... to ludzie ... to pasja kształcenia ...
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP
Macierzysta Akademia Kształcenia
KSZTAA
CENIE
METOD
HARCERSK

ZESZYTY I-III
Wiedza Umiejętności
Postawa
Gdańsk 2008
KSZTAA
CENIE
METOD
HARCERSK

ZESZYTY I-III
Wiedza. Umiejętności. Postawa
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP
Macierzysta Akademia Kształcenia
2008
Wydanie zbiorcze i poprawione niżej wymienionych zeszytów.
Zeszyt I: ISBN 978-83-916248-3-8
Zeszyt II: ISBN 978-83-916248-4-5
Zeszyt III: ISBN 978-83-916248-7-6
Materiał zawarty w niniejszym wydawnictwie może być
wykorzystywany do celów kształceniowych, reprodukowany i
rozpowszechniany pod warunkiem podania z
ródła.
� Copyright by Komenda Chorągwi Gdańskiej ZHP
Wydawca:
Komenda Chorągwi Gdańskiej ZHP
tel. [phone]; fax. [phone]
e-mail: [e-mail]
Redaktor wydania: Wiesław Laskowski
Sfinansowano ze środków Urzędu Marszałkowskiego w
Gdańsku
Wstęp
Oddajemy do Waszych rąk wydawnictwo o wiodącym tytule Kształcenie
metodą harcerską. Składa się ono z trzech części zatytułowanych: Wiedza,
Umiejętności i Postawa. Każda z nich wprowadza w tematykę uczenia i oceny,
odpowiednio, wiedzy, umiejętności i postawy na kursach instruktorskich ZHP.
Opisane treści poparte są wieloletnimi doświadczeniami instruktorów Szkoły
Instruktorskiej Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzystej Akademii
Kształcenia.
Obecne wydawnictwo jest zbiorem trzech zeszytów, które były wydane
oddzielnie w ubiegłych latach. Składa się ono z następujących rozdziałów:
WIEDZA: Wiedza 4
Tradycyjne formy przekazu wiedzy 9
Aktywizowanie grupy 17
Jak sprawdzać wiedzę? 19
UMIEJ
TNOŚCI: Umiejętności 24
Jak uczyć umiejętności? 30
Jak sprawdzać umiejętności? 35
POSTAWA: 42
O postawach
47
Jak kształtować postawy na kursie?
51
Jak sprawdzać postawę na kursie?
Życzę owocnej lektury i inspiracji do kształcenia. Bowiem najważniejszy
w kształceniu jest pomysł!
hm. Wiesław Laskowski
Komendant Szkoły Instruktorskiej Chorągwi Gdańskiej ZHP
Macierzystej Akademii Kształcenia
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Wiedza
Wojciech Konieczny
Dla każdej organizacji jedną z kluczowych rzeczy warunkujących jej
działanie jest posiadana przez nią wiedza oraz jej sprawny przepływ.
Organizacje harcerskie są organizacjami uczącymi się - na podstawie
własnych doświadczeń uzyskują pewną wiedzę dotyczącą obszarów swojego
działania, porządkują ją, a następnie wykorzystują w praktyce. Następnie
rozwijają, systematyzują i przekazują kolejnym osobom w organizacji.
Wynika z tego, że każdy instruktor organizacji posiada, wykorzystuje jak
również wytwarza swój kawałek wiedzy, który dzięki jego przeżyciom
i doświadczeniom, czy tez predyspozycjom indywidualnym jest nieco inny
od kawałka wiedzy posiadanego przez innego instruktora. W skrócie
schemat wygląda tak. Instruktor pewną część wiedzy otrzymuje (kursy,
warsztaty, książki, rozmowy z innymi), pewną wytwarza sam na podstawie
własnych działań i przemyśleń, całość wykorzystuje, przetwarza,
porządkuje a następnie przekazuje innym.  Wychowam swojego następcę
 instruktor obok innych rzeczy przekazuje również swoja wiedzę. Jeżeli
tego nie zrobi, kawałek wiedzy funkcjonującej w organizacji ginie
bezpowrotnie.
Pewnej cząstki wiedzy uczymy na każdym kursie  jest to ta wiedza, która
stwarza podstawy umożliwiające pełnienie danej służby, wiedza potrzebna
do szerszego zrozumienia pewnych zagadnień. Może to też wreszcie być
wiedza, dzięki której uczestnicy szkoleń mogą rozszerzyć swoje horyzonty,
lepiej zrozumieć pewne zagadnienia, czy też otrzymać porcje podstawę do
dalszych własnych przemyśleń.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
WIEDZA 5
Czym jest wiedza?
Według definicji wiedza jest posiadanym zasobem świadomości, faktów,
uogólnień i teorii. Człowiek może zdobywać wiedze przez własne
doświadczenia, bądz
też uzyskiwać ją od innych ludzi. Spójrzmy na
przykładzie pieca, w którym płonie ogień. Jeżeli powiemy dziecku, że
drzwiczki od pieca są gorące i można się nimi oparzyć jest to wiedza
uzyskana od kogoś. W dodatku wiedza bezużyteczna, jeżeli dziecko nie
będzie wiedziało, co to znaczy oparzyć się. Jeżeli pozwolimy dziecku
dotknąć drzwiczek, oparzy się i w tym momencie samo zdobędzie wiedzę
o tym, że drzwiczki są gorące i można się nimi oparzyć. Wreszcie, jeżeli
jeszcze nie wie, zrozumie, co to znaczy oparzyć się. Taka wiedza będzie
wiedzą zdobyta dzięki własnym przeżyciom i doświadczeniom. Warto
w tym miejscu zwrócić uwagę, że uczenie w działaniu przewiduje właśnie
zdobywanie wiedzy przez doświadczenie. Może w mniej drastycznej formie,
niż w pokazanym przykładzie, jednak poprzez tworzenie podczas szkoleń
takich sytuacji, w których uczestnicy będą mieli okazję zdobyć nową
wiedzę, bądz
też uporządkować już posiadaną.
Oczywiście, poza wiedzą uzyskaną od kogoś, czy zdobytą przez własne
doświadczenie, wiedzę można uzyskać też na drodze dedukcyjnej, na
podstawie znanych już faktów lub pewnych uogólnień. Jeżeli nasze bawiące
się w pobliżu piecyka dziecko wie, że ogień jest gorący, jeżeli wie, że
bliskość czegoś gorącego może spowodować, że coś, co jest zimne staje się
gorące, może na tej podstawie wydedukować, że drzwiczki pieca dzięki
płonącemu za nimi ogniowi stały się gorące. Kolejnym (całkiem
naturalnym) etapem może być chęć sprawdzenia wymyślonej właśnie
teorii. W tym przypadku dotknięcie drzwiczek i obserwacja efektu.
Jak człowiek zdobywa wiedzę?
W tym miejscu warto zastanowić się, w jaki sposób zdobywamy wiedzę.
Najprostszą struktura wiedzy są DANE będącymi zbiorem prostych, często
oderwanych od siebie faktów. Odpowiednio przetworzone (powiązane
logicznie z innymi faktami, czyli umieszczone w kontekście) tworzą
INFORMACJ
, która z kolei przetworzona i połączona z innymi
informacjami i danymi tworzy WIEDZ
[1].
Na czym polega przetwarzanie danych w informację i informacji w wiedze?
Przede wszystkim na umieszczeniu ich w kontekście innych informacji
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
6 WIEDZA
i danych, połączeniu ze zdobytymi (często na ich podstawie)
doświadczeniami, oraz właściwą interpretacją.
Spójrzmy na to przez pryzmat szkoleń harcerskich. Możemy podać
najprostsze dane: Naczelnik ZHP nazywa się Kowalski. Jeżeli dołożymy do
tego trochę wyjaśnienia, otrzymujemy informacje, która będzie brzmiała:
Naczelnik ZHP jest osobą kierującą bieżącą działalnością całego ZHP.
Obecny Naczelnik nazywa się Kowalski. Możemy umieścić tę informację
w szerszym kontekście  kim jest naczelnik wg Statutu ZHP, jakie ma
zadania, że stoi na czele Głównej Kwatery, jakie są zależności między GK
a innymi władzami ZHP, itd. W tym przypadku przekazujemy wiedze
dotycząca funkcji i osoby naczelnika.
Można sobie wyobrazić również inny przykład. Przekazujemy pewne dane:
Są trzy podstawowe typy ognisk. Możemy te dane rozszerzyć dodając jakie
to typy. Oczywiście idąc dalej, umieszczamy informację o ogniskach
w kontekście ich potencjalnych zastosowań, sposobu doboru drewna itd.
Uzyskaliśmy wiedzę dotyczącą ognisk.
Czym różnią się te dwa przykłady? Zwróćmy uwagę, że pierwszy przykład
dotyczący naczelnika nie jest związany z żadną konkretną umiejętnością,
która jest potrzebna drużynowemu do codziennej pracy z drużyną. Jest to
więc wiedza, dla samej wiedzy. Niewątpliwie drużynowy powinien ją
posiadać, jednak jest to wiedza czysto teoretyczna.
Drugi przykład jest nieco inny. Przyszły drużynowy posiadł wiedze na
temat ognisk, jednakże wiedza ta jest dopiero wstępem do czegoś innego 
do umiejętności. Kiedy człowiek rozpali kilka ognisk, zdobędzie pewną
umiejętność, u podstaw, której leżała wiedza, jak należy konkretna rzecz
wykonać. Zwróćmy zatem uwagę na fakt, że wiedza teoretyczna dzięki
doświadczeniom może przerodzić się w umiejętności.
Przygotowując jakikolwiek kurs instruktorski, na samym początku,
zastanawiamy się, do czego ów konkretny kurs ma przygotować, a więc
jaka wiedza i umiejętności będą potrzebne jego uczestnikom w przyszłości.
W efekcie planujemy zajęcia przekazujące między innymi jeden z dwóch
typów wiedzy. W tym momencie ktoś mógłby zacząć się zastanawiać, po co
właściwie uczymy wiedzy na kursach. Pytanie jest o tyle istotne, że aby
nauczyć czegokolwiek dobrze, trzeba sobie zdawać w pełni sprawę, czemu
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
WIEDZA 7
ta nauka ma właściwie służyć. W ujęciu kursów harcerskich można
określić dwa podstawowe cele, dla których uczymy wiedzy jako takiej.
WIEDZA DLA WIEDZY, czyli wiedza, czysta, nieniosąca za sobą
bezpośrednio żadnych konkretnych umiejętności. Przykład: Każdy
instruktor powinien wiedzieć, kto jest Naczelnikiem ZHP. Wiedza ta jest
mu, co prawda, potrzebna na przykład po to, aby zaadresować pismo
wysłane do Naczelnika, jednak nie jest w żaden sposób związana
z prowadzeniem drużyny jako takim. W przypadku kursu drużynowych
będzie to po prostu wiedza, która nie prowadzi do żadnej konkretnej
umiejętności.
Drugim typem wiedzy jest WIEDZA POTRZEBNA DO NABYCIA
KONKRETNEJ UMIEJ
TNOŚCI, bądz
też do wykonania konkretnej
czynności. Często czynności można wykonać intuicyjnie, nie mając
żadnych podstaw teoretycznych (czyli wiedzy) na ten temat, jednakże
w takim przypadku mogą być one wykonywane gorzej, na niższym
poziomie, czy też z niedostatecznym zrozumieniem istoty tego co się robi.
Przykład: można usypać stos gałęzi i nazwać go ogniskiem (pewnie nawet
uda się go zapalić), można jednak ognisko ułożyć w sposób świadomy,
dobierając odpowiednie drewno oraz kształt stosu, w zależności od potrzeb.
W przypadku instruktorów harcerskich świadome działanie jest
szczególnie ważne. Przy działalności wychowawczej, jaką zajmują się
organizacje harcerskie, niezrozumienie tego, co się robi, może być groz
ne
i wręcz szkodliwe.
Tak więc określiliśmy dwa typy wiedzy, które z punktu widzenia
przygotowywania szkolenia możemy nazwać wiedzą dla wiedzy i wiedzą
dla umiejętności. Oczywiście jest to podział czysto umowny, jednakże
może pomóc przygotowywaniu kursu, ułatwiając systematyzowanie treści
na etapie planowania szkolenia jako całości.
Na każdym kursie oba typy wiedzy pojawią się równolegle. Często granica
między nimi jest bardzo trudna do uchwycenia, tym bardziej, że najczęściej
nie powinno się wyraz
nie rozdzielać pewnych zagadnień w oczach
kursantów. Świadomość takiego rozróżniania wiedzy jest raczej potrzebna
na etapie przygotowywania szkolenia, aby móc w sposób spójny
i świadomy rozplanować materiał (czyli proponowany podział wiedzy
zaliczyłby się do kategorii wiedzy dla umiejętności).
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
8 WIEDZA
Kolejną rzeczą, o której na etapie przygotowania szkolenia nie wolno
zapomnieć jest to, co często nazywamy po prostu LOGICZNYM
CI
GIEM. Aby zrozumieć pewne rzeczy, przekuć informacje w wiedzę,
trzeba pewien zasób wiedzy już posiadać. Tylko wtedy możemy umieścić
to, czego się dowiadujemy w odpowiednim kontekście. Wynika z tego, że
z punktu widzenia kursu jedną z najbardziej istotnych rzeczy jest
stworzenie takiego planu, aby nauka praktycznych umiejętności była
świadoma oraz poprzedzona zdobyciem odpowiednich podstaw
teoretycznych, oraz aby fragmenty wiedzy, którą otrzymują, bądz

odkrywają, uczestnicy były powiązane ze sobą w logiczny ciąg. Dzięki temu
nie są to wyrwane z kontekstu informacje, ale pełna i rzetelna wiedza.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Tradycyjne formy
przekazu wiedzy
Karolina Czapska
Tradycyjne podejście do nauczania wiedzy opiera się głównie na
bezpośrednim jej przekazywaniu. W tradycyjnym modelu stroną aktywnie
uczestniczącą jest nauczyciel, który stanowi jedyne z
ródło wiedzy.
