~LWF0054 (2)

98

inicjatywy podjęto m.in. w 1000 r. uchwałę o chrystianizacji wyspy. Do* piero jednak wewnętrzne 'waśnie i walki o władzę doprowadziły w XIII w. do utraty samodzielności i trwałego uzależnienia od korony norweskiej.

Tak w krótkim zarysie przedstawiał się bieg wydarzeń, które doprowadziły do powstania pierwszych państw w Skandynawii. Na czym polegał jednak przewrót ustrojowy, jakie siły społeczne umożliwiły władcom utwierdzenie zwierzchnictwa nad krajem? Eelacje współczesne więcej mówią o polityce zewnętrznej młodych państw niż o ich organizacji wewnętrznej. Odkrycia archeologiczne nie zawsze oświetla ją te procesy w sposób jednoznaczny. \Zachowała jednak żywą pamięć dawnych konfliktów tradycja islandzka, niektóre archaiczne układy wyzierają z późniejszych zwodów prawnych i podziałów administracyjnych poszczególnych krajów. Wprawdzie krytyczna refleksja historyka dzisiejszego kwestionuje wiaro-godność wielu przekazów dowodząc, że dawni dziejopisowie przenosili układy i niechęci sobie współczesne w przeszłość odległą o kilka stuleci. Wątpiąc w wiarogodność wielu szczegółów nie ma jednak podstaw, by odrzucać całą zachowaną tradycję._J

Snorre Sturluson, opisując czyny Haralda Pięknowłosego w Norwegii, podkreśla dwa momenty w działalności królewskiej: narzucenie systemu danin ogółowi wolnych chłopów, niezależnie od ich pozycji majątkowej, i konfiskata dóbr opuszczonych zapewne przez przeciwników nowego porządku¹. Wykonanie rozporządzeń mieli zapewniać jarlowie, namiestnicy okręgów, którzy sprawowali również w imieniu monarchy władzę sądowniczą na podległym terenie. Skuteczność funkcjonowania systemu zapewniało odstąpienie im 1/3 dochodów z danin i opłat karnych. Jarlom podlegali oddzielnie opłacani zarządcy mniejszych jednostek osadniczych. Siłę zbrojną, oprócz doborowej przybocznej drużyny królewskiej, stanowiły określone ilości wojów, dostarczane przez jarlów i poszczególne okręgi.

W przekazanej przez Snorrego tradycji wiele punktów pozostaje niejasnych. Do nich należy m.in. sprawa genezy podziałów administracyjnych młodych państw². Archaiczny charakter, jak pisaliśmy, zdaje się mieć podział wschodniego Uppland na okręgi zobowiązane do ledung — dostarczania określonej wielkości statku wraz z załogą. Na pozostałych ziemiach Swewrów obowiązywały jednostki zwane Jiund, czyli „setka”, jako że każda z nich dostarczać miała 100-120 wojowników. W innych stronach Skandynawii zapewne pierwsi władcy wczesnofeudalni wprowadzili w IX w^r. podział na prowincje, zwane land, odpowiadające dawnym terytoriom plemiennym, a w ich ramach na okręgi, zwane herred. Zasady te obowiązywały, rzecz interesująca, zarówno w Danii, jak na ziemiach zajętych przez znaczną część Gotów i w południowej Norwegii; dowodziłoby to atrakcyjności duńskiego modelu organizacyjnego dla sąsiednich wład-

ców. Każdy z tych okręgów miał własny wiec i miejsce kultu, zobowiązany był też do wystawiania jednakowej liczby wojów. Xa dość niezależnym zachodnim wybrzeżu Korwegii utrzymał się natomiast podział na jednostki zwane fylke, o podobnych jak herredy funkcjach.

Schemat organizacyjny, przekazany przez historyka islandzkiego, tłumaczy dość dobrze skąpo relacje dotyczące ustroju państw skandynawskich w IX-XI w. Odpowiada on też w zarysach zasadom systemu władczego, wprowadzanego w innych wczesnofeudalnych państwach ówczesnej Europy³. Czas, miejsce, gdzie nowe rozwiązania zostały po raz pierwszy zastosowane, zakres ich realizacji w codziennej praktyce pozostaną oczywiście dyskusyjne. Ezeczywisty układ sił społeczno-politycznych, nieraz o szerszym niż lokalny zasięgu, zbyt często komplikował przebieg tych procesów. Istota przełomu nie ulega jednak wątpliwości. Grapa ludzi skupiona wokół monarchy, wspierająca go w sprawowaniu rządów, zaczęła żyć z danin świadczonych na rzecz władzy państwowej przez ogół wolnych członków społeczeństwa. Świadczenia te nie były zresztą czymś zupełnie obcym, wiele ciężarów na rzecz władzy publicznej ponoszono też przecież w dobie plemiennej. Obecnie jednak stały się one trwałym elementem życia codziennego, wzrosły ich rozmiary, wczesnofeudalna elita zyskała poparcie dla polityki uzależniania ludności w swoich własnych posiadłościach ziemskich.

Przemianom tym towarzyszyło jeszcze jedno zajwisko, znamienne we wczesnym średniowieczu dla całej Europy Północno-wschodniej. Wraz z ogólnym postępem rosła potrzeba nowych form organizacji życia gospodarczego. Pojawiły się stałe ośrodki wymiany handlowej i produkcji rzemieślniczej. Miejsca te cieszyły się specjalnymi prawami, tutaj umieszczano siedziby administracji państwowej i kościelnej. Powstawały pierwsze osiedla typu miejskiego.

Wszystkie te procesy miały daleko idące następstwa. Pogłębiało się rozwarstwienie, którego początki śledziliśmy już w zaraniu średniowiecza, występowały coraz znaczniejsze różnice między sposobem życia mieszkańców dworów królewskich i możnowładczych oraz chłopskich gospodarstw. Tworzyły się nadto środowiska wczesnomiejskie, różne od pozostałych znacznym skupieniem ludności, nowym sposobem wykorzystania przestrzeni i warunkami życia. Przełom wczesnofeudalny niósł w ten sposób głębokie rozwarstwienie kulturowe. Towarzyszyły jednak temu zarazem procesy integracyjne, popierane i realizowane przede wszystkim przez młode państwa. Powstawały nowe jakości strukturalne, tworzyły się pierwsze zarysy narodowej kultury duńskiej, norweskiej, szwedzkiej, islandzkiej. Tym złożonym zjawiskom wypadnie też obecnie poświęcić uwagę.

1

Dyskusję nad tą kwestią referuje dobrze Gureyic 1967, s. 93 n.

2

^lfl Hafstrom 1949; tenże, [w:] I JSormawni 1969, s. 57 n.; Harbitz, Oppe-gard, Sclieen 1951. Por. też Hyenstrand 1974, s. 119 n.

3

Dotyczy to m.in. wczesnofeudalnych państw Europy Środkowej i Wschodniej, Łowmiański 1963-1973, t. 4. Podobieństwa te wysuwano bezpodstawnie jako jeden z argumentów, przemawiających za normańskim pochodzeniem organizacji państwowych u Słowian, m. in. w Polsce.