~LWF0020 (3)

42

złotego wieku świata bogów kończy się więc wraz z wejściem na scenę istot, które odbierają światu jego rajską beztroskę, a Asom szczęście i istotną część ich władzy. Zauważmy tu, że cechą epoki pierwotnej szczęśliwości jest to, żc świat pierwszych Asów był czysto męski. Aż do pojawienia się trzech tajemniczych kobiet przedstawicielki tej płci są w ogóle nieobecne wśród bogów. Bestia, pochodząca z Olbrzymów matka Odyna i jego braci, była zapewne pierwszą kobietą w ich świecie, o matce Bura nic nie wiemy. A może tylko nie odgrywają żadnej roli, jak wśród Olbrzymów, w których świecie wprawdzie istnieją, ale aż do Bestii nie znamy nawet ich imion. Wśród Karłów kobiet po prostu nie ma. W przypadku ludzi rzecz ma się już jednak inaczej.

Nieoczekiwane pojawienie się trzech Olbrzymek kończy czas szczęśliwości, tak jak potem pojawienie się Gullveig zakończy czas pokoju. Kim są więc te istoty i co takiego uczyniły one bogom? Voluspa (8), a za nią Snorri, opisuje je jako przybyłe z Jotunheimu „trzy Thursów dziewice”. Zabrały one bogom złote tafli („golnar toflur”), tablice do losowej gry planszowej o magicznej mocy, podobnej lub identycznej z późniejszą grą w hnefi. Był to instrument pozwalający rządzić przeznaczeniem¹. Nowe pokolenie bogów odnajdzie je wprawdzie, ale stanie się to dopiero po ragnarók na początku nowej ery, w nowym już świecie (Vsp. 61).

Trzema Olbrzymkami były Nomy, skandynawskie szafarki losu². Oznacza to, że wraz z pojawieniem się kobiet w męskim świecie bogów, pojawiło się w nim też przeznaczenie. Najważniejsza z Norn, Urdr, jest w oczywisty sposób personifikacją wyrd, odwiecznej i nieubłagalnej siły przeznaczenia odgrywającej ogromną rolę w wierzeniach germańskich³. Słowo wyrd i imię Urdr pochodzą od tego samego rdzenia i oznaczają to, co się stało (por. niemieckie das Wer-den i słowo posiłkowe werdeń). Tego samego pochodzenia jest też imię drugiej z Nom, Werdandi, oznaczające „to, co się właśnie staje”. A ponieważ w językach germańskich brak odrębnych form czasu przyszłego i do jego tworzenia używa się przekształconych form czasu teraźniejszego, Paul Bauschatz (1982, 139-141) wyciągnął wniosek, że czas u Germanów dzielił się na dwie części, przeszłość i resztę, łączącą w jedną całość teraźniejszość i przyszłość. W tym właśnie można widzieć jedną z głównych różnic pomiędzy germańskim, cyklicznym i binarnym sposobem pojmowania czasu i przeznaczenia, a jego wizją chrześcijańską, linearną i dzielącą czas na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość⁴. Przeznaczenie określa w wierzeniach germańskich konieczność, to co się stać musi⁵. Imię trzeciej z Norn, Skuld (por. islandzkie skulu, niemieckie sollen, angielskie shall) zawiera w sobie właśnie pojęcie konieczności. Nic więc dziwnego, że Skuld pojawia się niekiedy jako Walkiria⁶.

Przeznaczenie było władzą wyższą od woli męskich bóstw, a los (utożsamiany z mocami żeńskimi) był siłą nadrzędną nie tylko wobec ludzi, ale także bogów i innych istot - z wyjątkiem może Wanów i Elfów. Pogańscy Skandynawowie wierzyli, że to Norny, a nie bogowie, kierują w tej epoce ich losem. Jako personifikacje przeznaczenia Norny muszą być więc z natury swojej odwieczne, a przynajmniej starsze od reszty istot i zamieszkanego przez nie świata, zdolne trwać dalej, gdy tego świata już nic będzie.

Taka właśnie jest tytułowa, anonimowa wieszczka (volva) głosząca proroctwo w Woluspa. Pamięta ona Olbrzymów (iotnar), zrodzonych przed początkiem świata (ar urn borna), którzy mieli ją wychować⁷. Oznaczać to może, że wieszczka tak jak Praolbrzym nie urodziła się, ale wyłoniła z chaosu - dlatego nie wychowała jej matka, a Olbrzymi (nie Olbrzymki!⁸). Wieszczka pamięta początek świata, a może nawet jeszcze wcześniejsze czasy. Zwróćmy uwagę na słowa, jakimi przedstawia się na początku pieśni (Vsp. 1-2). Poprosiwszy o po-

1

   A.G. van Hammel 1934; L.P. Słupecki 1998, 123-125.

2

   „triar thursa meyiar” /. Vsp. 8 są moim zdaniem tożsame z „meyiar, margs vitandi, triar” z Vsp. 20, gdzie są nimi bezsprzecznie Nomy (L.P. Słupecki 1998, 177; tak samo rozszyfrowuje je R. Boyer 1981, 198). Podobieństwo obu tych formuł zauważyła też M. Clunies Ross (1994, 169-170), interpretując jednak ten fakt w inny sposób.

3

   Nie sądzę, by wyrd funkcjonowało w pogańskich wierzeniach Germanów wyłącznie jako bezosobowa siła (jak heil czy mana). Personifikacja wyrd jest moim zdaniem zjawiskiem dawnym, choćby dlatego, że podobne uosobienia sił przeznaczenia wyobrażanych jako żeńskie „szafarki losu” pojawiają się w wielu mitologiach, jak grecka i rzymska, a nawet słowiańska, gdzie spotykamy postacie Mojr, Parek i Rodzanic, występujące nieomal zawsze w grupach po trzy (R.W. Brednich 1964; tenże 1967, 97-117). W takich potrójnych grupach występują też często w starożytności ger-mańsko-rzymskie „Matrony” z Nadrenii (por. S. Gutcnbrunner 1936, 116-241). Także typowy dla tego typu istot motyw przędzenia wątku przeznaczenia (ew. tkania jego obrazu) pojawia się w opisach Norn i Walkirii, L.P. Słupecki 1998, 179-185.

4

   Jasno przedstawił to Św. Augustyn. Confessiones, XI. 11-30; por. P. Bauschatz 1982, 144-149; L.P. Słupecki 1998, 173-175.

5

   Ale nie czas, kiedy to nastąpi! Wróżby zawierające określenie czasu, jak proroctwa mówiące, że jakiś bohater żyć będzie 300 lat, pojawiają się w późnych źródłach, jak przykładowo w Norna Gesti thattr (11), gdzie motyw ten jest eleganckim rozwinięciem starożytnej opowieści o Melcagrze (por. R.W. Brcdnich 1964, 17-31).

6

   Rolą Walkirii w późnym pogaństwie skandynawskim było egzekwowanie właściwego przebiegu bitew, o Skuld jako Walkirii patrz S. Guttenbruncr 1956; por. niżej, s. 239-247.

7

   W czasach przed powstaniem tego świata lokują zgodnie najdawniejsze wspomnienia wieszczki G. Steinsland (1979, 121) i J.P. Schj0dt (1992, 157).

8

   Za piastunki wieszczki można by uznać ni ividjur z Vsp. 2, gdyby odczytanie tej frazy jako „dziewięć złośliwych Olbrzymek” nie było lekcją gorszą od innych, patrz niżej, przyp. 56.