Nauczyciel (wykładowca, prowadzący) wybiera informacje, które uważa za
istotne i na nie kładzie szczególny akcent, co oczywiście jest bardzo
subiektywnym podejściem do nauczanego zagadnienia. W tradycyjnej
metodzie nauczania, rola odbiorcy  uczestnika jest ograniczona do
przyswajania i zapamiętania przekazanych informacji, nie ma on wpływu
ani na program, ani na przekazywane treści [2]. Komunikacja w nauczaniu
tradycyjnym jest jednostronna. Model ten nazywany jest również
transmisyjnym. Przygotowanie takiej formy szkoleniowej jest prostsze, niż
przy wprowadzeniu interakcji uczestników lub metod aktywizujących.
Jednak wcale nie oznacza to, że wymaga mniej czasu. Może okazać się, iż
wręcz przeciwnie. Dobre i dokładne przygotowanie materiałów do wykładu
jest procesem bardzo czasochłonnym. Z punktu widzenia efektów
przekazu wiedzy wykorzystanie form tradycyjnych wydaje się być mniej
efektywne, jednakże jest to słuszne stwierdzenie przy założeniu, że całe
szkolenie wykorzystuje tylko formy tradycyjne. Oczywiście nie można
jednoznacznie odrzucić tych form uznając go za formę przestarzałą czy
nieefektywną, ponieważ byłoby to podejście bardzo jednostronne.
Pojawienie się nowszych rozwiązań w dziedzinie edukacji nie oznacza od
razu, że tradycyjne metody stały się nagle zupełnie bezużyteczne. Po prostu
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
10 WIEDZA
trzeba sobie zdawać sprawę, które z nich i jakie rozwiązania są
odpowiednie do danej tematyki w warunkach danego szkolenia,
a następnie formy takie umiejętnie dobierać. Niewątpliwie trzeba uważać,
aby wykład nie stał się podstawową metodą prowadzenia zajęć na danym
kursie, zwłaszcza, jeżeli jest to kurs drużynowych.
Przejdz
my do przeglądu form nauczania, szkolenia tradycyjnego, mogących
mieć zastosowanie do uczenia wiedzy podczas szkoleń instruktorskich.
Wykład
W najprostszej wersji to nic innego jak przedstawienie informacji, faktów
i opinii, na dany temat, w usystematyzowany sposób grupie słuchaczy.
Tradycyjnie wykład odbywa się pomieszczeniu, najlepiej odpowiednio do
tego przygotowanym (bardzo często wystarczy zwykła sala wyposażona
w krzesła), w warunkach szkoleń harcerskich warto zwrócić uwagę również
na możliwość prowadzenia krótkich wykładów w plenerze, trzeba jednak
pamiętać, że od słuchaczy (czyli uczestników szkolenia) wymaga się
skupienia, a plener sprzyja rozpraszaniu uwagi.
Niewątpliwie wykład jest najbardziej czystą formą nauki wiedzy. Tu nie
ma miejsca na naukę przez działanie i doświadczenie. Wykłady dają lepsze
efekty, gdy wzbogacone są formami wspomagającymi, ale również, gdy
pojawią się na nim przykłady czy też pytania i odpowiedzi, jednakże jest to
metoda
z założenia bierna. Prowadzący musi posiadać dużą wiedzę i starannie się
przygotować według następujących etapów [3]:
- PRZYGOTOWANIE WYKA
ADU  gdzie powinno nastąpić
określenie zakresu zagadnień i zhierarchizowanie ich, redagowanie
treści.
- WST
P  Prowadzący nawiązuje kontakt ze słuchaczami. Należy
się przedstawić, zaprezentować cel i zakres wykładu, czas trwania
oraz sposób zadawania pytań. Celem wstępu jest również
wzbudzenie zainteresowania i skoncentrowanie uwagi słuchaczy.
- CZ
ŚĆ GA
ÓWNA. Nie tylko treść, ale i forma powinny być
starannie przygotowane. Należy określić cele, wyeksponować myśl
przewodnią
i postawić tezy. Zdania powinny być proste, krótkie i zrozumiałe.
Warto przygotować pytania, które będą powodowały skupienie
uwagi słuchaczy. Należy używać przykładów, cytatów, anegdot.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
TRADYCYJNE FORMY PRZEKAZU WIEDZY 11
Nie zapominajmy też o postawie ciała, tempie mówienia,
nawiązywaniu kontaktu wzrokowego.
- ZAKOC
CZENIE  PODSUMOWANIE, wymiana uwag
i spostrzeżeń, sformułowanie wniosków, powtórzenie
najważniejszych informacji.
Wykład jest metodą nadającą się do stosowania, gdy mamy do czynienia
z dużą grupą. Może on być używany przy wprowadzaniu nowego
zagadnienia, czy też uporządkowaniu, bądz
podsumowaniu doświadczeń
zebranych w trakcie pracy, z wykorzystaniem innych metod. Jednakże
w przypadku wykładu trudno jest mieć pewność, że wiedza i informacje,
które przekazuje prowadzący, ekspert są zrozumiałe i jasne. Dużym
problemem jest również koncentracja uczestników na poruszanym
zagadnieniu. Nasze możliwości są ograniczone, dlatego optymalny czas
czystej formy wykładu to ok. 15-20 min, po tym czasie należy wprowadzić
przerywnik w postaci żartu, dygresji, których zadaniem jest rozluz
nienie
atmosfery bądz
innej pomocy(filmu, ćwiczenia, analizy przypadku). Gdy
już zdecydujemy się na zajęcia w formie wykładu, bądz
zmuszą nas do tego
czynniki zewnętrzne pamiętajmy, by oprócz uatrakcyjnienia tej formy
zaakcentować najważniejsze informacje mówiąc o nich na początku i na
końcu wykładu. Wtedy jest największa szansa, że uczestnicy wykładu
zapamiętają poruszany problem.
Konferencja
Słowo konferencja pochodzi z łaciny i oznacza gromadzić się, radzić, co
samo w sobie sugeruje, czym jest ta forma przekazu wiedzy. Tak więc
konferencja jest spotkaniem, gdzie eksperci z konkretnej dziedziny
prezentują swoje poglądy oparte na doświadczeniach. Takie spotkanie ma
na celu uzgodnienie różnych stanowisk, wytyczenia wspólnego planu
działania. Uczestnictwo w tych formach szkolenie można rozpatrywać
z dwóch punktów widzenia. Pierwszy z nich to uczestnik bierny 
obserwator, który bierze udział w odczytach i wykładach tylko słuchając
i nie wnosząc swoich poglądów oraz wiedzy. Z jego punktu widzenia
konferencja przypomina nieco wykład wygłaszany przez kilku
prowadzących. Z drugiej zaś strony możemy być ekspertami, wnosząc
swoją wiedzę i poglądy. Dobre przygotowanie konferencji wymaga
stosunkowo dużo czasu, sztabu ludzi i dobrej organizacji pracy oraz
pewnych nakładów finansowych. Z reguły formy te wymagają
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
12 WIEDZA
przygotowania kilku pomieszczeń, oraz odpowiedniej ilości materiałów dla
uczestników.
Konferencja najczęściej ma formę następujących po sobie, stosunkowo
krótkich, wystąpień osób będących fachowcami w danej dziedzinie lub
mających konkretne osiągnięcia. Po każdym wystąpieniu następują pytania
ze strony słuchaczy. Najczęściej prelegenci są słuchaczami podczas
wystąpień innych osób. Konferencja powinna dotyczyć konkretnej
dziedziny, aby uczestnicy byli wzajemnie zainteresowani swoimi
wystąpieniami  zakres tematyczny nie powinien być zbyt szeroki,
ponieważ spowoduje to spadek zainteresowania słuchaczy.
Przygotowując konferencję należy pamiętać o tym, iż uczestnicy muszą
wiedzieć, czego dotyczy konferencja i jakie tematy będą na niej poruszane.
Musimy zadbać o odpowiednie warunki  salę oraz ewentualne pomoce
audiowizualne. Osoby wygłaszające referaty muszą wiedzieć, jakimi
pomocami będą dysponować, czy będzie rzutnik pisma, czy będzie
projektor multimedialny. Jeżeli konferencja trwa dłużej, na przykład kilka
godzin, trzeba zadbać o odpowiednio długie przerwy na kawę, herbatę albo
ciepły posiłek.
Seminarium
Seminarium jest w pewnym sensie formą pokrewną konferencji, jednakże
występuje w niej kilka istotnych różnic. Przede wszystkim liczy mniej
uczestników. Mniejsza jest też liczba prowadzących  najczęściej jedna,
dwie osoby. Grupa, z którą mamy do czynienia w przypadku seminarium
to najczęściej ok. 15 osób, co za tym idzie warunki są bardziej kameralne.
Dzięki temu atmosfera jest mniej formalna, więcej osób może włączać się
do dyskusji. Prowadzący czynnie w niej uczestniczy. Seminarium porusza
jedno konkretne zagadnienie, albo zbiór zagadnień bardzo ściśle ze sobą
powiązanych. Seminarium równocześnie jest też formą łączącą cechy
wykładu i dyskusji  w wersji klasycznej składa się z dwóch części 
najpierw osoba prowadząca wygłasza referat na temat, którego dotyczy
seminarium, następnie mają miejsce pytania do prowadzącego i dyskusja.
Bardzo często podczas seminarium zostaje wypracowany jakiś materiał 
np. pomysły konkretnych rozwiązań.
Uczestnicy muszą wiedzieć, czego dotyczy spotkanie, powinni być też
starannie dobrani pod kątem zainteresowania konkretnym zagadnieniem.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
TRADYCYJNE FORMY PRZEKAZU WIEDZY 13
Musimy zadbać o odpowiednie warunki  kameralną salę oraz ewentualne
pomoce audiowizualne przydatne przy prezentacji referatu
wprowadzającego.
Dyskusja
Metodą nauczania typową dla przekazu, oraz wymiany wiedzy jest
dyskusja. Jej głównym celem jest głębsze zrozumienie problemu przez
poszczególnych członków grupy, a także wymiana opinii i przemyśleń.
W tym przypadku, najczęściej uczestnicy są aktywni i nie jest to już model
komunikacji jednostronnej, co pozytywnie wpływa na zaangażowanie
uczestników. Wspólne rozpatrywanie i omawianie zagadnień może
prowadzić do lepszego uchwycenia sprawy do pogłębienia i poszerzenia
wiedzy. Zależnie od przyjętego typu dyskusji jej przebieg może być mniej
lub bardziej kontrolowany. Duży wpływ na niego mają sami uczestnicy,
którzy biorą w niej udział na równych prawach. Niewątpliwie forma ta jest
bardziej efektywna, niż tradycyjne metody wykładowe, w stymulowaniu
myślenia, jako pomoc w zmianie postaw i nastawień. Niestety jest ona
gorszą formą przekazywania konkretnej wiedzy i informacji. Aby dyskusja
była owocna uczestnicy powinni mieć różne spojrzenie na dany problem
(minimum dwie różne opinie lub pomysły rozwiązań), muszą być skłonni
do badania, rozpatrywania przedstawionych, odmiennych niż swoje
stanowisk dyskutowanej sprawy. Kultura dyskusji wymaga, aby dać się
przekonać, gdy jest się w błędzie, a spokojnie i rzeczowo bronić swojego
zdania, gdy ma się słuszność. Dyskusja jest również bardziej efektywna,
gdy uczestnicy posiadają swoje własne doświadczenie dotyczące
zagadnienia. Dyskusja pomaga zdać sobie sprawę z różnych punktów
widzenia danego zagadnienia, jest również okazją do docenienia
doświadczenia uczestników i pokazania, iż prowadzący nie jest jedynym
z
ródłem wiedzy. Dyskusja może mieć różne formy, a mianowicie:
- DYSKUSJA PANELOWA - w tym przypadku aktywnymi uczestnikami
są eksperci wymieniający się swoimi poglądami. Swoją formą
przypomina nieco wykład. Jest to jednak atrakcyjniejsza forma, gdyż
uczestnicy mają okazję do spotkania się z wybitnymi ekspertami
w danej dziedzinie.
- DEBATA OKSFORDZKA - uczestniczy w niej kilku dyskutantów
i moderator, przy czym dyskutanci podzieleni są na dwa obozy
zwolenników i przeciwników tezy, a uczestnicy mają okazję sami
wyciągać wnioski na temat słuszności argumentów.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
14 WIEDZA
- DYSKUSJA W CAA
EJ GRUPIE - bardzo popularna forma gdzie
wszyscy uczestnicy mają równe szanse na wypowiedzenie swojego
zdania, prowadzący czuwa nad całością.
- DYSKUSJA W MAA
YCH GRUPACH - taka forma daje szansę
wypowiedzenia swojego zdania ludziom mniej odważnym. Jest to
również dobra okazja do lepszego poznania się członków grupy.
- DYSKUSJA SA
ONECZKO - jest odmianą dyskusji, w której każdy
uczestnik pisze swoją opinię lub pomysł na małej kartce papieru.
Kartki są następnie układane w kręgu, przy czym podobne  jedna
obok drugiej tak, aby tworzyły promienie słoneczka. Jest sposobem na
szybkie sprawdzenie opinii grupy na jakiś temat lub poszukiwania
rozwiązania preferowanego przez większość.
- DYSKUSJA PUSTE KRZESA
O - w trzech miejscach (np. trzy rogi
pomieszczenia) przyczepia się kartki, na których są spisane odmienne
opinie na dany temat (bądz
odmienne rozwiązania danego problemu).
Każdy uczestnik dyskusji staje przy jednej z kartek, która odpowiada
jego opinii. Każda grupa przygotowuje argumenty przemawiające za ich
rozwiązaniem, po czym deleguje przedstawiciela do dyskutowania w jej
imieniu. Przedstawiciele grup siadają na przygotowanych krzesłach (po
jednym dla każdej grupy plus jedno puste) i dyskutują. Pozostali
członkowie grup nie mogą się odzywać, jeżeli ktoś chce się włączyć do
dyskusji podnosi rękę i za zgodą prowadzącego zajmuje miejsce na
pustym krześle, co uprawnia go do zabrania głosu. Po wypowiedzeniu
się wraca na miejsce zwalniając krzesło. Taka forma dyskusji może
służyć wybraniu optymalnego rozwiązania jakiejś kwestii, bądz

wymiany opinii w sytuacji, kiedy mamy do czynienia ze stosunkowo
dużą grupą. Trzeba bardzo ostrożnie dobierać treści zapisane na
kartkach  jeżeli np. wszyscy odpowiedzą się za jednym rozwiązaniem,
całość traci sens.
