~LWF0076 (2)

142

pociągową, pozwalało na zwiększenie pojazdów i ładunków, jak też na, wykorzystanie konia do orki. Nowość tę mieszkańcy Europy przejęli zapewne od koczowników południowo-wschodniej strefy stepowej. Nie wiemy, kiedy dokładnie to nastąpiło, wyobrażenia na tkaninach z Oseberg określają jednak jako terminus ad quem połowę IX w. (tabl. IX, 3). Odkrycia w Oseberg przyniosły też piękny zestaw sani i wóz na kołach szprychowych. Sprzęt tego rodzaju używany przez zwykłego wielmożę i chłopa, był co prawda z pewnością mniej ozdobny, lecz za to mocniejszy. Zimą korzystano w szerokim zakresie z kościanych łyżew i drewnianych nart.

W warunkach naturalnych Północy najważniejszy był jednak oczywiście rozwój żeglugi morskiej⁰³. Świetnie zachowane statki z kurhanów ^% nad Oslofjordem ujawniły wiele tajników normańskiej sztuki szkutniczej,, lecz były to reprezentacyjne jednostki królewskie (tabl. YI, 3; VII, 1). Pogląd na kształt zwykłych środków żeglugi dają raczej mniej wspaniałe pochówki oraz wcale liczne znaleziska wraków, zatopionych u wybrzeży (tabl. XV, 2). W okresie wikińskim były to już zawsze jednostki klepkowe,, napędzane nie tylko wiosłami, lecz również żaglem. Wysoka stępka w kształcie litery T zapewniała równowagę przy silnej fali. Na statkach tego rodza ju można było wyruszać śmiało na otwarty ocean.

Zespół wraków zatopionych w X XI w. w pobliżu Skuldeley u wejścia do Eoskildefjordu daje dobre wyobrażenie o różnorodności form i funkcji środków żeglugi. Wśród 5 odkrytych tam jednostek dwie służyły zapewne celom wojennym — jedna, długości 28 m, mogła pomieścić 26-30 ludzi, druga, mniejsza, liczyła 18 m. Dwa statki długości 16,5 m oraz 13,5 nabyły przystosowane do transportu towarów (ryc. 68). Ostatni wreszcie miał zapewne 12 m i nadawał się do żeglugi niedalekiego zasięgu — była to łódź rybacka lub zgoła prom. Statki wikingów dochodziły często do 35 m długości i zabierały do 50 żeglarzy. Największe rozmiary, bo 72,5 m miały osiągnąć okręty wchodzące w skład floty Kanuta Wielkiego, mieszczące ok. 120 ludzi załogi.

Bez wysokiego poziomu techniki szkutniczej i żeglarskiej nie byłyby możliwe śmiałe wyprawy morskie. Istnieją dane, że wikingowie posługiwali się nawet urządzeniami, które pozwalały wyznaczać kierunek podróży przez ustalenie na tarczy namiarowej odpowiedniego azymutu. Nie można jednak zapominać, że to przecież nowe potrzeby — na zasadzie „sprzężenia zwrotnego'⁵ — skłaniały do szukania nowych rozwiązań. Zwiększała się pojemność statków, rosła liczebność załogi oraz zabieranej żywności lub towarów. Umożliwiało to dalekie migracje całych grup ludności, miało wpływ na sposób prowadzenia handlu i sztukę wojenną.

Dzięki rozwojowi sił wytwórczych, nowościom technicznym w rzemio-

⁶³ Brogger, Shetelig 1971; Sjóvold 1957; Smolarek 1963; Ellmers 1972 oraz monografie nowszych odkryć Olsen, Crumlin-Podersen 1967; Crumlin-Pedersen, [w:] Berichte, t. 3, 1969 i in.

Hyc. 68. Statek handlowy ze Skuldeley (Zelandia). Wg O. Olsena i O. Crumlin-

Pedersena

śle, wymianie, transporcie wzrastał zatem ogólny poziom materialnych warunków życia Normanów. Nowa organizacja wytwórczości i podziału dóbr, wprowadzana przez państwa wczesnofcudalne mimo wielu trudności i krwawych walk, była istotnym czynnikiem postępu. Oczywiście, jego objawy bardziej były widoczne na dworach królewskich i możno władczych niż w zwykłych gospodarstwach chłopskich czy we wczesnych miastach, nie odczuwała go też ludność niewolna. Głód jeszcze często zaglądał w oczy mieszkańcom Północy, nieurodzaj czy pomór bydła stawały się powszechną klęską. Słyszymy nawet o zabijaniu niemowląt w trudnych sytuacjach. Dzięki nowej organizacji gospodarki można jednak było nawet myśleć o imporcie żywności.

Trudno powiedzieć, wobec braku wymiernych danych porównawczych, na ile wzrosła wówczas ogólna zdrowotność ludności⁶⁴. Przeciętny wiek zmarłych pochowanych na cmentarzyskach wahał się w granicach 30-40

⁶⁴ Ogólną charakterystykę dał Brondsted 1965, s. 246 n., zob. też studia szczegółowe Steffensen, [w:] Forntida gdrdar 1943, s. 225 n.; Schreiner 1946; Schaefer 1963; Torgersen, [w:] Sjóyold 1962-1974, t. 2, s. 373 n.; Helmuth, [w:] Berichte,