~LWF0096 (3)

8. BALDR I LOKI

Opis skandynawskiego panteonu rozpoczęliśmy od nawiązania do schematu trzech funkcji społecznych. Mitologia pogańskiej Skandynawii wykracza wszakże daleko poza granice teorii Georgesa Dumćzila i - jak zobaczymy -znajduje się w niej wiele istot, których nie warto wtłaczać w ramy tego modelu. Także wśród najważniejszych bogów spotykamy dwie postacie, Baldra i Lokie-go, które lepiej dadzą się opisać w zupełnie innych kategoriach, w tym tak podstawowych jak walka dobra i zła - choć pojęcia te w przypadku jej bohaterów trudno traktować w sposób absolutny¹.

Trudno też jednak przecenić rolę, jaką w wierzeniach Skandynawii odgrywał mit o śmierci Baldra, należący do jej dawniejszych pokładów (G. Dumezil 2000, 205). Nawiązuje on do jednej z najgłębszych tajemnic wierzeń religijnych - zagadki nieuchronności śmierci i pytania o możliwość jej przezwyciężenia. Baldr był bogiem ogólnogermańskim. Teza taka była jednak z dużą mocą i nie bez ważnych powodów kwestionowana. Wiele wątpliwości budzi możliwość odczytania na inskrypcji odkrytej w 1929 roku w Utrechcie i dedykowanej Herkulesowi (Erkuleo Mcicasao, Baldruo, Lobbonó) słowa Baldruo jak przydomka Herkulesa odnoszącego się pośrednio do postaci Baldra². Nawiązania do Baldra występują jednak w Anglii, gdzie Baeldaeg pojawia się jako syn Vuothena w kronice Aethelwarda pośród mitycznych przodków królewskiej dynastii z Wessex (K. Schier 1976, 2). Już zresztą w opisanej w Beowulfie (v. 2435-2437) scenie przypadkowego zastrzelenia z luku przez Haedcyna jego własnego brata Haerebalda Jan de Vries (1957, 220-221) doszukał się pogłosów zajmującego nas tu mitu.

Postać Baldra znajduje potwierdzenie w Drugim zaklęciu merseburskim. Również i tu pojawiały się wątpliwości, czy użyte w nim w dopełniaczu słowo „baldra" (zaklęcie mówi o jego koniu) odnosi się do Baldra jako samodzielnej postaci, czy też jest tylko przydomkiem jednego z dwóch wcześniej wymienionych bogów - Wotana lub Phola³. Opisaną w zaklęciu scenę uzdrawiania odnajdujemy jednak na złotych brakteatach. Karl Hauck w postaci uzdrawiacza widzi Wotana, ale konia, odwołując się właśnie do wspomnianego tu zaklęcia, przypisuje zdecydowanie Baldrowi⁴.

Na brakteatach wykorzystujących inny już motyw ikonograficzny i wyobrażających trzy postacie bogów (określanych jako typ C) Karl Hauck (1972, 54) dostrzegł scenę śmierci Baldra. Brakteat wydobyty z rzeki Berezyny (dziś przechowywany w Stuttgarcie) przedstawia, jego zdaniem, stojącego pośrodku kompozycji Baldra. Układ nóg boga sugeruje wojenny taniec⁵. Domniemany Baldr w prawej dłoni trzyma bransoletę. Za nim stoi druga postać przedstawiona z włócznią w prawej i z toporem w lewej ręce - można założyć, że jest to Wo-tan/Odyn. Naprzeciwko nich widzimy kobieco odzianą postać z gałązką w dło-

1

   Nawet w chrześcijaństwie Lucyfer jest w pewien sposób niezbędny dla istnienia świata.

2

   Sceptycznie K. Heim 1953, 274; K. Schier 1976, 3. Za S. Gutenbrunncrem (1936, 63-69) uznaję poprawność odczytania inskrypcji, jej związek z Baldrcm jako samodzielną postacią mitologii jest jednak pośredni. Inskrypcja dedykowana jest Herkulesowi (= Donarowi), a przydomki odnoszą się do przypisanych mu cech: mocy (Macusao, co oddaje zapewne to samo co Magusanus na innych inskrypcjach, patrz wyżej, s. 129), Lobbono nawiązuje do jego milosierności lub związków z miłością (starogermańskie *luobo, niemieckie Hebe, słowiańskie lubić), lub też chwały (niemieckie Lob, por. S. Guttenbrunner 1936, 65-66), Baldruo jest więc również tylko jego cechą - w zależności od wybranej etymologii jest on tu panem, dzielnym wojownikiem lub białym, czystym ideałem bóstwa (patrz niżej, s. 196-197). Tego typu przydomki, jak pokazuje związek epitetu Magusanus z postacią syna Thora, Magnicgo, miały oczywiście zdolność do przekształcania się w odrębne postacie. Możliwy jest i proces odwrotny, częsty choćby w religii greckiej, gdy samodzielny dotąd bóg staje się postacią innego bóstwa, które absorbuje jego kult, ale postać wchłoniętego boga trwa w przydomku przypisanym mocniejszemu bóstwu i w jakichś wątkach połączonych z jego postacią mitów. Co kryło się za lakonicznym i nic całkiem jasno odczytanym tekstem inskrypcji z Utrechtu - nic wiemy.

3

   Wtedy można uznać słowo balder za upellatwum, rozszyfrowanym przez K. Heima (1953, 274-275) jako „pan” i przypisanym jako przydomek Wotanowi. Ale jeśli odczytamy go jako „wspaniały, biały, świecący” to można go uznać za przydomek Phola, którego chciałoby się w takiej sytuacji uznać za tożsamego z Frejem, tym bardziej, że to jego koń ma mieć według mitologii nordyckiej zranione kopyto (J. de Vries 1957, 171). Wymienione w zaklęciu cztery postacie żeńskie określone jako siostry stanowią kolejny problem w interpretacji zaklęcia. Wspomniana wśród nich Frija/Frigg, to żona Wotana/Odyna, jej siostrą okazuje się być Volla, odpowiadająca jej w mitologii nordyckiej Fulla jest tam zaufaną służącą Frigg. Analizę zaklęcia patrz w: J. dc Vries 1957, 170-173. Patrz też wyżej, s. 114.

4

   K. Hauck 1992, 265, gdzie wyliczone przedstawiające scenę uzdrawiania nogi konia Baldra brakteaty. Po włączeniu do dyskusji poświadczeń Baldra ikonografii złotych brakteatów obiekcje Kurta Schira (1976, 3) czy w Drugim zaklęciu merseburskim słowo balderes (Baldr w genetivus sin-gularis) odnosi się do Baldra, czy nic, noszą już wyraźne znamiona hiperkrytycyzmu.

5

   Problem tańczących wojowników badał ostatnio W. Duczko (2002).