- DYSKUSJA W CZASOWYM STRESIE - dyskusję prowadzi się
w kręgu przyjmując zasadę, iż cisza po czyjejś wypowiedzi nie może
być dłuższa niż np. 10 sekund. Kiedy upływa ten czas głos musi zabrać
osoba siedząca po prawej stronie tego kto się ostatnio wypowiadał.
Wypowiedzi mogą, a nawet powinny być krótkie i spontaniczne. Taka
dyskusja jest bardzo dobra do szybkiego zebrania opinii na jakiś temat.
Przygotowując dyskusję należy przygotować, co najmniej jedno pytanie
otwarte, zachęcające do wypowiedzi. Należy pamiętać, aby każdy uczestnik
miał chwilę do osobistej refleksji przed rozpoczęciem rozmowy. By nie
zbaczać zbytnio z głównego tematu, warto zapisać go w widocznym
miejscu. Ważne jest też pilnowanie czasu przez prowadzącego (możemy
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
TRADYCYJNE FORMY PRZEKAZU WIEDZY 15
umówić się, iż każdy na swoją wypowiedz ma np. 2 minuty). Istotne jest
podsumowanie dyskusji, dlatego warto zapisać wyciągnięte wnioski
i rezultaty. Można po zakończeniu dyskusji przepisać zanotowane wnioski
i rozdać wszystkim uczestnikom.
Sesja plakatowa
Sesja plakatowa jest formą dobrą jako uzupełnienie i forma przerywnika
w różnego rodzaju szkoleniach lub też, kiedy zagadnienia dotyczą
stosunkowo dużej grupy osób i dużej różnorodności tematów. Uczestnicy
prezentują zagadnienia na plakatach (wygodnym formatem jest A0),
rozwieszonych na przykład w dużym pomieszczeniu, wzdłuż w miarę
szerokiego korytarza. Uczestnicy sesji plakatowej oglądają plakaty,
następnie mają możliwość zadawania pytań i dyskusji z oczekującymi przy
plakatach autorami. Oczywiście same plakaty mogą być rozwieszone dużo
wcześniej, dzięki czemu zainteresowani mogą oglądać je i zapoznawać się
z ich treścią np. podczas przerwy na kawę itd., potem wystarczy poświecić
trochę czasu (powiedzmy 30-60 min) na czas poświęcony dyskusji
z autorami.
Sesja plakatowa jest formą pozwalającą stosunkowo wielu osobom
podzielić się swoimi przemyśleniami, pomysłami czy osiągnięciami na
szerokim forum, co nie byłoby, ze względów czasowych, możliwe w formie
wystąpień ustnych. Kolejną zaletą sesji plakatowej jest ułatwienie
prezentacji własnych osiągnięć osobom nieśmiałym, dla których
wystąpienie ustne, często przed gronem fachowców w danej dziedzinie jest
dużym stresem. Istotne jest również to, że po zakończeniu sesji plakaty
mogą pozostać rozwieszone, lub można je przenieść w inne miejsce, aby
mogli się z ich treścią zapoznać inni.
Uczestnicy przygotowujący plakaty muszą wcześniej znać ich rozmiar
(pionowy i poziomy). Trzeba zapewnić dobre warunki prezentacji plakatów
 dobrze oświetlone miejsce do ich przyczepienia, zadbać o materiały
służące do przyczepiania (taśma, pinezki itp.). Sesja plakatowa jest dobrą
formą towarzyszącą konferencji.
Film szkoleniowy
Kolejną formą uczenia wiedzy jest film szkoleniowy. Podobnie jak
w przypadku wykładu przekaz informacji jest jednostronny, uczestnicy są
bierni. Często film jest jedną z kilku części danego szkolenia. Niestety
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
16 WIEDZA
bardzo trudno jest o dobry film szkoleniowy. Myślę, że jest to związane
z kosztami wyprodukowania takiego filmu i upływającym czasem, co
wpływa na potrzebę nieustannej aktualizacji zawartej w nim treści. Film
z jednej strony powinien odnosić lepsze efekty, niż wykład, gdyż tu oprócz
przekazu za pomocą zmysłu słuchu mamy również idący równolegle
przekaz wizualny. Z badań wynika, iż człowiek zapamiętuje 20% tego, co
usłyszy i 30% tego, co widzi. A
atwiej jest nam przypomnieć jakieś
zagadnienie, gdy mamy przed oczami konkretny obraz. Niestety
w momencie, gdy zostawiamy grupę samą, z telewizorem, rzutnikiem
multimedialnym i wychodzimy z sali gdzie prowadzimy szkolenie efekty są
mizerne. Nie ma możliwości zadania pytania i wyjaśnienia nurtujących
uczestników kwestii. Poza tym podobnie jak w przypadku wykładu, gdy
film jest zbyt długi poziom koncentracji uwagi na problemie spada
i uczestnicy oglądają puste obrazy, które nie wnoszą już nic nowego.
Najczęściej w takim 60 minutowym filmie informacji jest za dużo do
przyswojenia i zapamiętania. Film może dać bardzo dobre efekty jako
forma wspierająca, dobrze obrazująca zagadnienia omawiane na przykład
podczas wykładu.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Aktywizowanie grupy
Iwona Kręczkowska
Można szybko przekazać wiedzę swoim słuchaczom, a oni jeszcze szybciej
tę wiedzę mogą puścić w niepamięć. Nie od dziś wiemy, że uczenie
werbalne to nie wszystko. Aby nauczanie było skuteczne i trwałe, wymaga,
nie tylko od wykładowcy, ale i od uczącego się umysłowego zaangażowania
i działania. Proces przyswajania wiedzy będzie skuteczniejszy, gdy, oprócz
tłumaczenia, zostaną zastosowane metody uczenia aktywnego. Taki
sposób przynosi efekty bez względu na to, kogo się uczy.
W harcerstwie szczycimy się tym, że umiemy naszych podopiecznych
uczyć poprzez zabawę. Problem się robi wtedy, kiedy mamy nauczać
dorosłych. Zapominamy, że dorośli to trochę przeterminowane dzieci i też
chętniej będą się uczyć, gdy pobudzi się ich do aktywności, dobierając
odpowiednie metody. Należy przy tym pamiętać, że aktywne uczenie to nie
tylko zbiór gier i zabaw, które mają uatrakcyjnić wykład, ale jest to
stosowanie takich sposobów, aby przyswajanie wiedzy łączyło się
z działaniem, dlatego prowadzący musi dysponować sporą ilością metod
umożliwiających sprawdzanie umiejętności i wiedzy, metod łączących
poznaną teorię z praktycznym zastosowaniem, metod umożliwiających
podawanie własnych pomysłów, metod dyskusyjnych. W nauczaniu
aktywnym ważne jest dokładne przemyślenie toku zajęć, ponieważ
prowadzący musi znalez
ć czas na wiele różnych czynności podejmowanych
z grupą. Podczas zajęć powinien być czas nie tylko na wykład, ale i wspólną
naukę. By to osiągnąć, prowadzący musi przygotować pytania stymulujące
grupę do działania. W trakcie zajęć powinna mieć miejsce dyskusja na
istotny dla owych zajęć temat. Musi być też czas na pracę w mniejszych
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
18 WIEDZA
grupach, bo daje to szansę wypracowania wielu pomysłów. Aby dać
wszystkim możliwość wykazania się, można też zastosować polecenia
mobilizujące do samodzielnego wykonania zadania. Stawiając na
wzajemne nauczanie dobrze jest oddać na chwilę pałeczkę uczestnikom 
niech i oni mają szansę zaproponować swoje polecenia. Zaktywizowana
grupa lubi wyciągać wnioski, podsumowywać zajęcia, oceniać. Na to też
musi być czas.
Według fachowców [4] zajmujących się doskonaleniem metod kształcenia
proces uczenia jest wydajniejszy, jeśli uczący się wykonują następujące
czynności:
- Powtarzają informację własnymi słowami.
- Podają przykłady.
- Rozpoznają problem przy innych danych i w innej sytuacji.
- Analizują problem w szerszym kontekście, wiążąc go z innymi
faktami i twierdzeniami.
- Wykorzystują dana wiedzę w zróżnicowany sposób.
- Potrafią przewidzieć konsekwencje podejmowanych działań.
- Potrafią wskazać informacje przeciwne i sprzeczne.
By dana informacja została utrwalona w pamięci, umysł musi ją zbadać,
powtórzyć lub przekazać ją komuś innemu. Powyższe czynności pomogą
w tym, a aby zrobić to dobrze i atrakcyjnie prowadzący musi właściwie
dobrać metody odpowiednie dla grupy i przekazywanych treści.
Instruktorzy zajmujący się kształceniem w Związku znają te metody i
potrafią je stosować. Mogą także skorzystać z Wprowadzenia do
stosowania metod Ewy Prędkiej, która w swoim materiale zebrała i opisała
ponad sześćdziesiąt metod (patrz [5]).
Przykładowy dobór metod
Przekazywanie wiedzy Wypracowywanie pewnych treści: różne
- prowadzący: wykład, formy dyskusji, eksperyment, symulacja
pogadanka, pokaz, opis, Wprowadzenie tematu: praca
opowiadanie plastyczna, odegranie scenki, opowieść
- uczestnicy: gra planszowa, Tworzenie różnych pomysłów: burza
parafrazowanie mózgów, słoneczko, technika
Porządkowanie wiedzy: prace wymuszonych skojarzeń, dyskusja
plastyczne, uzupełnianie tabel, 2x4x8, burza mózgów 635
tworzenie schematów Zbieranie wiedzy przez uczestników
Zbieranie informacji o stanie wiedzy zajęć: zwiad, obserwacja, sonda,
uczestników: test, ankieta, rozmowa wywiad, ankieta, eksperyment
Dostarczanie doświadczeń: praktyka,
drama, inscenizacja
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Jak sprawdzać wiedzę?
Izabela Konieczna
Wiedza stanowi ważne teoretyczne podłoże praktyki. Nie rozumiejąc,
dlaczego zachowujemy się w określony sposób, tracimy sens działania, co
grozi popadnięciem w rutynę. Zaś konsekwencją takiego stanu rzeczy
może być nieświadome popełnienie niebezpiecznych błędów. Jak oceniać
nabytą na kursie wiedzę? Tam, gdzie jest to możliwe, należy sprawdzać ją
przy okazji praktycznego działania, gdyż umożliwia to nie tylko zbadanie
zakresu wiedzy, ale i umiejętność jej zastosowania. A to jest znacznie
ważniejsze. Jest jednak pewien rodzaj wiedzy, którą ocenić możemy tylko
dzięki ustnej lub pisemnej pracy odtwórczej uczestników kursu. Do tego
rodzaju wiedzy zaliczyć możemy znajomość, między innymi:
- przepisów prawa powszechnego, dotyczących życia drużyny
- Statutu ZHP i innych regulaminów i instrukcji,
w szczególności: praw i obowiązków drużynowego, struktury
ZHP,...
Czasem stosowanie wiedzy w praktyce łączy się z umiejętnością
odpowiedniej jej interpretacji, tymczasem treść pewnych dokumentów nie
powinna takowej podlegać. (np. przepisy prawne dotyczące organizacji
obozu, regulaminy: mundurów, musztry, Statut ZHP, itp.).
By sprawdzić i ocenić wiedzę uczestników kursu można przeprowadzić
swoisty egzamin. Może on odbyć się na zakończenie kursu, lub
kilkakrotnie (w różnych formach) po każdych zajęciach wprowadzających
nowe teoretyczne wiadomości. Rodzajów tego typu pomiaru wiedzy może
być kilka. Dla przykładu:
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
20 WIEDZA
- EGZAMIN USTNY  zespół oceniający powinien składać się zawsze
z kilku osób (nie musi być to tylko kadra kursu). Pytania powinny
być wcześniej przygotowane (wybierane przez instruktorów lub
losowane przez pytanego). Wcześniej też ustalmy kryteria zaliczenia
odpowiedzi na każde pytanie (co musi uwzględnić w wypowiedzi
odpowiadający, by móc uznać odpowiedz
za satysfakcjonującą).
Pytań powinno być kilka  sformułowanych zwięz
le i jasno. Ważne
jest, by członkowie komisji w razie niezgodności, co do wypowiedzi
pytanego, swoje wątpliwości omawiali we własnym gronie, a nie
prowadzili sporów w obecności uczestnika kursu.
- EGZAMIN PISEMNY (test wyboru, test pytań otwartych, etc.) -
często stosowany, łatwiejszy w przeprowadzeniu niż egzamin ustny.
Przygotowujemy jeden zestaw pytań. Od nas zależeć będzie, czy
kursanci zmierzą się z pytaniami testowymi zamkniętymi (w których
podane zostaną odpowiedzi do wyboru) jednokrotnego lub
wielokrotnego wyboru, czy też otwartymi, wymagającymi udzielenia
krótkiej odpowiedzi pisemnej. Możemy stworzyć egzamin składający
się z pytań wymagających dłużej wypowiedzi.
Ciekawą i pożądaną metodą jest stawianie PYTAC
PROBLEMOWYCH:
opisujemy konkretną sytuację, która wymaga podjęcia jakiejś interwencji
i prosimy uczestników kursu, by stosując się do znanych im przepisów
i regulaminów napisali lub powiedzieli, cóż drużynowy może, co powinien,
a czego nie może zrobić. Taki sposób sprawdzania wiedzy pozwala na
ocenienie logicznego sposobu myślenia, rozumienia treści przyswojonej
teorii, a także sprawia, że uczestnicy kursu uświadamiają sobie potrzebę
znajomości niektórych przepisów i nie traktują wiedzy jako oderwanej od
życia abstrakcji. Metodę tę można stosować zarówno w formie ustnej, jak
i pisemnej.
Inną interesującą formą sprawdzenia wiedzy na kursie drużynowych
stanowi też bieg harcerski. W czasie takiej zabawy zorganizowanej na
zakończenie kursu możemy sprawdzić znajomość teorii zarówno pisemnie
(udzielanie pisemnych odpowiedzi na kartkach rozmieszczonych po trasie),
jak i ustnie (pytania zadawane na poszczególnych punktach). Taki sposób
sprawdzenia wiedzy staje się nie tylko sprawdzianem, ale i dobrą zabawą.
