~LWF0142

286

kie Riese). Olbrzymki określano jako flagdur i gygjar. Jotun jest określeniem występującym najrzadziej i zarazem najmniej pejoratywnym. Nazwa ta najwyraźniej była wypierana przez dwie inne, thurs i troll (R. Simek 1995, 327-328). Nie znaczy to jednak, że były to nazwy nowe. Natomiast słowo risi jest w literaturze staroislandzkiej pojęciem używanym przede wszystkim do określania obcych Olbrzymów, pochodzących ze świata Biblii (jak na przykład Goliat) i kultury antycznej. W rodzimych tekstach pojawiają się jednak bergrisir, Olbrzymi górscy (Grt 9, 10, 24; Gylf 21). W Eddzie poetyckiej Olbrzymi są najczęściej określani mianem jotunów (jedynie w późnej Thrymskvidzie Thrym jest konsekwentnie nazywany królem thursów). W fomaldarsógur dominuje już słowo troll (R. Kroesen 1996, 58).

Nie było ono obce Eddzie poetyckiej, gdzie występuje w Voluspa (40) jako określenie „pożercy Księżyca” Managarma, prześladującego to ciało niebieskie „w postaci trolla” (z trolls hami). W prozie przed strofą 31. w Helgakvidha Hjor-vardsoncir, pojawia się jeszcze trollkona - być może jest to niejaka Hrimgerda, córka wspomnianego wcześniej w pieśni Olbrzyma (jotuna) Hatiego-jej miano wskazuje tu jednak przede wszystkim, że znała się na czarach. Według Eddy Snorriego (Skaldskap. 33) na uczcie u Aegira nie było na początku Thora, gdyż pojechał na wschód zabijać trolle.

Według Lotte Motz (1987, 298-302) cechą jotunów było panowanie nad światem natury, cechą thursów ociężałość umysłowa lub wręcz głupota, a przyrodzoną właściwością trolli znajomość magii. W islandzkiej kulturze ludowej ze słowem risi wiązano pojęcia ogromu, z jotunn - siły, a z thurs - głupotę (R. Kroesen 1996, 57). Z wyrazem troll łączono czary, o czym świadczy słowo trollkona oznaczające przede wszystkim czarownicę i wróżkę, a nie Olbrzymkę.

W poezji skaldów często wspominani są jotunowie (Haustlong 10; Eyvind skaldaspillir, Lv 8: Skj. BI, 64; Egil Skalla-Grimsson, Sonatorrek 3: Skj. BI, 34). W Haustlong (7) pojawia się nawet nazwa Jotunheimu, kraju Olbrzymów. Z opisów jotunów w kenningach wynika, że mieszkali oni często w górach. Skaldowie znali wiele ich imion, lecz wspominali głównie, choć nie wyłącznie, Olbrzymów pokonanych i zabitych przez Thora (M. Kristensen 1930-1931,87).

Etymologia słowa jotun jest niejasna, próbuje się ją wywodzić od eta - jeść (J. de Yries 1962, 295-296) - jeśliby ją przyjąć, to jotunowie okazaliby się być ¹ „żarłokami”. Pochodzenie słów thurs i troll pozostaje niewyjaśnione (J. de Vries 1962, 599 i 627). Thurs jest mianem Olbrzyma o cechach demonicznych, który jest brzydki i potworny, a w jego naturze leży zło i perwersja. Głupota nie była jednak pierwotną cechą tych istot. Runie zwanej thurs przypisano znaczenie znaku przynoszącego nieszczęście, w szczególności hańbę, wstyd i niedolę (ergi,, oedi i othola), stąd pragnąc zaszkodzić innym stosowano ją w magii (Sdf 36). To zaś pokazuje, że thursy, tak jak i trolle, związane były z czarami. Niewykluczone, że szczególnie groźne były dla kobiet i ich życia erotycznego, na co zdają się wskazywać znane klątwy i zaklęcia miłosne, w których używano runy thurs². Jej nazwa dowodzi, że thursy należą do dawnych postaci mitologii.

Trolle występują jako typowi wrogowie bogów i ludzi. Thor często wyprawia się na wschód do Jotunheimu „by zabijać trolle” (Skaldskap. 33). Trolle, podobnie jak thursy, przedstawiane są jako istoty złośliwe i brzydkie, wydaje się jednak, że ogromny wzrost nie był ich cechą pierwotną - w zasadzie więc nie byli Olbrzymami (R. Kroesen 1996, 58). Słownictwo języków skandynawskich świadczy

0    ich mocnych związkach z czarami, a to pośrednio wskazuje na ich dawność.

Olbrzymi byli najstarszymi istotami na świecie. Byli nawet starsi niż świat

1    dlatego pamiętali jego początki. Jan de Vries (1956, 243) stwierdzał słusznie, że „Olbrzymi są pramieszkańcami świata” i dodawał, że w religii Germanów „tak jak w innych religiach, u początku świata stoi Praolbrzym, na Północy nazywa się on Ymir”. Jak pamiętamy, Ymir zrodził się z topniejących w Ginnun-gagap lodów i był przodkiem Hrimthursów, najstarszego plemienia na świecie. Olbrzymi byli więc istotami odwiecznymi i pamiętającymi początki świata, który zbudowany został z ciała praolbrzyma Ymira (Grm. 40-41)³. Pewnym wariantem tego mitu wydają się być legendy przedstawiające Olbrzymów jako istoty dźwigające świat lub jakieś jego istotne elementy; dobrym przykładem jest tu grecki Atlas (P. Grimal 1987, 48-49). W mitologii Skandynawii dźwiganie sklepienia niebios powierzono jednak Karłom. Także Norny, w których widzimy „trzy thursów dziewice” (Vsp. 8), podobnie jak pierwsze Olbrzymy istnieją od prawieków, i gdy bogowie tej ery świata dopiero zabierają się do jego tworzenia, pamiętają powstanie i upadek światów istniejących wcześniej.

Wszyscy opisywani w mitologii skandynawskiej Olbrzymi pochodzić mieli od Bergelmira (syna Thrudgelmira i wnuka Ymira), który jako jedyny Olbrzym wraz ze swą żoną przetrwał związany z powstaniem świata potop i nie utopił się

1

Nie należą one jedynie do świata folkloru, jak stwierdził Jon Hnefill Adalsteinsson (1998, 133). Określenie Thorgcrdr Holgabrudr mianem flagd (patrz wyżej, s. 283) wskazuje, że jest to pojęcie stosowane przynajmniej od czasów spisywania sag. Słowa flagd i gygr nie występują u skaldów, którzy postacie Olbrzymck opisują w inny sposób (M. Kristensen 1930-1931. 87), w Eddzie (np. Hdl. 41; Hm. 15) pojawiają się jednak Jlagd, por. R. Kroesen 1996, 58.

2

   R. Simek 1995, 327-328, 412; A. Licstol 1963, 49.

3

   Ymir zwany był też Aurgelmircm. Wątek powstania świata z ciała Praolbrzyma jest typowy dla wielu mitologii, patrz wyżej, s. 27-32.