze względu na które można wyróżnić grupy lokalne utrzymujące się ze zbieractwa, z łowiectwa (myślistwa, rybołówstwa), kopieniactwa, pasterstwa, rolnictwa, rzemiosła, przemysłu; 2) tryb życia g.l., który może być koczowniczy, półkoczo-wr.iczy, półosiadły lub osiadły i wiązać się z osadnictwem grupy: przelotnym (ruchome obozowisko), sezonowym, półstałym (czasowa wieś), stałym (trwałym — wieś, miasto). Tryb życia g.l. jest silnie, choć nie w sposób całkowicie deterministyczny (poza rozwiniętym rolnictwem i przemysłem), związany z jej podstawami gospodarczymi. Wpływa także na wielkość g.l. (liczą one najczęściej od kilkudziesięciu do kilkuset osób) oraz na rozmiar zajmowanej przez nią przestrzeni (np. grupy koczownicze są z reguły liczebnie mniejsze ,niż osiadłe, ale równocześnie zajmują większy obszar). Grupy lokalne koczownicze lub półkoczownicze są w literaturze niekiedy nazywane gromadami (bands) lub hordami (termin stosowany przede wszystkim dla grup lokalnych zbieracko-ło-wieckich, zwłaszcza Australii, pasterskich grup lokalnych w Azji, a w klasycznej teorii ewolucjo-nistycznej dla określenia grup żyjących w promiskuityzmie); 3) zwartość skupienia przestrzennego rodzin — grupy lokalne mogą być zwarte (z centralnym ośrodkiem skupienia lub bez) bądź rozproszone terytorialnie (np. zespoły sąsiedzkie); 4) polityczno-administracyjna zależność g.l. od szerszej społeczności terytorialnej — grupy lokalne mogą być politycznie zależne lub niezależne (nie współcześnie); 5) stopień zinstytucjonalizowania władzy — grupy lokalne mogą nie posiadać sformalizowanej władzy wewnętrznej (np. zespoły sąsiedzkie) lub ją mieć (naczelnik, wódz itp., —► wodzostwo). Może być ona zewnętrznie zależna lub niezależna (np. tzw. demokracje wioskowe), po-dzielna (oddzielna w sprawach polityczno--administracyjnych i np. religijnych) bądź niepodzielna, wybieralna lub dziedziczna; 6) stopień rozwarstwienia społecznego — grupy lokalne mogą być rozwarstwione społecznie (o strukturze klasowo-warstwowej lub kastowej) bądź uierozwarstwione; 7) stopień pokrewieństwa łączący członków grupy — grupy lokalne mogą być zlokalizowanymi grupami krewniaczymi, składać się z członków różnych grup krewniaczych, z- różnych kręgów krewnia-czych bądź z osób słabo lub wcale niespokre-wnionych; 8) praktyka zawierania związków małżeńskich — grupy lokalne mogą być egzo-gamiczne lub endogamiczne (-+ egzogamia, -» endogamia), przy czym konsekwentna endogamia w obrębie g.l. jest zjawiskiem bardzo rzadkim; 9) organizacja wewnętrzna grup lokalnych — mogą być one segmentarne lub niesegmentarne. Ten pierwszy przypadek odnosi się do sytuacji, w której g.l. jest wyraźnie podzielona na fratrie, „połowy” (-+ moiety), frakcje itp.

Badania grup lokalnych sięgają w etnologii początków kształtowania się dyscypliny i w głó- _ wnej mierze spowodowały rozwój metody monograficznej. Tradycyjne zainteresowania grupami lokalnymi w społeczeństwach plemiennych! i chłopskich, a więc' głównie społecznościami wiejskimi, począwszy od lat dwudziestych XX w., rozszerzyły się także na grupy lokalne występujące w środowisku miejskim. Prace te przyczyniły się w znacznym stopniu do ukształtowania się w obrębie socjologii subdyscypliny zajmującej się wyłącznie badaniem społeczności lokalnych (tzw. community studies) i stosowania w niej m.in. podejścia antropologiczno-kul-tunwego.