Oto przykładowe pytania, dotyczące tej samej wiedzy, lecz sformułowane
na trzy różne sposoby:
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
21
JAK SPRAWDZAĆ WIEDZ

TEST PYTAC
TEST PYTAC
PYTANIE
WIEDZA
ZAMKNI
TYCH OTWARTYCH PROBLEMOWE
Liczba uczestników Ile wynosi Planujesz
obozu harcerskiego maksymalna liczba zorganizować obóz.
pozostających pod uczestników Wstępnie wiesz, że
opieką jednego przypadających na wez
mie w nim
opiekuna nie może jednego opiekuna w udział ok. 35
przekraczać: czasie obozu harcerzy. Ile osób
a. 10 osób harcerskiego? kadry musisz
b. 15 osób zorganizować? Jakie
c. 20 osób muszą mieć
d. nie ma przepisu uprawnienia?
ustalającego te
liczbę
Jakie dokumenty musi Jak długo trwa okres Twój 17-letni kolega
złożyć w hufcu próbny drużyny ze stopniem ćwika
drużynowy zakładający harcerskiej/gromady chce założyć drużynę
drużynę? Zaznacz zuchowej? harcerską. Pyta Cię,
prawidłowe co musi zrobić, aby
odpowiedzi: to uczynić. Co mu
a. sprawozdanie z odpowiesz?
dotychczasowej
służby
harcerskiej
b. plan pracy
drużyny
c. spis harcerski
d. pisemne
zobowiązanie do
pełnienia funkcji
drużynowego
Kto salutuje w czasie Wymień po kolei Czy w ramach
podniesienia flagi elementy apelu obrzędowości
państwowej podczas obozowego i krótko drużyny można
apelu? je scharakteryzuj. zmienić guziki
a. wszyscy harcerze mundurów?
b. tylko Odpowiedz

instruktorzy uzasadnij.
c. dowódcy grup
stojących w
szyku
d. osoby znające
Hymn ZHP
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Organizacja obozu/biwaku
Tworzenie drużyny
harcerskiej/gromady zuchowej
musztry, itp.)
(regulamin mundurów,
Znajomość regulaminów
22 WIEDZA
TEST PYTAC
TEST PYTAC
PYTANIE
WIEDZA
ZAMKNI
TYCH OTWARTYCH PROBLEMOWE
Kto składa w hufcu Czy drużynowy Członek Twojej
pisemne zobowiązanie niebędący starszoharcerskiej
do prowadzenia instruktorem ma drużyny upija się w
gromady zuchowej w czynne prawo czasie wycieczki
przypadku wyborcze w hufcu? drużyny. Jakie
niepełnoletniego konsekwencje
drużynowego?: możesz wyciągnąć?
a. opiekun gromady A jak zareagujesz?
b. drużynowy
c. rodzic
drużynowego
d. nikt  dopóki
drużynowy nie
będzie pełnoletni
Do czterech głównych Wymień trzy Pokaż przykłady z
elementów metody przykładowe cechy Twojego życia
harcerskiej nie metody harcerskiej i harcerskiego, w
zaliczamy: scharakteryzuj jedną których przejawia
a. uczenia w działaniu z nich. się obecność
b. systemu wartości wybranych 3 cech
(PiP) metody harcerskiej.
c. pracy w małych
grupach
d. różnorodności form
pracy
Można by pomyśleć, iż egzaminowanie nie jest do końca zgodne z metodą
harcerską. Zresztą tak, jak całe uczenie wiedzy. Gdy przyjrzymy się temu
dokładniej okazuje się, iż jest zupełnie inaczej. Każdej umiejętności musi
towarzyszyć wiedza o jej mechanizmach. Inaczej instruktor będzie
ograniczony do pewnych wytrenowanych schematów. Nie będzie także
posiadał zdolności rozwijania, modyfikowania, unowocześniania danej
umiejętności. Zaś sam egzamin jest najbardziej naturalną formą
sprawdzenia wiedzy.
Sprawdzając wiedzę uczestników kursu należy pamiętać, że naszym celem
na kursie jest ukształtowanie osoby przygotowanej do pełnienia funkcji
drużynowego najlepiej, jak to tylko możliwe. Nie należy jednak łączyć tego
zamiaru z przeświadczeniem, iż przygotowany wędrownik, to wędrownik
znający na pamięć wszelkie dokumenty potrzebne do pracy wychowawcy
harcerskiego. Kształćmy osoby myślące! W zależności o poziomu pytań
sprawdzających wiedzę, możemy przecież udostępnić zdającym dokumenty
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Prawa i obowiązki drużynowego
harcerska)
Statut ZHP (np. metoda
23
JAK SPRAWDZAĆ WIEDZ

prawne, statut itp. Niemożliwe jest bowiem, by znać na pamięć wszystkie
te przepisy. Po to są one ogólnodostępne w biblioteczkach hufcowych,
składnicach harcerskich i poradnikach internetowych, by z nich korzystać.
Mądry drużynowy, to nie ten, który wie wszystko, lecz ten, który wie, gdzie
sięgnąć po pomoc w razie problemu.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Umiejętności
Monika Hinc
Powiedz mi, a zapomnę.
Pokaż - zapamiętam.
Pozwól mi działać, a zrozumiem
Konfucjusz
Doświadczenie ( umiejętności + praktyka)
Biorąc pod rozwagę temat zainteresowania, priorytetem jest zdefiniowanie
pojęcia, którym będziemy się zajmowali. Dla naszych rozważań bazowym
terminem jest doświadczenie, czyli ogół wiadomości zdobytych na
podstawie obserwacji i przeżyć; znajomość życia, rzeczy i ludzi; zasób
umiejętności, praktyka, wprawa; próba życiowa [1]. To jedno słowo
zawiera w sobie kwintesencję wszystkich działań podejmowanych
w kształceniu metodą harcerską tj. nabywania umiejętności
kształtowanych przez intensywną praktykę w procesie ciągłego
samodoskonalenia na wszystkich poziomach rozwoju instruktorskiego.
Czym są umiejętności?
Aby poruszać się w obszarze naszego zainteresowania, należy odpowiedzieć
sobie na pytanie: czym są umiejętności? Termin ten jest różnie
definiowany. Najbardziej przejrzystym będzie określenie ich, jako tych,
które umożliwiają człowiekowi pozytywne zachowania, dzięki którym
może efektywnie radzić sobie z zadaniami (wymaganiami) codziennego
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
UMIEJ
TNOŚCI 25
życia. Interesującym jest fakt, iż są różne od cech postawy człowieka,
takich jak odpowiedzialność czy uczciwość, które każdy z nas ma
możliwość rozwijać w toku nabywania tych pierwszych.
Co to są umiejętności życiowe?
Istnieje wiele różnorodnych podziałów, które często wydają się sztuczne
i skomplikowane do przyswojenia. Rodzaje umiejętności potrzebnych
człowiekowi do dobrego funkcjonowania w życiu i hierarchia ich ważności
zależą od wielu czynników demograficzno  społeczno  kulturowych.
Najbardziej przejrzysta wydaje się być poniższa typologia, dzieląca
umiejętności życiowe na dwie grupy (wszystkie pozostałe znajdują się w jej
zakresie pojęciowym):
UMIEJ
TNOŚCI PODSTAWOWE umożliwiające dobre samopoczucie,
relacje interpersonalne i zachowania sprzyjające zdrowiu. Wśród nich
wymienia się:
- podejmowanie decyzji i rozwiązywanie problemów (np.:
poszukiwanie alternatyw, ocena ryzyka, uzyskiwanie informacji
i ich ocena, ocenianie konsekwencji działań i zachowań, stawianie
sobie celów)
- twórcze myślenie i krytyczne myślenie
- skuteczne porozumiewanie się i utrzymywanie dobrych relacji
interpersonalnych (np.: aktywne słuchanie, przekazywanie
i przyjmowanie informacji zwrotnych, komunikowanie się
werbalne i niewerbalne, asertywność, umiejętność negocjowania,
rozwiązywania konfliktów, współdziałanie)
- samoświadomość i empatia (np.: samoocena, identyfikacja
własnych mocnych i słabych stron, pozytywne myślenie,
budowanie obrazu własnej osoby i własnego ciała,
samowychowanie);
- radzenie sobie z emocjami i kierowanie stresem (samokontrola,
radzenie sobie z presją, lękiem, trudnymi sytuacjami,
poszukiwanie pomocy, gospodarowanie czasem).
UMIEJ
TNOŚCI SPECYFICZNE  umożliwiające radzenie sobie
z zagrożeniami (np.: asertywne odmawianie, uczestniczenia w aktach
przemocy, wandalizmu). Są one rozwijane w powiązaniu
z umiejętnościami podstawowymi.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
26 UMIEJ
TNOŚCI
Wszystkie umiejętności są ze sobą powiązane i trudno jednoznacznie
zakwalifikować je do danej kategorii.
Dlaczego ważne jest rozwijanie umiejętności życiowych?
Otaczająca nas rzeczywistość wymaga od człowieka ciągłej pracy nad sobą
i miarowego, odpowiadającego dynamice zmieniającego się świata (zmiany
demograficzne, społeczne, ekonomiczne), tempa. Aby sprostać
trudnościom dzisiejszych czasów, kształtowanie umiejętności życiowych
jest niezwykle istotne, a ich kształtowanie umożliwia między innymi
prawidłowy rozwój psychospołeczny, zaspokajanie potrzeb i radzenie sobie
z trudnościami.
Całość dzisiejszych metod wychowawczych, na wszystkich ich
płaszczyznach ukierunkowane powinno być na rozwijanie umiejętności
życiowych (ang. life skills approach), co oznacza interakcyjny proces
nauczania i uczenia się, polegający na zdobywaniu wiedzy, kształtowaniu
postaw i umiejętności, dzięki którym człowiek bierze większą
odpowiedzialność za swoje życie. Powinniśmy skupiać się przede
wszystkim na zachowaniu równowagi między trzema elementami: wiedza -
postawy i wartości  umiejętności, odrzucając ograniczanie się jedynie do
przekazywania suchych informacji.
Kształcenie w ZHP jako trening umiejętności
Kursu instruktorskiego nie można odbyć,
kurs trzeba przeżyć
Stefan Mirowski
Biorąc pod uwagę temat przez nas rozważany, istotne jest odniesienie się
do szczególnego podziału kategorii umiejętności, stworzonego przez
Roberta L. Katza, a stosowanego przy każdym wątku dotyczącym
organizacji różnego typu. Skoro jest mowa o kształceniu instruktorów,
harcerskich liderów, słuszne jest posilenie się charakterystyką umiejętności
kierowniczych. Według tej typologii [7], wyróżniamy trzy podstawowe
rodzaje umiejętności:
UMIEJ
TNOŚCI TECHNICZNE będące zdolnością posługiwania się
narzędziami, metodami lub technologią. Umiejętności są tu niezbędne
w takim stopniu, by poradzić sobie z zadaniem, za które się odpowiada. Na
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
UMIEJ
TNOŚCI 27
przykład: planowanie pracy drużyny, prowadzenie zbiórki, pozyskiwanie
środków finansowych.
UMIEJ
TNOŚCI SPOA
ECZNE  będące zdolnością współpracy z innymi
ludz
mi, ich rozumienia i motywowania. Umiejętności są tu niezbędne
w takim, by móc współpracować z innymi członkami organizacji
i prowadzić własny zespół roboczy. Do umiejętności społecznych zaliczyć
należy przede wszystkim:
- nagradzanie,
- empatia i umiejętność podejmowania ról innych ludzi, które są
ważne zwłaszcza w pracy zespołowej,
- asertywność, czyli umiejętność obrony własnych praw bez
okazywania agresji,
- komunikacja werbalna i niewerbalna,
- inteligencja społeczna i umiejętność rozwiązywania problemów,
istotna zwłaszcza w przypadku częstego występowania konfliktów
(np. w pracy zespołowej),
- umiejętność korzystnej autoprezentacji.
UMIEJ
TNOŚCI KONCEPCYJNE  będące umysłową zdolnością
koordynacji i integrowania wszystkich interesów i działalności organizacji.
Umiejętności potrzebne są tu w stopniu umożliwiającym podejmowanie
decyzji w taki sposób, żeby one najlepiej służyły interesom całej
organizacji. Jest to zdolność postrzegania organizacji jako całości i
współzależności jej części,
a także rozumienia, w jaki sposób zmiana w dowolnej części organizacji
wpłynie na całość.
Umiejętności społeczne jako filar kształcenia metodą harcerską
Umiejętności interpersonalne, umiejętności społeczne, umiejętności
komunikacyjne, umiejętności interakcyjne, umiejętności relacyjne to
wszystko terminy będące synonimami. Szereg definicji, które określają
pojęcie umiejętności społecznych podkreśla jednoznacznie, że w sposób
specyficzny warunkują one efektywną interakcję społeczną. Do istotnych
cech umiejętności interpersonalnych należą: intencjonalność i celowość.
Znaczenie umiejętności społecznych jest istotne. Ocenia się, że blisko dwie
trzecie kompetencji związanych z ponadprzeciętnym wykonaniem w pracy
to umiejętności emocjonalno-społeczne, w tym np. umiejętności
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
28 UMIEJ
TNOŚCI
komunikacyjne i empatia, umiejętności negocjacji, pracy w zespole oraz
wywierania wpływu społecznego itp. Związek Harcerstwa Polskiego,
kształcący swoich instruktorów na wielu poziomach, wypracował system
szkoleń, który przygotowuje ludzi do kompetentnego wykorzystywania
szeroko pojętych umiejętności, a umiejętności społeczne zajmują w tym
systemie miejsce szczególne, o czym przekonamy się podczas głębszej
analizy tego rozdziału.
System szkoleń instruktorskich
(zamierzenia standardów, nastawienie na praktykę)
Ukochanie i odczucie idei bardziej ją wcieli w czyn,
niż najokrutniejsze regulaminy
Andrzej Małkowski
Szkolenia instruktorskie to specyficzny typ działań kształceniowych
nastawiony na praktykę i realizowany na bazie określonych standardów,
funkcjonujących w całym Związku Harcerstwa Polskiego. Dzięki temu, że
każdy poziom i rodzaj kształcenia opiera się na jednolitych warunkach,
działania, które podejmujemy, charakteryzują się wyraz
ną efektywnością.
