~LWF0016 (2)

34

stosowywaniu się do zmiennych warunków ekologicznych przyjdzie jeszcze zwrócić uwagę. Tu podkreślimy natomiast umiejętność wykorzystania terenu, typową dla ogółu społeczności rolniczo-hodowlanych — wybór miejsc umożliwiających łatwy dostęp do ziem zdatnych do uprawy roli lub wypasu bydła, położonych w pobliżu zbiorników wodnych. Ten ostatni moment miał na celu również określone korzyści komunikacyjne — morze, jeziora, rzeki stanowiły przecież nieraz jedyną drogę, którą można było we wczesnośredniowiecznej Skandynawii utrzymać kontakt z sąsiadami.

Hyc. 3. Rozwój osadnictwa w Gudbrandsdalen (Oppland). Wg B. Hougena

A — od okresu rzymskiego do merowiriskiego; B — okres wikiiiski; a — stanowiska z X - IV w.; b — z V-VI w.; c — z VII-VIII w.; d — wysoczyznowe; e — znaleziska grobowe; / — skarb; g — granica

rozpoznanego terenu

Stabilizacja stosunków sprzyjała wzrostowi demograficznemu. Powstające w ten sposób trudności rozwiązywano poprzez wyrąb nowych leśnych polan, nie wszędzie jednak istniały po temu możliwości. Jak szybki był to proces, świadczą badania nad osadnictwem górskich dolin wschodniej Norwegii, przeprowadzone przez B. Hougena i in. (ryc. 3)¹. W stosunku do 1 połowy I tysiąclecia aż do 600 r. tempo przyrostu punktów osadniczych zwiększyło się w VII-VIII w. średnio 2-krotnie lub — jeśli weźmiemy za podstawę obliczeń znaleziska grobowe — nawet 3-krotnie. W wieku IX-X stopa wzrostu wykazywała jeszcze większą tendencję zwyżkową, dochodząc w niektórych dolinach (Gl&mdalen, Numedalen), jeśli uwzględnić liczbę grobów, prawie aż do 8. Znamienne było przy tym zapoczątkowanie w VII-VIII w. penetracji wysoczyznowych fieldów, wykorzystywanych. może jako pastwiska. W następnych, stuleciach, zjawisko to nie ulegało zahamowaniu, przybierając nawet nieco na sile.

Pozostaje rzeczą dyskusji, w jakiej mierze te dane, które tworzą wiarogodną próbę reprezentatywną dla osadnictwa dolin górskich, można uogólnió na inne, nizinne strefy zasiedlenia. Dla rejonu jeziora Melar przyjmuje się jednak, że od V do VIII w. ilość jednostek osadniczych wzrosła 4-5-krotnie, a w latach 800-1050 jeszcze się podwoiła². Badania mikroregionalne, rozwijane w ostatnich latach intensywnie przez badaczy szwedzkich, wykazały przy tym, że np. w Óstergótland po znacznym zagospodarowaniu terenu w pierwszych wiekach n.e. nastąpiło w V w. wyludnienie, obejmujące ok. 50% jednostek osadniczych. W następnym stuleciu podjęto jednak znowu działalność osiedleńczą. W pobliżu miejscowości Halleby na terenie wykorzystywanym w okresie rzymskim przez 4 gospodarstwa powstały 3, które w VII w. skupiły się w niewielką trój-dworczą wieś. Wioska ta opustoszała wprawdzie w VIII w., działalność kolonizacyjna trwała jednak w sąsiedztwie jeszcze do połowy XI w.

Ilu ludzi mogło zamieszkiwać normańską Skandynawię? Obliczenia są niezmiernie trudne ze względu na brak wymiernych danych, a różnice w zaludnieniu poszczególnych dzielnic były zbyt znaczne, by na podstawie jednego regionu wnioskować o całości. Niemniej jednak biorąc za punkt wyjścia szacunkowe oceny liczby mieszkańców Danii, Norwegii i Szwecji w późniejszym średniowieczu³, można się domyślać, że ziemie te u schyłku wypraw wikińskich zamieszkiwało nie więcej niż 1 do 1,5 miliona osób.

Podstawową jednostką osadniczą w pierwszych wiekach wczesnego średniowiecza były pojedyncze gospodarstwa, skupiające się niekiedy w większe zespoły wiejskie. Badania wykopaliskowe przeprowadzone w południowo-zachodniej Norwegii, na Jutlandii, wyspach bałtyckich i in. wykazały, że wszędzie występowała stosunkowo jednorodna forma osiedla, początkami sięgająca jeszcze ostatnich wieków p.n.e.⁴ Było nią gospodarstwo składające się z jednego lub kilku długich, prostokątnych domostw, mieszczących ludzi razem z żywym inwentarzem. Na wydzielonym ogrodzeniem obszarze mieściły się pomieszczenia gospodarskie, uprawne poletka, niekiedy też miejsca wspólnego kultu i pochówki członków rodu. Na zewnątrz rozciągały się pastwiska i inne użytki. Zbadane w pełni osiedle z końca IV-VI wieku n.e. w Sostełid (Vest Agder) w Norwegii

1

B. Hougen 1947, s. 107 n. W świetle nowszych badań w Telemark w XI w. nastąpiło jednak zahamowanie dynamiki rozwoju i nawrót do stosunków obserwowanych w VIII w., zob. Hanssen Kaland 1969.

2

   Ambrosiani, [w:] EMS, t. 2, 1970, 8. 55 n., jak też Lindqvist 1968; Hyen-strand 1974, s. 31 n. Nieco inaczej przebiegały te procesy w Skanii, Stromberg 1961, t. 1, s. 171 n. Por. też ostatnio Janssen, [w:] Das Dorf 1977, s. 285 n.

3

   Zob. NK, t. 2, 1938.

4

¹⁶ Petersen 1933-1936; Stenberger 1933, s. 86 n.; Hagen 1953; Vallhagar 1955, t. 1, s. 100 n.; Klindt-Jensen 1957, s. 17 n.; Myhre 1973. Por. też E»n-neseth 1966; Lindquist 1968; Jankuhn, Janssen, [w:] Das Dorf 1977, s. 219 n., 285 n.