~LWF0023 (3)

48

gardzie swoją siedzibę Heimdall, który jest strażnikiem grodu bogów i pilnuje, by przez most nie przeszli Olbrzymi (Gylf. 27). Podczas ragnarok, gdy bogowie bronić się będą przed nacierającymi wrogami, most się załamie (Gylf. 51) a jadący konno Muspelssonar z Surtem na czele wpadną do wody (Fm. 15). Widać więc wyraźnie, że spod wizji Snorriego, przedstawiającej Asgard wysoko w niebiosach, wyłania się inny obraz - grodu bogów stojącego twardo na ziemi, ale otoczonego wodą. Nazwa Bifrost oznacza jednak „chwiejącą się drogę przez niebiosa”¹. Dodać tu jeszcze trzeba, że w światach bogów, ludzi a nawet w zaświatach płyną właściwe dla nich rzeki, wyliczone w Grimnismal (27-29). Niektóre z nich pełnią funkcję granic.

Midgard i Asgard otoczone są przez Utgard, dosłownie: „świat (ściślej teren ogrodzony) zewnętrzny, położony poza naszym", tworzący jego peryferie. Snor-ri (Gylf. 8) ujął to tak:

1 Świat] jest okrągły na swych krańcach, a wokół nich położone jest bardzo głębokie morze, ląd wzdłuż tego morza dali oni [Asowie] do zamieszkania rodowi Olbrzymów (iotna aettum).

Midgard według Snorriego położony jest więc we wnętrzu lądu. Otoczony przez Ocean świat ma kształt koncentrycznych kręgów: Utgard otacza dokoła Midgard, wewnątrz którego położony jest Asgard (R. Boyer 1981, 195). Może to być już w sporej części konstrukcja późna. Tworem wyobraźni chrześcijańskich mitografów nie jest jednak żyjący w Oceanie Midgardsorm, „wąż Midgardu”.

Z opisu Snorriego wynika, że Olbrzymi mieszkali wzdłuż całego brzegu Oceanu. Ale ich świat, Jotunheim, zajmował chyba tylko wschodnią część Ut-gardu. Thor wyruszając na wyprawy przeciw Olbrzymom zawsze jechał na wschód lub walcząc z nimi przebywał w tej stronie świata (np. Hrbl. 23, 29; Ls. proza wstępna i 60). Według Vafthrudnismal (16) światy Olbrzymów i bogów oddzielać miała nie zamarzająca nigdy rzeka Ifing. Voluspa (40) na wschód od Midgardu umieszcza las Iarrwidr („las żelazny”), gdzie Olbrzymka urodziła monstrualne potomstwo Lokiego. W Utgardzie jest więc też właściwe miejsce dla bestii i demonów. Wydaje się przy tym, że im dalej od Asgardu, tym bardziej potworni stają się mieszkańcy krańców ziemi.

Gdzieś dalej jeszcze niż Jotunheim umieszczane są zaświaty - Hel, według etymologii miejsce ukrywające coś w podziemiu (J. de Vries 1962, 220-221). Czasem wspomina się o otaczającym ten świat ogrodzeniu, Helgrindr (R. Boyer 1994, 74-75). Opis Helu u Snorriego (Gylf. 33) z halą Eliudnir („wilgotną od deszczu”), gdzie talerz nazywa się Hungr („głód”) a widelec podobnie, pozwala widzieć w nim jedynie jego własną, późną alegorię. Hel od Midgardu oddzielać ma rzeka, najbardziej typową jej nazwą jest Gjoll („lament”), pod którą pojawia się w Grimnismal (28). Nie jest to jej jedyna nazwa, a zaświatowych rzek wyobrażano sobie więcej. Już w Grimnismal pojawia się ich długa lista, którą Gjoll i Leiptr jedynie kończą, jako te, które „płyną obok świat ludzi, lecz wpadają do Helu”. U Snorriego {Gylf. 4-5) zaświatowe rzeki pojawiają się pod wspólną nazwą Elivagów. W Voluspa (36) opisana jest natomiast:

Rzeka na wschód płynąca przez doliny jadu,

Mieczy i noży, Slidr się nazywa.

Reginsmal (4) wspomina rzekę Vadgelmir, przez której prąd brodzą kłamcy i oszczercy. Na Gjoll jako najważniejszą z tych rzek wskazywać może nazwa Gjallarbru, prowadzącego w zaświaty mostu nad tą rzeką, pokrytego świecącym złotem {lysigull). Tamtędy zdaniem Snorriego (Gylf 49) podróżować miał do Helu Hermod. Dziewięć nocy jechał przez ciemne i głębokie doliny, aż dotarł do rzeki Gjoll i Gjallarbru. Pilnująca mostu dziewica Módgudr rozpoznała w nim człowieka żywego i spytała co robi na Helvegr („drodze do Helu”). Gdy dowiedziała się o celu wyprawy, przepuściła go jednak i powiedziała, iż Baldr, którego Hermod miał sprowadzić z powrotem na ziemię, przekroczył już Gjallarbru i znalazł się na Helvegr, który prowadzi w dół, na północ (nidr oc nordr). Eddaiczna pieśń opisująca wyprawę Hermoda zaginęła, trudno więc rozstrzygać, czy Snorri opierał się tu na dobrych źródłach. Ale także podczas dwóch podróży Thora w zaświaty - tak bowiem interpretować należy jego wyprawy do Geirroda i do Utgardalokiego (R. Boyer 1994, 81-90) - pojawia się motyw przekraczania rzeki i broniących przeprawy dziewcząt². W roli strażnika zaświatów oprócz dziewicy Módgudr pojawia się także para psów piekielnych, Gifr i Geri (Fjm. 19-24), a przede wszystkim pies Garm. Imiona Garma i Gerie-go spokrewnione są z mianem greckiego Cerbera, i oznaczają głodnego „pożer-cę” trupów (Lincoln (1979). Geri i wymieniony zamiast Gifra Freki pojawiają się też jako wilki Odyna (Grm. 19).

Nieźle poświadczony jest wspomniany tu już motyw Helvegr, drogi prowadzącej w zaświaty (Vsp. 47 i 52). Proza wstępna do Helreidr Brynhildar opisuje, jak spalona już na stosie Brynhilda jedzie po Helvegr do Helu, siedząc na swoim wozie³. Hel nie jest jedyną nazwą zaświatów, nie jest też jedynym światem zmarłych. Krainą tożsamą z Helem ma być według Snorriego (Gylf. 33) położony na północy Niflheim („ciemny świat”). Odyn jako Allfódr miał tę krainę od-

1

Tak R. Simek 1995, 49: J. de Yries 1962, 35-36.

2

   Patrz niżej, s. 149-153. Brak go jednak przy opisie wyprawy Odyna do Helu w Baldrs draumar.

3

   Luksusowy wóz jest charakterystycznym elementem pochówków kobiet o najwyższym statusie społecznym, przykładem niech będzie wóz z pochówku łodziowego w kopcu z Oseberg.