Oczywistym jest fakt, że regulamin określający zasady nie jest jeszcze
miarą sukcesu, natomiast jest jednym z filarów szkoleń instruktorskich
ZHP. W [8] czytamy:
Standardy zawierają obowiązkowe treści, które muszą się pojawić podczas
przygotowania drużynowego do funkcji. Miernikiem ich realizacji są
określone w standardzie zamierzenia (...) Przez standardy szkolenia
drużynowych realizowanych jest kilka celów. Po pierwsze: mają za
zadanie zagwarantować rzetelne przygotowanie drużynowego do pełnienia
funkcji. Po drugie: ujednolicają podstawy przygotowania do funkcji, a tym
samym stwarzają kadrze warunki do dalszej pracy. Kiedy już bowiem
wiadomo jaką wiedzę i umiejętności posiada drużynowy  skuteczniej
można go wspierać podczas pełnienia funkcji (...)
Ważne jest, że realizacja standardu to nie tylko przekazanie wiedzy.
Doskonalenie umiejętności i kształtowanie postaw wymaga całej sfery
duchowego przeżycia  obrzędowości, przygody, czy puszczaństwa.
Całość kursu z założenia jest prowadzona metodą harcerską.
Popatrzmy na przykładowe zamierzenia kursu drużynowych harcerskich
i przypisane do nich umiejętności:
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
UMIEJ
TNOŚCI 29
Po kursie uczestnik będzie:
(...)
- potrafił zorganizować pracę drużyny metodą harcerską
(twórcze myślenie, planowanie)
- potrafił zaplanować pracę drużyny, tak aby program był celowy
i atrakcyjny
(planowanie, twórcze myślenie, organizowanie)
- umiał i chciał korzystać z materiałów programowo-metodycznych
(twórcze i kreatywne myślenie)
- potrafił zorganizować i przeprowadzić zbiórkę harcerską, a także inne
formy pracy, w oparciu o metodykę harcerską i zasady bezpieczeństwa
(przewidywalność, twórcze i kreatywne myślenie, organizowanie)
- posiadał poszerzony repertuar programowo  metodyczny
(twórcze, kreatywne myślenie)
- umiał aktywizować i zachęcać harcerzy do aktywnej pracy nad sobą
(empatia, komunikacja werbalna i niewerbalna, aktywizacja, umiejętność
nagradzania, rozwiązywanie problemów, umiejętność korzystnej
autoprezentacji)
- znał rolę samodoskonalenia się i podnoszenia swoich kwalifikacji
( inteligencja społeczna)
- świadomy ogromnej roli osobistego przykładu instruktora w pracy
z harcerzami
(inteligencja społeczna)
- świadomy miejsca swojego i swojej drużyny w hufcu, jako części
wspólnoty harcerskiej i instruktorskiej, oraz wynikających z tego korzyści,
a także obowiązków.
(inteligencja społeczna)
System szkoleń to, jak widać, skuteczny TRENING UMIEJ
TNOSCI,
oparty na przejrzystych, jednorodnych zasadach i nastawiony na szeroko
pojętą praktykę. Jego sedno kryje się w całości, składającej się z szeregu
elementów (poszczególnych zajęć), które spina określona fabuła szkolenia,
pozwalająca uczestnikom znaczniej identyfikować się z podejmowanymi
działaniami. Oznacza to w praktyce, że zadania i instrukcje do zadań
powinny koncentrować się w większym stopniu na procesie, niż nauczanej
treści. Muszą jasno odpowiadać na takie pytania jak:
- po co mam się tego uczyć?
- w jaki sposób umożliwi mi to, ułatwi realizację moich celów?
Fundamentalnymi dla konstruowania każdego szkolenia są umiejętności,
doświadczenie, praktyka.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Jak uczyć umiejętności
metodą harcerską?
Wiesław Laskowski
Program kursu opierać się winien całkowicie na harcach (dla gałęzi
zuchowej  na zbiórkach i ćwiczeniach). Jak najmniej rozważań
teoretycznych  jak najwięcej ćwiczeń, gier, zabaw, zbiórek .Przede
wszystkim umożliwić należy zdobywanie stopni i sprawności harcerskich,
poprzedzone podaniem  techniki harcerskiej .
Oto kilka zasad, na których oparte były programy naszych kursów:
1- mało teorii, dużo praktyki, mało referatów  dużo ćwiczeń,
2- materiał nauczania oprzeć gdzie tylko można o konkretne
doświadczenia (zbiórki z zuchami etc.)
3- dać dużo możliwości do samouctwa na kursie (obszerna i łatwo
dostępna biblioteka, instruktor ciągle gotów do rozmowy, a nade
wszystko  dwie godziny specjalnie na zajęcia indywidualne
zarezerwowane),
4- respektować, gdzie tylko da się  uczenie, ćwiczenia etc. 
zastępami kursowymi.
Aleksander Kamiński [9]
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
JAK UCZYĆ UMIEJ
TNOŚCI 31
Doświadczenie omówienie. Wydarzenia.
Uczenie umiejętności metodą harcerską to danie możliwości praktycznego
ich doświadczenia przy jednoczesnym zapewnieniu wsparcia i rzetelnego
podsumowania. Nauka umiejętności odbywa się bowiem poprzez
praktyczne działanie i wyciąganie z niego wniosków.
Kurs oparty na tej zasadzie nie może składać się z zajęć. Pierwsze
skojarzenia ze słowem zajęcia prowadzą nas do szkolnej scenerii uczenia
wiedzy. Nawet najbardziej aktywizujące formy, których używamy do
uczenia wiedzy, nie zastąpią, w przypadku umiejętności, praktycznego
doświadczenia. Te pierwsze muszą być zarezerwowane do uczenia wiedzy.
Na kurs oparty o uczenie w działaniu muszą składać się wydarzenia [10].
Wydarzenia rozumiane, jako sytuacje, w których stawiani są uczestnicy
kursu. Sytuacje, które zmuszają do reakcji, do przemyślanego działania.
Wydarzenia muszą być rzetelnie zaplanowane. Nie mogą być skutkiem
przypadku.
Pozytywne oddziaływania na emocje
Ważnym elementem sprzyjającym kształceniu jest pozytywne
oddziaływanie na emocje uczestników. Przeżycia towarzyszące zdobywaniu
umiejętności jeszcze bardziej je ugruntują, skojarzą się z nimi. Pozytywnie
oddziaływać na emocje możemy, między innymi, poprzez tajemniczość,
działanie
z zaskoczenia i harc.
Oto jeden z przykładów takiego działania [5]:
Rozpoczęcie kursu. Zbiórka wieczorem w siedzibie Komendy Hufca.
Kolacja. Panuje atmosfera niepewności, nikt nie wie, co wydarzy się za
chwilę. W takim stanie zasypiamy. Pobudka o 4.00. Wyjeżdżam z całym
ekwipunkiem pociągiem - nikt nie zna stacji docelowej. Po około godzinie
zastępowi otrzymują listy o następującej treści: "Do godziny 12.00 dojść do
stanicy harcerskiej w Czernicy. Szkicując drogę, poruszać się
pieszochodem". Mamy trzy godziny na pokonanie 30 km. Co to znaczy
pieszochodem? Czy możemy poruszać się jakimiś środkami transportu? Po
dotarciu trzeba było jeszcze odnalez
ć ukrytego komendanta kursu.
Wszystkie grupy dotarły po wyznaczonym czasie. Lecz nie o to chodziło.
Uczestnicy przeżyli harc. Musieli wykazać się pracą zespołową,
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
32 UMIEJ
TNOŚCI
współodpowiedzialnością za grupę, wytrwałością. Pierwszy sprawdzian
pracy w zastępach, ogromna integracja i wprowadzenie w atmosferę kursu.
Tak rozpoczął się "Kurs drużynowych harcerskich Czernica" organizowany
przez Hufiec Gdynia w 1994 r.
Gdzie indziej mięliśmy do czynienia z następującym wydarzeniem [5]:
Na jednym z kursów zastępy otrzymały przed kolacją następujące zadanie:
"Po kolacji pobrać suchy prowiant i opuścić obóz. Powrócić jutro
w południe. W tym czasie przeprowadzić zwiad w (tu nazwa miejscowości)
i wykonać czyn niewidzialnej ręki". Godzinę po wyjściu zerwała się burza.
Nazajutrz wszyscy powrócili punktualnie, susi i z uśmiechami na ustach -
co więcej, od tego dnia w zastępach wywiązały się prawdziwe więzi, które
spowodowały, iż każda dalsza praca szła o wiele prościej.
Przeżycie przygody towarzyszącej nauce umiejętności, albo poprawniej,
nauka umiejętności poprzez przygodę, jest warunkiem koniecznym
harcerskości kursu.
Jak to robić w praktyce? Przykłady.
Poniżej zaprezentowanych jest kilka sposobów na praktyczną naukę
umiejętności podczas kursu drużynowych.
ZASADY DOBREJ ZBIÓRKI SPRAWNOŚCI
Kadra kursu przygotowuję Uczestnicy planują zdobycie
i przeprowadza zbiórkę. Po jej i zdobywają sprawność podczas
zakończeniu uczestnicy przy kursu.
wsparciu prowadzącego analizują
ją i na tej podstawie formułują ZNAKI SA
UŻB
zasady, jakie powinna spełniać Gdy kurs ma charakter
dobra zbiórka. śródroczny, uczestnicy zdobywają
znak służby podczas jego
NABÓR. PIERWSZA ZBIÓRKA trwania.
Uczestnicy kursu przeprowadzają
zbiórkę dla miejscowych dzieci. SYSTEM ZAST
POWY
Dbają także o odpowiednie Kurs pracuje systemem
wcześniejsze rozpropagowanie zastępowym.
imprezy.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
JAK UCZYĆ UMIEJ
TNOŚCI 33
OBÓZ. BIWAK GRA
Kurs odbywa się w formie obozu. Uczestnicy uczestniczą
Uczestnicy organizują biwak w prawdziwej grze. Sami
(zarówno jest to możliwe podczas przygotowują i przeprowadzają
kursu śródrocznego, ja gry na kursie.
i obozowego). Uczestnicy
prowadzą książkę pracy obozu. RADA DRUŻYNY
Na kursie funkcjonuje rada
POZYSKIWANIE kursu.
SOJUSZNIKÓW
Pozyskanie sojusznika do SPECJALNOŚCI
realizacji określonych zadań Dzień specjalności, podczas
kursowych. którego każdy z uczestników
będzie miał szansę praktycznego
OBRZ
DOWOŚĆ zapoznania się z wybranymi
Kurs po prostu posiada własną specjalnościami.
obrzędowość.
FORMY PRACY
GAW
DA W przebieg kursu wplatamy
Uczestnicy przygotowują najwięcej jak się da
i wygłaszają gawędy podczas różnorodnych form pracy
kursowych ognisk, kominków. charakterystycznych dla danej
Mają możliwość wysłuchania metodyki.
prawdziwej gawędy.
Za ciekawy przykład może służyć wydarzenie, które miało miejsce na
kursie drużynowych harcerskich w Załęczu Wielkim w 1995roku. Byłem
wtedy jego uczestnikiem.
Otrzymaliśmy zadanie zaplanowania, całym kursem, pierwszej zbiórki
drużyny  zbiórki naborowej. Wiedząc, iż musi być ona niezmiernie
atrakcyjna, nie przebieraliśmy w środkach. Kilkakrotnie omawialiśmy ją
razem z prowadzącymi. Z każdą chwilą stawała się ona lepsza i bardziej
ambitna. Gdy już zakończyliśmy nasze dzieło, dowiedzieliśmy się, iż
nazajutrz przyjedzie autobus dzieci z kolonii znajdującej się nieopodal i że
właśnie dla nich mamy przeprowadzić tę zbiórkę. Taką zbiórkę, jaką
zaplanowaliśmy. Przygotowanie jej trwało prawie całą noc.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
34 UMIEJ
TNOŚCI
Wsparcie
Nauce umiejętności poprzez praktyczne jej doświadczanie  indywidualnie,
czy zespołowo, towarzyszy wsparcie. Takie, które zapewni:
- sprawdzenie, czy temat zadania został dobrze zrozumiany i czy
realizacja zadania nie odbiega od jego zasadniczej idei,
- dostarczenie pomocy metodycznych i repertuarowych, biblioteczka
zawierającej poradniki, czasopisma, itp.,
- bezpośrednią możliwość dyskusji, wymiany myśli, konsultacji.
By zapewnić wystarczające wsparcie, trzeba zapewnić wystarczającą liczbę
kompetentnej kadry, zawsze gotowej do rozmów.
Podsumowanie
Każde wydarzenie, każde samodzielne działanie praktyczne musi zostać
rzetelnie podsumowane. Podsumowanie odbywa się poprzez zbieranie
przemyśleń, które nasuwają się uczestnikom. Najpierw tych
spontanicznych. Póz
niej tych moderowanych przez prowadzącego. Razem
wszystkie wnioski powinny wyczerpywać minimum określone
w zamierzeniach. Ciekawe jest to, iż wyciąganie wniosków prowadzi do
procesu uświadomienia sobie wiedzy, którą posiadało się w sposób
intuicyjny i nieusystematyzowany. Uczestnicy zaczynają zdawać sobie
sprawę z oczywistych zjawisk, zasad, na które wcześniej nie zwracali
uwagi. Ta wiedza stanowi konieczną podbudowę umiejętności. Tak, by
instruktorzy podejmujący działania, byli świadomi pewnych mechanizmów
w nich zachodzących.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Jak sprawdzać umiejętności?
Izabela Konieczna
Zasady zaliczenia kursu
Kształtowanie umiejętności w czasie kursu jest sprawą niezwykle ważną,
lecz dość trudną, ze względu na ograniczony czas szkolenia. Równie
niełatwo jest sprawdzić umiejętności i je ocenić. Często ukazują się one
dopiero po pewnym czasie praktycznej pracy. Ważne jest, by uczestnicy
kursu od pierwszych chwil wiedzieli, czego będziemy od nich oczekiwać na
koniec. Zasady zaliczenia kursu powinny powstać wraz z planem kursu
i bezpośrednio z niego wynikać. To na tym etapie powinniśmy określić na
sprawdzenie jakich umiejętności się decydujemy. Zasady winny być
przedstawione uczestnikom na samym początku kursu. Pomoże to
uniknąć niedomówień i do niczego nie prowadzących dyskusji przy jego
zakończeniu.
Jak sprawdzać?
Sprawdzenie umiejętności wiąże się z indywidualnym podejściem do
wykonywanych przez uczestnika zadań w czasie zajęć kursowych lub
w określonym innym terminie, na przykład podczas praktyk na obozie lub
w drużynie. Aby mieć pojęcie o umiejętnościach, jakie zyskali kursanci,
musimy postawić ich przed problemem i bacznie obserwować. Problem
taki może być:
- RZECZYWISTY, np.: zaplanowanie i przeprowadzenie festiwalu,
biwaku, zbiórki drużyny, gry terenowej
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
36 UMIEJ
TNOŚCI
- SZTUCZNIE WYKREOWANY, choć realistyczny, by łatwo było
wczuć się w sytuację i podejść do niej serio, np. przeprowadzenie
zbiórki dla uczestników kursu.
Oba sposoby mają swoje wady i zalety:
+ 
- przekonanie - popełnione błędy
uczestnika o wadze niosą ze sobą
przedsięwzięcia, które konsekwencje nie
mu powierzono tylko dla kursanta, ale
problem - korzyść dla i dla środowiska
rzeczywisty środowiska
(np. przygotowanie i
poprowadzenie zajęć
na zimowisku czy
obozie)
- wzajemne uczenie się - brak poczucia
(obserwatorami mogą odpowiedzialności za
problem być wszyscy konsekwencje
sztucznie uczestnicy kursu) błędnych działań
wykreowany - wspólne
rozwiązywanie
problemów
Obserwując/oceniając pracę uczestnika kursu nie przerywajmy za każdym
razem, gdy stwierdzimy, że zrobił coś nie tak  to frustruje, zawstydza
i zniechęca. O ile nie jest to bardzo poważny, merytoryczny błąd,
poczekajmy z uwagami na koniec. Może okazać się, iż kursant sam
zreflektuje się, że zrobił coś z
le lub błąd okaże się celowym zabiegiem.
Należy pamiętać, iż mamy do czynienia z ludz
mi, którzy (w większości
przypadków) dopiero uczą się pracy z drużyną lub gromadą. Wiele
sposobów radzenia sobie z problemami, jakie napotkają na swojej drodze,
wypracują sami z czasem. My możemy nauczyć ich jednak pewnych
schematów, które odpowiednio stosowane, pomogą im w działaniu, np.:
nie wykształcimy w nich umiejętności organizowania każdego rodzaju
przedsięwzięcia, ale jeśli posiądą umiejętność planowania i obierania celów
oraz będą uczestniczyć w kilku przygotowanych imprezach podczas kursu,
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
37
JAK SPRAWDZAĆ UMIEJ
TNOŚCI
to możemy przypuszczać, iż poradzą sobie jako organizatorzy, a ich plany
pracy drużyn będą właściwie napisane i realizowane.
Oto przykładowe umiejętności pojawiające się w programach kursów
drużynowych wraz z propozycjami ich sprawdzenia:
TREŚĆ
ZAMIERZENIA - UMIEJETNOŚCI
DO ZDOBYCIA PROPOZYCJA SPRAWDZENIA
(po zajęciach uczestnik będzie umiał:)
Rola rozwoju psychofizycznego w danej metodyce
odnieść specyfikę metodyki do Napisać konspekt zbiórki stosując
rozwoju psychofizycznego danego wiedzę o charakterystyce danej
wieku metodyki lub przekształcić zbiórkę
zaplanowaną dla innej metodyki na
odpowiednią. Przeprowadzić zbiórkę.
Gra, współzawodnictwo
wprowadzić w działania drużyny Stworzyć i przeprowadzić grę dla
współzawodnictwo uczestników kursu polegającą na
szeroko rozumianym
współzawodnictwie.
Zasady planowania pracy w drużynie, określanie celów
zaplanować pracę zgodnie z Napisać plan pracy drużyny wraz z jej
wyznaczonymi celami charakterystyką (może być to
macierzysta drużyna uczestnika).
Instrumenty metodyczne (sprawności/ znaki służb)
budować zadania wspomagające Stworzenie próby na sprawność i
zdobywanie sprawności i znaki służb zdobycie jej w czasie kursu;
motywować harcerzy do zdobywania do przykładowych zbiórek dopisać
sprawności możliwe do zdobycia sprawności (lub
odwrotnie do sprawności wymyślić
zadanie, zbiórkę w czasie których
możliwe jest ich zdobycie).
Instrumenty metodyczne (zadania zespołowe)
zaplanować zadanie zespołowe i Zaplanować i pokierować realizacją
pokierować jego realizacją zadania zespołowego dla uczestników
kursu.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
38 UMIEJ
TNOŚCI
TREŚĆ
ZAMIERZENIA - UMIEJETNOŚCI
DO ZDOBYCIA PROPOZYCJA SPRAWDZENIA
(po zajęciach uczestnik będzie umiał:)
Działanie drużyny w środowisku lokalnym
współpracować z gminą, szkołą, itp. W czasie kursu śródrocznego 
pozyskać sojusznika (dla kursu lub
drużyny, hufca), w czasie kursu
obozowego  pomoc w pozyskaniu
sponsora dla danego zadania.
Zasady dobrej zbiórki
zaplanować i przeprowadzić zbiórkę Przygotować i przeprowadzić zbiórkę
dla uczestników kursu lub drużyny.
Obóz drużyny  zasady organizacji, specyfika pracy na obozie
tworzyć program obozu, pracować z Napisać plan obozu wraz z fabułą i
fabułą, pozyskać sponsorów zachęcającą do wyjazdu ulotką,
wspomagających realizację akcji letniej napisać pisma do potencjalnych
sponsorów (najlepiej  realizacja
praktyki obozowej (pełnienie funkcji
instruktora służbowego w czasie
HALu).
Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie
zorganizować i przeprowadzić Stworzyć scenariusz Przyrzeczenia w
Przyrzeczenie Harcerskie określonych warunkach (obóz,
zimowisko, rajd), w miarę możliwości
 przeprowadzić je.
Projekt (metodyka starszoharcerska)
zainspirować zespoły harcerskie do Zaplanować i zrealizować mini-projekt
realizowania projektu, wspomagać ich wraz z uczestnikami kursu w czasie
pracę jego trwania.
Formy pracy
dobrać odpowiednie formy pracy do Przygotować zbiórkę na jeden podany
potrzeb i możliwości drużyny temat na kilka sposobów,
wykorzystując różne formy pracy.
Jeden z nich przeprowadzić.
Dokumentacja drużyny
prowadzić dokumentację drużyny Prowadzić w czasie trwania kursu
książkę pracy drużyny (tak, jakby kurs
stanowił drużynę, a każde zajęcia
zbiórkę) lub obozu
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
39
JAK SPRAWDZAĆ UMIEJ
TNOŚCI
TREŚĆ
ZAMIERZENIA - UMIEJETNOŚCI
DO ZDOBYCIA PROPOZYCJA SPRAWDZENIA
(po zajęciach uczestnik będzie umiał:)
Gawęda
dopasować rodzaj gawędy do Wymyślić i opowiedzieć gawędę w
okoliczności (rodzaju spotkania i czasie wieczornych zajęć kursowych
słuchaczy) (lub dowolnej imprezy harcerskiej)
Próba harcerza
utworzyć próbę harcerza, by była ona Stworzyć próbę harcerza dla określonej
rozwijająca osoby (charakterystyka podana przez
prowadzącego zajęcia)
Realizując powyższe przykłady należy pamiętać, że część zadań może być
realizowana indywidualnie, a część może, a nawet powinna być
wykonywana zespołowo, lecz najwyżej przez 3-4 osoby, inaczej
odpowiedzialność za zadanie staje się zbyt rozproszona. Ciekawym
zabiegiem będzie również połączenie niektórych zadań sprawdzających
różne umiejętności (np. poprowadzenie zbiórki z zachowaniem jej zasad,
wykorzystaniem różnych form pracy, w tym gawędy, oraz umożliwienie
zdobycia w czasie jej trwania kilku sprawności). Ważne jest, by w miarę
możliwości brać pod uwagę specyfikę środowiska, z którego wywodzą się
uczestnicy. Sprawdzając umiejętności ukształtowane na kursie
drużynowych nie powinniśmy stawiać przed kursantami problemów
wyolbrzymionych lub zupełnie nierealnych.
Starajmy się doradzać, a nie krytykować. Informacja zwrotna.
Udzielając informacji zwrotnej po każdym ocenianym zadaniu należy
pamiętać o właściwym jej przeprowadzeniu. Krytyka, która nie jest
konstruktywna, niszczy zapał i inicjatywę, które są przecież tak ważne dla
przyszłego drużynowego. Forma przedstawienia wniosków z działania
może zaważyć na tym, czy uda nam się uzyskać pozytywne wzmocnienie,
czy zdemotywować instruktora. Udzielanie informacji zwrotnej może
przebiegać w następujący sposób.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
40 UMIEJ
TNOŚCI
I faza  przygotowanie do rozmowy. W przygotowaniu do rozmowy może
pomóc następujący arkusz:
Ogólna Określenie, czy instruktor sumarycznie posiada
ocena odpowiednie umiejętności. Pierwsze wrażenie.
Efekt końcowy, który chcemy osiągnąć w wyniku
Cel rozmowy rozmowy. Wynika on przede wszystkim z ogólnej oceny
przeprowadzonej powyżej.
Wyłonienie mocnych stron  umiejętności instruktora.
Mocne Należy skupiać się na konkretnych przykładach.
strony Niedopuszczalne są zwroty: ogólnie mi się podobało, ale
&
Słabe strony Jak powyżej, ale w stosunku do braku umiejętności.
II faza  rozmowa. Składa się z etapów przedstawionych na rysunku (patrz
str. 22).
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Pytamy instruktora o własne odczucia na temat prowadzonych
przez niego zajęć (te pozytywne i te negatywne).
Zadajemy pytania, doprowadzamy do tego, by sam podał te fakty,
które wsk azywały na brak umiejętności. Tworzymy w ten sposób
grunt do rozmowy i partnerską atmosferę. Fakty przedstawione w
rozmowie możemy wykorzystać w dalszej części.
Przedstawiamy mocne strony, odwołujemy się do przykładów,
które zapewne instruktor poda w pkt. 1 oraz wykorzystujemy
własne przykłady zawczasu przygotowane. Skupiamy się na
konkretnych faktach. Pozytywne rozpoczęcie zapobiegnie
przyjęciu postawy obronnej i zamknięciu się na argumenty.
Przedstawiamy słabe strony. Przede wszystkim odwołujemy się do
przykładów, które zapewne instruktor poda w pkt. 1 oraz
wykorzystujemy własne przykłady zawczasu przygotowane.
Wypunktowanie słabych stron stwarza grunt do rozwoju. Szczególną
rolę w tej części odgrywa wstępna rozmowa. Podane w niej fakty
negatywnych zachowań pomagają oddzielić problem od oceniającego.
Takie swoiste odprężenie pod przedstawieniu
słabych stron. Pozwala stonować emocje. W tej
Razem wypracowujemy działania, środki, które należy podjąc, by
części także należy skupić się na jakimś
wzmocnić pozytywy i wyeliminować negatywy.
pozytywnym konkretnym fakcie.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP 
Macierzysta Akademia Kształcenia
O postawach
Hanna Piotrowska
Ruch skautowy jest wyrazem ducha swego twórcy i w dalszym ciągu swego
rozwoju. Ruch ów, a wyrażając się ściślej jego członkowie  skauci-
szeregowcy i skauci-oficerowie czerpali z indywidualności Skauta
Naczelnego, wzorowali się na jego charakterze i szli w przez niego
wskazanym kierunku. Zdanie ostatnie jest tylko wtedy prawdziwe, jeśli się
rzecz bierze ogólnie. Ściśle bowiem przyczyny rozwoju tego Ruchu
analizując, trzebaby szukać ich i w charakterach indywidualnych
poszczególnych członków organizacji, w warunkach społecznych
i okolicznościach zewnętrznych. Ale te ostatnie ustępują na plan drugi
wobec potężnej woli twórczej organizatora, który jako wódz armię,
prowadzi podwładnych gdzie chce i klęski im gotuje albo przysparza
wawrzynów. Zjawisko to jest często niedostrzegane w naszym
społeczeństwie, które w swojej większości nie zdaje sobie sprawy z tego, że
w sprawach wychowawczych książki i nauczanie są czynnikami
pomocniczymi, czynnikiem zaś głównym jest charakter indywidualny
wychowawcy i przykład osobisty, jaki on daje swoim podkomendnym.
 Przykład z góry dany, zły czy dobry, z łatwością na niższych oddziaływa
stwierdza w swoim okólniku do armii nasz ostatni dyktator, Romuald
Traugutt. Trzeba, aby i u nas pamiętali o tym zawsze ci, którym ojczyzna
powierza prowadzenie mniejszych lub większych grup skautów (& )
Autor: Andrzej Małkowski. Rok napisania: 1913. Przytaczam ten fragment
na początku naszych rozważań o postawach, ponieważ chcę podkreślić, jak
ważne było i jest zachowanie instruktora (wychowawcy), jego postawa
wobec innych ludzi, zjawisk społecznych, czy też wobec siebie samego.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
43
O POSTAWACH
Często myślę, że to rzecz najważniejsza. I wcale nie trzeba być  chodzącym
ideałem . Chodzi o to, by być świadomym swojej postawy.
Zbyt mało i rzadko rozmawiamy o postawach i zachowaniach, zwłaszcza
w gronach instruktorskich. Często nie zwracamy uwagi na negatywne
postawy (np. brak kultury osobistej), pomijamy czyjeś naganne zachowanie
milczeniem, czekamy aż ktoś inny to zauważy lub że sytuacja sama się
rozwiąże. Kto jest za to odpowiedzialny? Instruktorzy pełniący funkcje
w ZHP: drużynowy, szczepowy, komendant, zastępca komendanta hufca
i chorągwi, szef zespołu, komendant obozu, & - jednym słowem wszyscy.
Zauważeniu problemu służy chociażby coroczne zaliczanie służby
instruktorskiej. Jest jednak w ZHP grupa instruktorów, która jest za to
odpowiedzialna przed wszystkimi innymi, to KADRA KSZTAA
C
CA.
Postawa to stosunek człowieka do życia, nastawienie, zachowanie,
postępowanie. Od członków ZHP oczekuje się postaw zgodnych z ideałami
zawartymi w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. Słyszą to zuch i harcerz
podczas próby przed złożeniem Obietnicy Zucha i Przyrzeczenia
Harcerskiego. Potem, gdy zdobywają kolejne stopnie, jeszcze potem, gdy
składają Zobowiązanie Instruktorskie. Nie jest obojętne jakimi jesteśmy
ludz
mi (instruktorami), w jaki sposób ze sobą rozmawiamy, czy jesteśmy
uprzejmi i kulturalni, odpowiedzialni za swoje słowa i czyny, czy np.
aroganccy, chełpliwi lub nieodpowiedzialni. Jak więc uczymy w harcerstwie
postaw?
Harcerska Metoda Wychowawcza jest skutecznym sposobem realizowania
wszystkich celów ZHP. Wspomaga kształtowanie pożądanych społecznie
postaw. Oczywiście pod warunkiem, że stosujący ją w praktyce (prowadząc
gromadę czy drużynę) zna ją i rozumie. Bo o co chodzi nam - harcerskim
wychowawcom?
O wychowanie, o wszechstronny, indywidualny rozwój człowieka,
o kształtowanie charakteru, o pracę nad sobą, o umiejętność życia
w społeczeństwie. Trzeba o tym wiedzieć będąc drużynowym. Niezależnie
od tego, czy mamy do czynienia z siedmiolatkiem, czy
siedemnastolatkiem. Trzeba umieć zobaczyć swojego podopiecznego
w przyszłości, jako dorosłego człowieka. Bo przecież ten młody człowiek
będzie kiedyś rodzicem, małżonkiem, pracownikiem, działaczem
społecznym, przyjacielem, kierowcą, itp.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
44 POSTAWA
Kształtowanie postaw w harcerstwie to uczestnictwo w ciągu
wychowawczym  procesie rozciągniętym w czasie. W każdym etapie
rozwoju zdobywa się coraz trudniejsze sprawności, coraz wyższe stopnie,
podejmuje się coraz trudniejszych zadań. Kiedy proces ten dobiega końca
możemy oczekiwać od tego, kto w nim uczestniczy pewnego rodzaju
dojrzałości intelektualnej, społecznej, fizycznej, duchowej. Ciąg
wychowawczy kończy się wtedy, gdy jego uczestnik gotowy jest złożyć
Zobowiązanie Instruktorskie i świadomie postępować ściśle według
wskazówek w nim zawartych.
Bycie członkiem ruchu i organizacji zarazem,, poprzez uczestnictwo
w harcerskim systemie wychowawczym, z jednej strony pomaga nam
przyjąć odpowiednią postawę, znalez
ć wzorce do naśladowania, mieć jakiś
konkretny stosunek do życia, wyrobić w sobie pewien typ zachowania
i postępowania. Z drugiej zaś strony zobowiązuje. Do czego? Do
zachowania zgodnego z Prawem i Przyrzeczeniem Harcerskim, do
odpowiedzialności za siebie i innych.
Jak ważna jest właściwa postawa instruktora wiedzą najlepiej ci, którzy
zetknęli się z małymi dziećmi (np. w gromadzie zuchowej). One bowiem
wodzą wzrokiem i niemal każdym zmysłem za TYM, który przewodzi. Są
gotowe naśladować ruchy i gesty, sposób naszego zachowania, mówienia.
Podobnie jest wśród harcerzy, harcerzy starszych i wędrowników, gdy trafią
oni na autorytet, na osobę, która potrafi zaimponować, zadziwić swoimi
umiejętnościami, kulturalnym zachowaniem, szacunkiem dla innych,
konsekwencją w przestrzeganiu przyjętych przez siebie zasad. Dlatego
właśnie tak istotną rolę odgrywa osobisty przykład instruktora.
Jeśli to treści zawarte w Prawie i Przyrzeczeniu oraz Zobowiązaniu
Instruktorskim mają wskazywać nam postawy, o kształtowanie jakich nam
chodzi, przyjrzyjmy się na co powinnyśmy bacznie zwracać uwagę,
organizując kursy instruktorskie. Poniżej prezentuję niektóre cechy
charakteryzujące postawę harcerką na podstawie Prawa i Przyrzeczenia
Harcerskiego oraz Zobowiązania Instruktorskiego.
Lista jest oczywiście otwarta i każdy według własnego uznania może ją
jeszcze poszerzać.
" podejmowanie służby
" słowność i sumienność
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
45
O POSTAWACH
" chęć niesienia pomocy innym
" budowanie wokół siebie przyjaznej atmosfery
" odwaga
" ciekawość świata
" posłuszeństwo
" szacunek dla innych
" pogoda ducha
" oszczędność i ofiarność
" posiadanie silnej woli, dbanie o zdrowie
" bycie wzorem, autorytetem dla innych
" odpowiedzialność
" chęć pracy nad sobą, rozwijania umiejętności, pogłębiania wiedzy
" dojrzałość
W kursie drużynowych (i innych kursach także) powinny uczestniczyć
osoby charakteryzujące się nienaganną postawą, cieszące się pozytywną
opinią w swoim środowisku działania, posiadające odpowiedni stopień
harcerski świadczący o poziomie rozwoju. Powinny to być osoby, które
mają predyspozycje w określonym przez organizatorów kursu kierunku.
Takie założenie musi postawić sobie komenda każdego kursu. Wymagania
te można jeszcze poszerzyć np. o stan wiedzy o organizacji, zaangażowanie,
kulturę osobistą, własne dążenia, stan emocjonalny, itd. Celem każdego
kursu jest przecież jak najlepsze przygotowanie do pełnienia różnych
funkcji wychowawczych w harcerstwie.
Co możemy robić organizując kurs, aby zwracać uwagę na postawy
instruktorskie?
" Prowadzić prawidłową rekrutację na kursy instruktorskie tzn.
dokonywać prawdziwych kwalifikacji, decydować kto już może
uczestniczyć w kursie a kto jeszcze nie. O przyczynach
negatywnych kwalifikacji należy rozmawiać z zainteresowanym,
po to by świadomie mógł pracować nad sobą. Niech jedynymi
warunkami rekrutacji na kursy nie będą tylko wiek i formalna
zgoda komendanta. Poprośmy o opinię o kandydacie, tych którzy
go dobrze znają, zapytajmy o jego zainteresowania, hobby,
osiągnięcia w szkole lub w pracy, ulubione czynności. To
niezwykle ważne.
" Dbać o pozytywną motywację udziału w kursie, zarówno
uczestników, jak i kadry.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
46 POSTAWA
" Dobrać zaangażowaną i odpowiedzialną kadrę kształcącą,
instruktorów którzy mają pasję, którzy mają  coś do powiedzenia
innym,  coś więcej niż słowa napisane w konspekcie zajęć.
" Zaplanować taki system oceny podsumowującej udział w kursie,
aby uczestnik miał możliwość wykazania się, pokazania
wszystkich swoich zalet i możliwości. Nieocenionym posunięciem
w kształtowaniu charakteru jest złożenia na jednostkę
odpowiedzialności mówił R. Baden-Powell.
" Ustalić ciekawy program kursu, wykorzystać aktywizujące formy
pracy, aby nie było to powielenie schematu szkoły. Uczestnicy
kursów też mają swoje doświadczenia, które warto brać pod uwagę.
Jeśli będą współtwórcami kursu, chętniej dadzą z siebie wszystko
co najlepsze. Myślę, że podczas kursów instruktorskich konieczne
jest planowanie takich zajęć, spotkań, warsztatów, kominków
i innych form pracy, by każdy mógł zastanawiać się nad swoją
własną postawą, uświadamiać sobie konieczność pracy nad sobą,
weryfikowania zachowań. Także po to, aby umieć pomagać
kształtować postawy innym. To nic innego jak prosta wzajemność
oddziaływań. Kurs instruktorski to bardzo dobry czas i miejsce na
ocenę postaw instruktorskich, na dyskusję o nich.
" Dbać podczas kursu o atmosferę  możliwość wymiany  myśli
instruktorskich .
Można o postawie, zachowaniu, postępowaniu INSTRUKTORA nie
rozmawiać w ogóle. Można milczeć i przyjmować, nawet to, co wydaje
nam się złe, niewychowawcze. Można, kiedy zauważamy coś
nagannego, niedobrego przekonywać się, że lepiej być tolerancyjnym,
otwartym
i dobrym dla wszystkich. Można czekać biernie i mieć nadzieję, że coś
samo się zmieni. Ale spoczywa na nas instruktorach Związku
Harcerstwa Polskiego odpowiedzialność. Za siebie  od chwili złożenia
Zobowiązania Instruktorskiego, i za innych (z innymi). By wspólnie
kształtować pozytywny wizerunek naszego ruchu, by pozytywnie
oddziaływać na siebie nawzajem, aby nasi wychowankowie mieli gdzie
szukać przykładów i wzorów postępowania. Decyzja należy do każdego
z nas
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Jak kształtować postawy na
kursie?
Aleksandra Rynkiewicz
Postawa jest szerokim pojęciem, opisującym pewne stany, nastawienia,
przekonania, czy reakcje. Dlatego bardzo trudno jest ją kształtować, czy
oceniać. A
atwiej analizować i opisywać. Z wielu różnych stron można
spojrzeć na człowieka, w wielu różnych sytuacjach można go widzieć, wiele
można o nim powiedzieć i wiele złego mu uczynić jego błędną oceną. Nie
zawsze znamy historię i motywy postępowania drugiej osoby. Nie wiemy,
co nią kieruje i co mogło się wydarzyć wcześniej. Proces dojrzewania
zarówno osobistego jak i instruktorskiego danej osoby jest od nas (kadry
kursu) bezpośrednio niezależny, a kurs może dać jedynie początek lub
pomóc w kontynuacji tego indywidualnego procesu. Stefan Mirowski
w gawędzie  O kształceniu instruktorów [11] pisał:
Wpatrzeni w życiorysy instruktorów harcerskich , którzy nas wyprzedzili
obserwujemy (...) element odnajdywania siebie, swego szczęścia w służbie
(...) Ich tajemnica to umiejętność uzyskiwania równowagi pomiędzy
wiedzą i praktyką niezbędną do pełnienia funkcji instruktorskich
a stworzeniem warunków do osobistego rozwoju, wymijania raf
piętrzących się przed każdym w skautowej wędrówce ku szczęściu. Kurs
instruktorski tego nie nauczy. Kurs może pomóc. Kursu nie można odbyć.
Kurs trzeba przeżyć.
Pomimo tych trudności trzeba określać i nazywać postawy uczestników
kursów instruktorskich. Od nich bowiem zależy, w dużej mierze przyszła
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
48 POSTAWY
jakość wypełniania przez nich funkcji instruktorskich  wychowawczych
i opiekuńczych. Funkcji wymagających zaangażowania, odpowiedzialności
i poświęcenia. To, co możemy zrobić, by kształtować odpowiednie postawy
u naszych kursantów, to przede wszystkim rozwijać ich pozytywne
zachowania i prawidłowy sposób myślenia oraz nie pozwalać na
powtarzanie tych złych czy błędnych.
Jak najlepiej kształtować postawę instruktorską?
Nie ma bardziej efektywnego sposobu jak własny przykład. Na kursie
instruktorskim to my  jego kadra jesteśmy tymi, na których się patrzy
i których się słucha. Każdy nasz ruch i każde słowo jest drobiazgowo
analizowane. Nasze działanie może być interpretowane na różne sposoby,
dlatego musimy być niezwykle ostrożni w postępowaniu.
Przyjrzyjmy się nieco bliżej sposobom kształtowania postaw na kursie
instruktorskim. Podzielmy je na kilka kategorii.
Postawa względem kadry kursu
Instruktorzy funkcjonują w ramach struktury naszej organizacji. To
oznacza, iż mają przełożonych, ale także są przełożonymi innych osób. Z
podległości służbowej wynika oczekiwanie określonej postawy. Pojawiają
się takie pojęcia, jak: szacunek, autorytet, karność, posłuszeństwo, ale
także krytyczność. Bardzo często jest tak, iż kadra kursu cieszy się
niezmiernym zaufaniem i autorytetem w swoim środowisku. Należy
wykorzystać ten fakt pamiętając jednocześnie, iż władza autorytetu to
bardzo silna władza.
By wzmacniać ten obszar postaw należy:
- być konsekwentnym, ale nie ślepo upartym,
- wiedzieć, kiedy można żartować, a kiedy należy być poważnym,
- natychmiast, ale bez emocji reagować na przejawy łamania zasad,
- swoją postawą wobec uczestników pokazywać, jakiej postawy oczekuje
się względem siebie,
- dziękować, doceniać i chwalić.
Postawa względem stawianych zadań
Zadania, jakie stawia się kursantom są przykładem tego, co w pracy
drużynowego jest niezbędne. To przecież jest to, z czym będą się stykali na
co dzień i co muszą potrafić odpowiednio wykonywać. Dlatego istotne jest
ich odpowiedzialne wypełnianie i zaangażowanie w całą pracę na kursie.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
JAK KSZTAA
TOWAĆ POSTAWY 49
Niebezpieczne natomiast są zbyt wygórowane ambicje. Chodzi o to, by jak
najlepiej wykonać daną pracę, ale jak najlepiej na miarę własnych
możliwości (gdy będzie się samodzielnym drużynowym, nikt za nas
naszych obowiązków nie wypełni). Każdy ma prawo popełnić błąd. Na
kursie często dopiero się uczymy wielu umiejętności i poznajemy nową
wiedzę.
By wzmacniać ten obszar postaw należy:
- chwalić dobrze wykonane zadania,
- wykonanie zadań omawiać w sposób konstruktywny i pozytywny
[patrz rozdział 3 w zeszycie Kształcenie Metodą Harcerską - Wiedza],
- zdecydowanie przeciwstawiać się pracom niesamodzielnym,
- być konsekwentnym, w kontekście terminowości wykonywania zadań.
Postawa względem innych kursantów
Niezmiernie ważnym elementem postawy jest nasz stosunek do innych
kursantów. Po wielu dniach spędzonych razem bardzo często dochodzi do
ekstremalizacji wzajemnych relacji. Z jednej strony następuje silna
integracja grupy, z drugiej strony mamy do czynienia z sytuacjami
konfliktowymi. Obserwacja roli, jaką odgrywa w tym pojedynczy uczestnik
kursu może dostarczyć nam wiele informacji o nim.
By wzmacniać ten obszar postaw należy:
- powierzać zadania do wykonania w małych zespołach  gdy uczestnicy
zostaną sami z jakimś problemem, będą musieli się nauczyć
współpracy
i rozsądnego podziału obowiązków między siebie,
- stawiać zadania, problemy, pytania przed kursem jako całością
uczestników, co też pozwala na samoistne kształtowanie się relacji
międzyludzkich,
- ciągle prowokować do rozmów, stwarzać możliwości do ciągłej,
dowolnej komunikacji, choćby przy wspólnym przygotowywaniu
posiłków.
Postawa względem podopiecznych (podczas prowadzenia zajęć)
To jest jeden z najistotniejszych elementów postawy instruktorskiej, z którym
mamy do czynienia na kursie drużynowych. Przekłada się on bowiem
bezpośrednio na póz
niejszą pracę w gromadzie, czy drużynie.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
50 POSTAWY
By wzmacniać ten obszar postaw należy:
- pokazać przykłady dobrej pracy z dziećmi, młodzieżą (np. poprowadzić
zbiórkę gromady czy drużyny, której kursanci będą obserwatorami, ale też
uczestnikami),
- pozwolić samodzielnie prowadzić zajęcia z dziećmi (wcześniej poprawnie
przygotowane).
Dojrzałość osobista i instruktorska
Funkcja wychowawcy to poważna sprawa, a osoba, która ją pełni musi
odznaczać się dojrzałością. Musi być odpowiedzialna za siebie i innych,
rozsądna, zapobiegliwa, godna zaufania w oczach przełożonych oraz rodziców
podopiecznych. O dojrzałości kursanta możemy częściowo się przekonać,
słuchając jego wypowiedzi na różne tematy podczas zajęć, przy rozmowie
indywidualnej, w trakcie pracy w grupie. Możemy po jego zachowaniu,
sposobie bycia w pewnym stopniu wnioskować o dojrzałości. Trzeba tu jednak
być bardzo ostrożnym, gdyż to tylko zewnętrzne oznaki, które wcale nie muszą
mieć przełożenia na wewnętrzne przekonania danej osoby.
By wzmacniać ten obszar postaw należy:
- pamiętać o własnym przykładzie kadry, która swoim postępowaniem,
musi prócz mówienia o instruktorskiej postawie sama ją prezentować,
- położyć szczególny nacisk na przygotowanie i przeprowadzenie  dających
do myślenia zajęć o tematyce związanej ze Zobowiązaniem
Instruktorskim, rolą instruktora czy rozwojem instruktorskim.
Podstawą każdej postawy jest duchowość  wartości, jakie są bliskie danej
osobie i które tworzą fundamenty jej przekonań. To, co możemy zrobić na
kursie, by rozwijać i wzmacniać duchowość kursantów, to prowokować
sytuacje (m. in. kominki, ogniska, kuz
nice, rozmowy instruktorskie),
zmuszające do refleksji nad sobą, innymi i światem oraz tworząc sprzyjającą
im atmosferę. Nie wolno zapominać jednak o skuteczności pośredniości i tym,
że niektóre rzeczy przyswajamy mimowolnie. Czasem nie potrzeba specjalnie
przygotowanego nastrojowo miejsca, wystarczy pozwolić kursantom swobodnie
ze sobą przebywać lub być z nimi w nieoficjalnych relacjach. Oni są w stanie
sami siebie nawzajem rozwijać i kształtować. Jak pisał Aleksander Kamiński:
Wolny czas  to chyba najistotniejszy moment w kształtowaniu charakteru
człowieka, jego postawy, woli, zainteresowań.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Jak sprawdzać postawę
na kursie?
Izabela Konieczna
Wiedzę i umiejętności uczestnik ma szansę wykształcić w czasie kursu.
Istnieje wiele sposobów, by je sprawdzić i ocenić. W odróżnieniu od tego,
postawy nie jesteśmy w stanie ani nauczyć, ani zmierzyć w obiektywny
sposób. Nasze kryteria oceny zawsze będą subiektywne.
Jesteśmy w obowiązku zadbać o to, by kursanci byli świadomi, iż
zwracamy baczną uwagę na ich zachowanie, zarówno w czasie zajęć, jak
i w czasie wolnym, wobec prowadzących kurs, pozostałych uczestników
i otaczającego środowiska. Pamiętajmy, by nasze wymagania co do postawy
były jasne. Najlepiej, gdy na samym początku kursu porozmawiamy
z uczestnikami na ten temat przy okazji omawiania zasad zaliczenia.
Spotykając po raz pierwszy uczestników kursu musimy zakładać, iż
prezentują oni sobą pewien poziom moralny, choćby dlatego, że znalez
li się
z własnej woli na naszym kursie, czyli chcą świadomie pełnić obowiązki
drużynowego, zgodnie z obowiązującymi w ZHP zasadami. Naszym
zadaniem jest więc umieć dostrzec oraz ocenić, czy postawa kursanta jest
prawidłowa.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
52 POSTAWA
Aby to zrobić, należy zwrócić uwagę na kilka kluczowych aspektów:
" czy uczestnik podchodzi do funkcji, jaką ma pełnić (lub już
pełni), w sposób odpowiedzialny
" czy rozumie wagę rozwoju duchowego u siebie i swoich
podopiecznych
" czy zna i szanuje tradycje (nie tylko te harcerskie) i dostrzega
ich miejsce w pracy drużyny
" jakie ma podejście do ideałów harcerskich  Prawa
i Przyrzeczenia Harcerskiego
Ocena powyższych aspektów (nazwijmy je skrótowo: odpowiedzialność,
podejście do rozwoju duchowego , podejście do historii i tradycji oraz
postawa wobec harcerskich ideałów) jest o tyle trudna, iż zawsze jest
subiektywna. Aby mieć szanse na ocenienie tych elementów, należy
zwracać uwagę na zachowanie uczestników kursu w określonych
sytuacjach
i zadawać sobie pewne pytania, dotyczące każdej osoby indywidualnie. I
tak, by ocenić:
" odpowiedzialność, zwracamy uwagę:
- w jaki sposób uczestnik podchodzi do powierzanych mu
zadań, związanych z zajęciami kursowymi (czy wywiązuje
się z nich na czas, czy przykłada się do ich realizacji)
- czy poza zajęciami wypełnia swoje codzienne obowiązki
(np. służba w kuchni, służba wartownicza, ale także
koleżeńska pomoc, itd.)
" podejście do rozwoju duchowego, obserwujemy:
- czy uczestnik podejmuje działania dążące do samorozwoju
(szuka sposobów rozwiązywania problemów, które go
nurtują, dąży do zdobywania kolejnych stopni
i sprawności)
- czy bierze aktywny udział w dyskusjach dotykających
tematu postawy w czasie zajęć, a także poza nimi, gdzie
w sposób dojrzały potrafi przedstawić swoje zdanie
- czy rozumie wagę motywowania harcerzy do zdobywania
stopni, sprawności i pogłębiania zainteresowań
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
JAK SPRAWDZAĆ POSTAW
53
" podejście do historii i tradycji, przyglądamy się:
- czy kursant zna i przestrzega tradycji harcerskich, potrafi
zachować się np. przy ognisku lub wobec starszych
stopniem i funkcją
- czy podchodzi do symboli i świąt narodowych, a także
świąt religijnych z należytym szacunkiem (pamiętajmy:
nie możemy wymagać obchodzenia świąt religijnych)
- czy w sposób świadomy wplata w życie harcerskie
elementy historii naszego kraju.
" postawę wobec harcerskich ideałów, staramy się spostrzec:
- czy uczestnik przestrzega Prawa Harcerskiego na co dzień
- czy prawidłowo je rozumie
- jakie ma podejście do uroczystości złożenia Przyrzeczenia
Harcerskiego, czy rozumie jej znaczenie
To oczywiście tylko niektóre aspekty dotyczące postawy. Nie ma nigdzie
katalogu zachowań, według którego możemy ją oceniać. Wymaga to ciągłej
obserwacji uczestników kursu podczas zajęć, wykonywania przez nich
zadań, ale także podczas ich codziennej współpracy. O wiele łatwiej jest
prawidłowo ocenić postawę w czasie kursu wyjazdowego (ciągłego), gdy
z uczestnikami mamy kontakt niemalże dwadzieścia cztery godziny na
dobę  gdy pracują i gdy odpoczywają. Trudniej jest zauważyć elementy
postawy, gdy spotykamy się z nimi na kilka godzin, co pewien czas.
Jeśli mamy zastrzeżenia co do postawy któregoś z uczestników warto
przeprowadzić z nim na ten temat rozmowę, nim zdecydujemy się
wyciągnąć konsekwencje. Rozmowa taka powinna być przeprowadzona na
osobności. Uczestniczyć w niej powinna tylko jedna (dwie) osoby kadry
oraz kursant. Należy zadbać o to, by nasz rozmówca nie czuł się
atakowany lub ganiony, jednak by jasno zrozumiał, że niepokoi nas jego
zachowanie (należy posługiwać się konkretnymi przykładami zachowań)
oraz wiedział, czemu uważamy takie postępowanie za nieprawidłowe (nie
tylko na kursie, ale generalnie w życiu). Sprawę taką można rozwiązać
również pośrednio inicjując dyskusję np. w czasie kominka, na temat,
który dotykać będzie elementu postawy, niepokojącego nas u jednego
z uczestników kursu.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
54 POSTAWA
Należy zaznaczyć, iż postawa, tak samo jak wiedza i umiejętności, jest
elementem kształtowanym i ulegającym sprawdzeniu w czasie kursu. Jeśli
uczestnik wykaże rażące braki na tym podłożu, może zostać z kursu
usunięty lub zakończyć go z wynikiem negatywnym. Sytuacja taka należy
do niezwykle trudnych, gdyż, jak zostało zauważone na wstępie, nie
dysponujemy żadnymi obiektywnymi instrumentami oceny postawy. By
uniknąć nieprzyjemnych konfliktów i dyskusji po zakończeniu kursu
należy pamiętać o kilku zasadach postępowania:
" Uczestnicy muszą być świadomi faktu, iż ich postawa podlega
ocenie. Muszą też znać konsekwencje, jakie pociągnie za sobą ich
niewłaściwe zachowanie.
" Jeśli tylko pojawią się wątpliwości co do zachowań określanych
jako nieprawidłowe rozwiej je poprzez rozmowę, z której
wyciągniecie jasne wnioski.
" Dobrym zwyczajem jest zapisywanie wszystkich uwag dotyczących
postawy uczestników kursu w momencie, w którym je poczynimy
lub do nas wpłyną, wraz z dokładnym opisem sytuacji i datą. Taki
 dzienniczek będzie nieoceniony podczas udzielania informacji
zwrotnej uczestnikom kursu.
" W razie podjęcia przez kadrę decyzji o niezaliczeniu kursu przez
uczestnika, przeprowadzamy z nim rozmowę jeszcze przed
publicznym rozdaniem dyplomów ukończenia (zawsze
postępujemy w ten sposób, gdy kursant nie zalicza kursu, bez
względu na to, czy przyczyną jest nieodpowiednia postawa, braki
w wiedzy czy umiejętnościach).
W pewnych sytuacjach, gdy zachowanie uczestnika jest trudne do
jednoznacznego ocenienia, można spróbować rozłożyć odpowiedzialność
podjęcia decyzji i wyciągnięcia konsekwencji pomiędzy pozostałych
kursantów. Taka swoista narada (całego kursu lub np. rady kursu),
odpowiednio zainicjowana i przeprowadzona, może mieć bardzo pozytywne
efekty dla wszystkich: zainteresowanego kursanta, pozostałych
uczestników oraz kadry kursu. Dla kursanta krytyka ze strony
rówieśników
i współuczestników ma zupełnie inny wymiar, niż krytyka ze strony kadry
kursu. Pozostali uczestnicy mają szansę wypowiedzenia swojego zdania na
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
JAK SPRAWDZAĆ POSTAW
55
temat kontrowersyjnej postawy jednego z nich. Wyraz
nie daje się im do
zrozumienia, że ich zdanie jest ważne. Pozwala im to także uświadomić, iż
już niedługo sami być może znajdą się w trudnej sytuacji, w której będą
zmuszeni zareagować na niewłaściwie zachowanie swoich podopiecznych.
Kadrze umożliwia to stworzenie ciekawej sytuacji wychowawczej. Pozwala
na obserwacje postawy pozostałych członków kursu wobec problemu.
Oceniając uczestników musimy pamiętać, że nie jesteśmy w stanie poznać
ich w czasie kursu na tyle, by móc powiedzieć, że z pewnością znamy
postawę każdego z nich. Obserwujemy ich tylko przez pewien czas i to
w określonych warunkach. Często zachowanie, które wydaje się nam
rażące w danej chwili, może być skutkiem złej interpretacji sytuacji,
przemęczenia lub gorszego samopoczucia zarówno naszego, jak
i uczestnika kursu. Podejmując się oceny postawy na kursie musimy
pamiętać, że jest to nie tylko trudne zadanie, ale i ogromna
odpowiedzialność. Tak, jak kadra bacznie obserwuje zachowanie
kursantów, tak i uczestnicy nieustannie przyglądają się i oceniają kadrę.
Jeśli wymagamy od naszych podopiecznych nienagannej harcerskiej
postawy, sami musimy być bez zarzutu. Nie ma bowiem lepszego sposobu
nauki zasad zachowania, niż osobisty przykład.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
56 POSTAWA
Bibliografia
[1] Marek Kowalkiewicz, Zarządzanie wiedzą krok po kroku: Czym jest
wiedza?, Gazeta IT nr 9 (39).
[2] M.A
aguna, Szkolenia, Gdańske Wydawnictwo Psychologiczne 2004
[3] K.Wawer-Dziedziak, Jak zorganizować i poprowadzić szkolenia,
Program Wspierania Biznesu Phare, projekt SME-fit , Związek Rzemiosła
Polskiego 2004.
[4] J. Holt, How Children Learn, New York: Pitman 1967.
[5] W. Laskowski, Poradnik organizatora kursu drużynowych, KCh Gdańsk
2001.
[6] Słownik Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005.
[7] J. Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki, GWP, 2000.
[8] Uchwała Głównej Kwatery ZHP nr 79/2003 z dnia 23.10. 2003r. w
sprawie zatwierdzenia standardów kursów drużynowych
[9] Aleksander Kamiński, Nierodzim przestał istnieć, W kręgu wodzów,
Warszawa, wrzesień 1937.
[10] hm. Maciej Szafrański, prywatna rozmowa
[11] Stefan Mirowski, O kształceniu instruktorów, Styl życia, HBW
Horyzony, Warszawa 1997.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia