Czas. Stomatol., 2008, 61, 11, 807-814
© 2008 Polish Dental Society
http://www.czas.stomat.net
Zastosowanie terapii manualnej w leczeniu dysfunkcji
stawu skroniowo żuchwowego
The use of manual therapy in treatment of temporomandibular
dysfunctions
PaweÅ‚ Büttner, Beata Czarnecka, Honorata Shaw
Z Katedry i Zakładu Biomateriałów i Stomatologii Doświadczalnej Uniwersytetu Medycznego im. Karola
Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: prof. zw. dr hab. n. med. H. Shaw
Summary Streszczenie
Aim of the study: Based on review of literature, the Cel pracy: na podstawie dostępnego piśmiennictwa
paper presents a short history of the development opisano krótką historię rozwoju medycyny manual-
of manual medicine and discusses its main fields of nej z omówieniem głównych kierunków jej działa-
activity. Also discussed are the principle developers nia. Zaprezentowano sylwetki twórców tej dziedziny
of this branch of medicine and current status of medycyny, a także jej obecną pozycję w terapii scho-
manual medicine in relation to the treatment of rzeń układu mięśniowo-stawowego.
temporomandibular disorders Podsumowanie: dla lekarzy istotna wydaje siÄ™ wie-
Conclusion: It is essential for doctors to know the dza o możliwych związkach dysfunkcji narządu żu-
relationship between masticatory dysfuctions and cia z układem mięśniowo-powięziowym całego or-
the muscular system of the whole body and to be ganizmu oraz świadomość wspomagania leczenia
aware of how to supplement TMJ therapy with new zaburzeń stawów skroniowo-żuchwowych nowymi
physiotherapeutic methods. metodami fizjoterapeutycznymi.
KEYWORDS: HASA
A INDEKSOWE:
temporomandibular joint, manual therapy staw skroniowo-żuchwowy, terapia manualna
Wstęp jak wśród poddawanych leczeniu pacjentów
świadomość o nadmiernie i zbyt często stoso-
Wynikiem postępu w naukach medycznych wanej farmakoterapii nabiera coraz większej
jest wprowadzenie nowych metod diagno- wagi. Równocześnie coraz wyraz
niej zaznacza
stycznych, leków, a także technik chirurgicz- się obecność medycyny alternatywnej, opartej
nych. Znaczne nakłady finansowe konieczne o istniejące w medycynie ludowej wielowieko-
do prowadzenia badań powodują, że kosz- we tradycje przynoszące często dobre wyniki.
ty zarówno diagnostyki jak i leczenia rosną Jest to szczególnie widoczne w schorzeniach
równie szybko jak związana z nimi wiedza. związanych z dysfunkcją układu mięśniowo-
Jednocześnie zarówno w świecie medycznym, -szkieletowego.
807
P. Büttner i in. Czas. Stomatol.,
Stosowane tutaj różnego typu manipulacje pacjentów dolegliwości ze strony ssż mijają
manualne lub zabiegi fizjoterapeutyczne pro- bez leczenia, w 25% przypadków dolegliwości
wadzą do zadowalających wyników przy mniej- występują po zastosowaniu niesterydowych
szym nakładzie środków i znacznie mniejszym leków przeciwzapalnych i miorelaksantów, u
narażeniu organizmu na uboczne skutki le- 20% po leczeniu za pomocą szyn zgryzowych,
czenia farmakologicznego. Skuteczność tego zaś 1-2% przypadków leczenie kończy się za-
typu leczenia jest z pewnością uwarunkowana biegami chirurgicznymi [25]. Stąd pozostaje
również wszechobecnym i coraz dotkliwszym około 3% cierpiących wymagających innych
stresem towarzyszącym wszystkim aspektom metod leczenia opisywanych w piśmiennic-
współczesnego życia. twie jako metody fizjoterapeutyczne, chiro-
praktyczne, masaż, biofeedback, akupunktura,
Cel pracy poznawcza terapia behawioralna, poradnictwo
i terapia psychologiczna. Są one już stosowane
Celem pracy było opisanie na podstawie pi- w medycynie ogólnej, a także w przypadkach
śmiennictwa historii rozwoju medycyny ma- leczenia dolegliwości bólowych ze strony ssż.
nualnej oraz przedstawienie jej aktualnej po- Według Raphaela i wsp. (21) korzysta z nich
zycji w terapii schorzeń układu mięśniowo- 22,6% cierpiących na to schorzenie, 12,5%
-stawowego. wykorzystuje terapiÄ™ relaksacyjnÄ… a 9% meto-
dy chiropraktyczne (manualne). Również sto-
Epidemiologia sowanie zabiegów alternatywnych, takich jak
W praktyce lekarza stomatologa prawie każ- masaż, terapia manualna i akupunktura przy-
dego tygodnia pojawiajÄ… siÄ™ pacjenci z zabu- nosi bardzo dobre wyniki [6].
rzeniami czynności stawu skroniowo-żuchwo-
wego (ssż). Ta grupa pacjentów wymaga od- Terapia manualna
miennego sposobu postępowania, aniżeli w Zaburzenia czynności stawów skroniowo-
typowych stanach dotyczących chorób zębów -żuchwowych stanowią znaczny problem dia-
lub tkanek przyzębia [7]. W piśmiennictwie gnostyczny i leczniczy. Są klasycznym przy-
dotyczącym częstości występowania tych za- kładem zasady, że najlepsze wyniki leczenia
burzeń istnieją sprzeczne dane wynikające ze uzyskuje się lecząc pacjenta, nie skupiając się
stosowania odmiennych kryteriów oceny w wyłącznie na samym zaburzeniu. Nowoczesne
badaniach epidemiologicznych i badaniach podejście do leczenia tych stanów obejmuje
prowadzonych wśród zgłaszających się do le- poradnictwo, fizjoterapię, farmakoterapię, le-
czenia pacjentów. Jak wynika z danych epide- czenie z zastosowaniem szyn nakładkowych,
miologicznych 50  75% populacji wykazuje podawanie sterydów, zabiegi nastawiania żu-
oznaki dysfunkcji stawu skroniowo-żuchwo- chwy w znieczuleniu miejscowym, a także le-
wego (trzaski lub ograniczenie ruchomości żu- czenie chirurgiczne. Najczęściej stosuje się
chwy) w jakimś okresie swego życia, podczas jednocześnie kilka wzajemnie uzupełniają-
gdy 20-25% pacjentów ma objawy (ból lub cych się metod leczenia [7, 10].
dyskomfort) ze strony ssż. Z leczenia korzy- Wyniki badań klinicznych wykazały że po-
sta natomiast 3-4% populacji, co świadczy o radnictwo polegające na wyjaśnieniu przyczyn
znacznej wadze tego problemu [7]. istniejących dolegliwości, mechanizmów wy-
Z innych statystyk wynika, że u około 50% stępujących parafunkcji i umiejętności ich
808
2008, 61, 11 Terapia manualna w leczeniu dysfunkcji ssż
kontroli jest jednym z najważniejszych i coraz do ograniczenia ruchów w stawie pochodze-
wyraz
niej artykułowanym elementem terapii nia mechanicznego. Próba nastawienia głowy
stawu skroniowo-żuchwowego. W uzasadnio- żuchwy jest w tych sytuacjach niemożliwa z
nych przypadkach obejmuje ono również po- uwagi na silny skurcz mięśni lub znaczny ból
moc psychologa [3, 7, 10, 11, 17, 21]. i jedynie znieczulenie ogólne pozwala na przy-
Bardzo ważną rolę w skuteczności leczenia wrócenie prawidłowej czynności stawu [10].
dysfunkcji ssż odgrywa również fizjoterapia Możliwości i zasady stosowania terapii tkan-
i terapia manualna, która nie znalazła jesz- kowej mięśni odpowiedzialnych za czynność
cze wśród lekarzy stomatologów uznania na ssż są znane wąskiemu kręgowi entuzjastów,
jakie zasługuje. Powodem tego stanu rzeczy ale dotycząca tego zagadnienia wiedza zaczy-
jest z jednej strony brak piśmiennictwa oma- na być coraz szerzej popularyzowana rów-
wiającego możliwości stosowania fizjoterapii nież w naszym kraju, do czego wydatnie przy-
i terapii manualnej w tych schorzeniach, zaś czyniło się powstanie Polskiego Towarzystwa
z drugiej brak fizjoterapeutów rozumiejących Dysfunkcji Narządu Żucia (PTDNŻ). W 2007
złożoność i specyfikę leczenia stawu skronio- roku odbyła się konferencja naukowo-szkole-
wo-żuchwowego. niowa zorganizowana przez PTDNŻ wspól-
Istniejące, nieliczne publikacje podkreślają nie z Polskim Lekarskim Towarzystwem
rolę wcześnie wprowadzanej fizjoterapii jako Medycyny Manualnej (PLTMM) nosząca ty-
czynnika wydatnie skracającego czas leczenia. tuł  Dysfunkcje układu ruchowego narządu
Wykazano, że jest ona szczególnie skuteczna żucia a medycyna manualna .
w leczeniu stanów, w których przyczyną do- Jednak nadal, wśród znacznej większo-
legliwości są zmiany w mięśniach. Dobre wy- ści lekarzy stomatologów wiedza dotycząca
niki leczenia uzyskano stosując terapię manu- związków dysfunkcji mięśni żucia z pozosta-
alną tkanek miękkich, zabiegi fizykalne z za- łym układem mięśniowo-powięziowo-szkie-
kresu światłolecznictwa i elektrolecznictwa, letowym jest mało poznana. Brak jest rów-
w tym ultradz
więki i lasery biostymulacyjne. nież świadomości, że zmiany w obrębie tego
Prowadzone nad skutecznością tego typu le- układu są zdolne do destabilizacji stawu skro-
czenia badania wykazały, że około 75% pa- niowo żuchwowego. Tymczasem na świecie
cjentów doznało ulgi w istniejących dolegli- wiedza i praktyka w tym zakresie poczyniła
wościach do tego stopnia, że dalsze leczenie już znaczne postępy i rola medycyny (terapii)
nie było konieczne [7]. manualnej jest już w leczeniu wyraz
nie wi-
Wymienione fizjoterapeutyczne metody le- doczna [12-14]. Już sama definicja fizjoterapii
czenia są zwykle ograniczone do samego sta- określonej w podręczniku  A Clnical Guide to
wu lub jego najbliższych okolic. Rosnąca wie- Temporomadibular Disorders jako  leczenie
dza o możliwościach leczenia manualnego w urazów lub chorób za pomocą metod fizycz-
zakresie mięśni mających związek z powsta- nych takich, jak ćwiczenia fizyczne, ciepło,
waniem dysfunkcji lub, w których dochodzi manipulacje ręczne, masaż i stymulacja elek-
do zmian z powodu schorzeń ssż otwiera nowe tryczna sugeruje związek terapii manualnej i
możliwości leczenia. W dostępnych obecnie fizjoterapii [7].
podręcznikach opisywane są jedynie zabiegi Określenie  terapia manualna oznacza do-
manualne na żuchwie wykonywane w znieczu- słownie  leczenie ręczne , co w pełni nie od-
leniu ogólnym u pacjentów, u których doszło daje istoty tego sposobu leczenia, gdyż wiele
809
P. Büttner i in. Czas. Stomatol.,
ćwiczeń i technik z zakresu fizjoterapii nosi pojęcia: jedność całego ciała (holistyka) oraz
również znamiona  leczenia ręcznego [16, wiara w gojące siły natury, co wyraża się zasa-
17]. Terapia manualna ma wielowiekową tra- dą, że organizm jest zaopatrzony w odpowied-
dycjÄ™ i jest tak stara jak wiedza medyczna. nie mechanizmy konieczne do utrzymywania
Dotyk towarzyszył człowiekowi od zawsze zdrowia i rekonwalescencji w chorobie. Rolę
jako wyraz uczuć, a także sposób leczenia lekarza widział on w zwiększaniu wydolno-
urazów i różnego typu schorzeń. W starożyt- ści tych mechanizmów [2, 20]. W opinii Stilla
nych tekstach dotyczących leczenia opisano system mięśniowo  szkieletowy stanowi bar-
procedury manualne, takie jak trakcje i tech- dzo ważną składową organizmu i zmiany we-
niki z zastosowaniem dz
wigni w leczeniu de- wnątrz tego układu wpływają na zdrowie. Za
formacji kręgowych, którymi posługiwał się podstawową metodę leczniczą Still uznawał
Hipokrates. W tym czasie stosowano także manipulację manualną prowadzącą do przy-
zabiegi repozycji zwichniętej żuchwy, co jest wrócenia wydolności całego organizmu.
dowodem że zabiegi i techniki manualne były Podjęta przez Stilla próba zainteresowania
już wówczas wykorzystywane w leczeniu dys- lekarzy swymi poglądami nie znalazła uzna-
funkcji i dolegliwości ze strony stawu skronio- nia i początkowo została całkowicie odrzuco-
wo żuchwowego [20]. na. Dopiero odnoszone przez niego sukcesy
W póz
niejszym okresie, aż do XIX w. rola kliniczne przekonały wielu, zarówno w kraju
terapii manualnej zmalała, prawdopodobnie jak i na świecie, do zainteresowania się nową
w wyniku licznych epidemii powodujÄ…cych, filozofiÄ… i metodÄ… leczenia zwanÄ… osteopatiÄ….
że osoby zajmujące się leczeniem manualnym Wynikiem tego było założenie w 1892 roku
miały większy dystans do bliskiego kontaktu z pierwszej szkoły medycyny osteopatycznej w
pacjentami. Renesansem zainteresowania się tą Kirksville. Sto dziesięć lat póz
niej w 2002
dziedziną wiedzy był wiek XIX. Dotyczyło to roku istniało w USA 20 szkół medycyny oste-
zarówno Europy jak i Stanów Zjednoczonych. opatycznej, które kończy rocznie ponad 2000
Dużą popularność zyskali, tak zwani  nasta- studentów [2, 20].
wiacze kości , których działalność popierali Prawie równocześnie ze Stillem rozpoczął w
na łamach  Lancetu James Paget i Wharton USA swoją działalność w zakresie medycyny
Hood, uznani ówcześni brytyjscy lekarze [20, manualnej Daniel David Palmer (1845-1913).
23]. W tym czasie w Stanach Zjednoczonych Pomimo braku wykształcenia medycznego zy-
rozpoczęli swą działalność lekarz medycyny a skał znaczną popularność jako  znachor ma-
jednocześnie twórca osteopatii Andrew Taylor gnetyczny . W historii medycyny manualnej
Still i Daniel David Palmer samouk w zakresie uważany był za prekursora chiropraktyki, jed-
praktyki manipulacyjnej, twórca chiroprakty- nak dopiero jego syn Bartlett Joshua Palmer
ki. Odegrali oni znaczącą rolę w rozwoju me- (1881-1961) nadał chiropraktyce dynamiczne
dycyny manualnej [2, 8, 20, 22, 24]. tempo rozwoju [18, 19, 20].
Andrew Taylor Still (1828-1917) w swojej Oryginalnym konceptem Palmera było za-
filozofii osteopatii połączył obowiązującą wie- łożenie, że główną przyczyną choroby jest za-
dzÄ™ medycznÄ… z prawdami wywodzÄ…cymi siÄ™ burzenie przekazu bodz
ców nerwowych, na co
ze starożytności podnosząc jednocześnie pro- w znacznym stopniu wpływają zaburzenia w
blem niewłaściwego i nadmiernego stosowa- kręgosłupie (subluksacje). Usunięcie subluk-
nia leków. Podstawą filozofii Stilla były dwa sacji przez nastawienie chiropraktyczne uwa-
810
2008, 61, 11 Terapia manualna w leczeniu dysfunkcji ssż
żał za podstawowy sposób leczenia. Obecnie układ mięśniowo-szkieletowy w aspekcie po-
chiropraktyka jest praktykowana na całym szczególnych chorób i dysfunkcji, lecz może
świecie, lecz głównym z
ródłem kształcenia również stanowić ważne z
ródło informacji do-
chiropraktyków są Stany Zjednoczone. Staje tyczących schorzeń i dysfunkcji narządów we-
się ona także coraz popularniejsza w Australii wnętrznych.
i Nowej Zelandii, a leczenie chiropraktyczne Techniki manipulacyjne sÄ… przede wszyst-
jest elementem programów zdrowotnych w kim stosowane w celu zwiększenia ruchomo-
tych krajach [20]. ści w regionach ograniczeń czynności układu
W XX wieku głównymi propagatorami me- mięśniowo-szkieletowego i zmniejszenia bólu.
dycyny manualnej byli: James Mennell i Edgar Niektórzy praktycy skupiają się głównie na
Cyriax, którzy zyskali uznanie dla tego sposo- uśmierzania bólu, podczas gdy inni są również
bu leczenia w londyńskim środowisku me- zainteresowani przywróceniem ruchomości
dycznym. Doktor James Cyriax (1904-1985) stawowej i tkankowej. Właściwie użyte pro-
był znany głównie jako autor podręczników cedury manipulacyjne mogą być zatem sku-
z zakresu medycyny manualnej. Jego zasłu- teczne nie tylko w redukcji bólu mięśniowo-
gą była również promocja edukacji manualnej -szkieletowego, lecz również w ogólnej popra-
wśród fizjoterapeutów oraz włączenie proce- wie samopoczucia pacjenta [16, 20, 26].
dur manualnych do leczenia ortopedycznego Intuicyjne działania medycyny manualnej
[5, 20]. wymagały ich ściślejszego zdefiniowania i
Innym wybitnym znawcą i propagatorem skodyfikowania. Posłużył temu zjazd z udzia-
medycyny manualnej był chirurg ortopeda łem ponad 35 ekspertów z medycyny manu-
John Bourdillon, który zainteresował się me- alnej z całego świata który odbył się w 1983
dycynÄ… manualnÄ… jako student Uniwersytetu roku w Fischingen, Szwecja. Uczestnicy re-
Oxford. Obserwując dobre wyniki leczenia prezentowali różne szkoły medycyny manual-
uzyskiwane przez niewykwalifikowanych ma- nej z ich oczywistą różnorodnością doświad-
nipulatorów rozpoczął studiowanie stosowa- czeń klinicznych. Wynikiem tego spotkania
nych przez nich technik. Na podstawie uzy- było osiągnięcie konsensusu co do celu mani-
skanej w tej dziedzinie wiedzy i własnych do- pulacji. Został on zdefiniowany następująco:
świadczeń wydał podręcznik pt.:  Manipulacje  Celem manipulacji jest przywrócenie mak-
kręgowe [20]. symalnego bezbolesnego ruchu układu mię-
Zasady praktykowania medycyny manual- śniowo-szkieletowego w balansie postawy.
nej nie powinny być postrzegane jako oddzie- Określenie balans postawy oznacza równo-
lona od ogólnej medycyny magiczna umie- wagę sylwetki [1, 27, 28].
jętność. Istotne jest również zrozumienie, że Znane obecnie metody i techniki fizjo i fi-
nie jest to panaceum na wszystkie istniejące zykoterapii, stosowane w leczeniu zaburzeń
schorzenia. Głównym przedmiotem zaintere- w obrębie stawów, tkanek miękkich i staty-
sowania medycyny manualnej jest system mię- ki ciała mogą być z powodzeniem zaadopto-
śniowo  szkieletowy, stanowiący ponad 60% wane do leczenia dysfunkcji w zakresie sta-
masy naszego ciała, poprzez który odbywa się wów skroniowo  żuchwowych. W prawidło-
ocena diagnostyczna pozostałych układów i wym prowadzeniu takiego leczenia konieczna
narządów. Diagnostyka strukturalna stosowa- jest współpraca pomiędzy lekarzami: stoma-
na w tej dziedzinie medycyny ocenia nie tylko tologiem, ortodontÄ…, radiologiem, chirurgiem
811
P. Büttner i in. Czas. Stomatol.,
szczękowo-twarzowym, protetykiem oraz fi- kien mięśniowych spowodowanych istnieniem
zjoterapeutą i psychologiem. W naszym kraju nawykowych parafunkcji. Nadmierne i długo-
poza lekarzami stomatologami różnych spe- trwałe napięcie mięśni prowadzi do powstania
cjalności terapią stawów skroniowo-żuchwo- tak zwanych punktów spustowych (ang. trig-
wych zajmują się również z powodzeniem fi- ger points), miejsc o nadmiernej wrażliwości
zjoterapeuci, którzy ukończyli szkolenie z za- na ucisk (który wyzwala ból heterotopowy) le-
kresu terapii manualnej, terapii powięziowo- żących w obrębie hipertonicznych tkanek [3,
-łącznotkankowej, technik czaszkowo-krzyżo- 16, 20, 26].
wych (terapia kraniosakralna) i osteopatii. Wtórnymi przyczynami zaburzeń w obrębie
W aspekcie fizjoterapeutycznym problemy stawu skroniowo żuchwowego może być rów-
ze strony stawów skroniowo-żuchwowych nież kumulacja stresorów i nawyk tłumienia
mogą mieć charakter pierwotny lub wtórny. Do emocji, prowadzące do nadmiernych napięć
przyczyn pierwotnych zaliczamy zmiany cho- ujawniających się zaburzeniami w obrębie
robowe zarówno w kościach jak i wewnątrz równowagi mięśniowej. Poszczególne mię-
stawu i obejmujące osteoartrozę, braki w uzę- śnie oddziaływają wzajemnie na siebie two-
bieniu, nieprawidłowy zgryz i tor ruchu żu- rząc łańcuchy mięśniowe, w które włączony
chwy oraz bruksizm. Przyczyny wtórne obej- jest również układ narządu żucia [3, 7, 11, 16,
mują dużą grupę czynników nie związanych 17, 29]. Oznacza to, że problemy chorobowe
bezpośrednio ze stawami skroniowo żuchwo- związane ze stawem skroniowo-żuchwowym
wymi, lecz wpływające na nie pośrednio. należy rozpatrywać w połączeniu z innymi ze-
Do przyczyn o charakterze wtórnym zali- społami czynnościowymi. Wynika stąd istot-
czamy: zaburzenia statyki ciała spowodowane na wskazówka, że w diagnostyce zaburzenia
jednostronnym obniżeniem miednicy, wyzwa- czynności stawu ocena statyki ciała pacjenta
lające nadmierną aktywność mięśni po stronie powinna stanowić ważną składową badania
obniżonej miednicy i wywołujące nieprawi- medycznego.
dłowe boczne ułożenie czaszki, prowadzące do Złożoność patogenezy zaburzeń stawów
kompresji stawów skroniowo-żuchwowych. skroniowo-żuchwowych wskazuje na koniecz-
Inną równie ważną przyczyną jest nieprawi- ność ich leczenia w zależności od istniejących
dłowe, nawykowe ustawienie głowy w pozycji zaburzeń i objawów. Na podstawie uzyskanego
wysuniętej do przodu znane w piśmiennictwie dotychczas doświadczenia klinicznego można
anglosaskim jako forward head posture (FHP) z całą pewnością przyjąć, że wiele technik me-
[10]. Kolejnym często występującym czyn- dycyny manualnej daje dobre wyniki leczenia
nikiem jest praca w pozycji siedzącej, powo- pod warunkiem prawidłowego ich dobrania i
dująca powstawanie zaburzeń równowagi po- zastosowania w zależności od sytuacji.
między systemem czaszkowo-żuchwowym, a Przy obecności zaburzeń ruchomości i ist-
obszarem ramion i szyi, co wynika z faktu, że nienia dolegliwości bólowych dobre wyni-
mięśnie ramion i karku są antagonistami mię- ki przynosi zastosowanie takich technik, jak
śni żuchwowych oraz nad i podgnykowych. poizometryczna relaksacja mięśni, manualne
Kolejnymi przyczynami są silne urazy mecha- przywracanie ruchomości stawowej, palpacja
niczne twarzy i żuchwy, blizny pooperacyjne i leczenie punktów spustowych w obrębie mię-
w obrębie karku, szyi, twarzowej części czasz- śni żucia i mięśni okolicznych, a także bada-
ki i jamy ustnej, a także liczne mikrourazy włó- nie sylwetki w kierunku zaburzeń statyki cia-
812
2008, 61, 11 Terapia manualna w leczeniu dysfunkcji ssż
ła obejmujące badanie ruchomości i napięcia wym całego organizmu, a także świadomość,
mięśni szyi i karku, badanie ruchomości ko- że tworzą się nowe możliwości wspomagania
ści gnykowej i obręczy barkowej oraz badanie
leczenia zaburzeń stawów skroniowo-żuchwo-
miednicy i kończyn dolnych [7, 16, 29].
wych nowymi metodami fizjoterapeutyczny-
U pacjentów po ciężkim urazie mecha-
mi.
nicznym można zastosować w zależności od
Jednocześnie wykorzystanie tych mało zna-
wskazań terapię powięziowo łącznotkanko-
nych a skutecznych i pozbawionych ryzyka
wą, drenaż limfatyczny i zabiegi fizykalne.
działań ubocznych metod, wymaga rozszerze-
Ból spowodowany obecnością blizn poopera-
nia wykształcenia fizjoterapeutów o proble-
cyjnych można zlikwidować stosując techniki
my dotyczące zaburzeń czynnościowych sta-
powięziowe oraz terapię punktów spustowych.
wu skroniowo żuchwowego lub stworzenia
Dobre wyniki w leczeniu dolegliwości bólo-
dla nich możliwości specjalizowania się w tej
wych, napięć i obrzęków limfatycznych daje
dziedzinie.
zastosowanie kinesiotapingu medycznego po-
legajÄ…cego na plastrowaniu za pomocÄ… specjal-
Piśmiennictwo
nych plastrów i odpowiednio dobranych tech-
nik ich naklejania.
1. Abrahams V C: The physiology of neck mus-
SkutecznÄ…, z powodzeniem stosowanÄ… me-
cles. Their role in head movement and main-
todÄ… wspomagajÄ…cÄ… jest autoterapia polegajÄ…- tenance of posture. Can J Physiol Pharmacol
1977, 55: 332-338.
ca na nauczeniu pacjenta ćwiczeń, aby mógł je
2. Ash M, Ramfjord S P, Schmidseder J,
wykonywać w domu. Dobre wyniki przynosi
Liebermann M A, Gazit E, Fchs C, Lilos P:
również łączenie właściwych dla danego scho-
Schienentherapie. Urban and Schwarzeberg.
rzenia zabiegów fizykalnych takich jak świa-
München 1995, str. 131-136.
tłolecznictwo, laseroterapia, ciepłolecznic-
3. Bean E H: The Spirit of ostaopathy 1956.
two, krioterapia, ultradz
więki, fonoforeza, jo-
4. Cyriax J H:. Cyriax s Illustrated manu-
noforeza, elektroterapia (przy bezwzględnych
al of Orthopaedic Medicine, Butterworth-
wskazaniach) lub magnetoterapia w połącze-
Heinemann 2nd edition December 1996.
niu z technikami manualnymi [16, 26].
5. DeBar L L, Vuckovic N, Schneider, J
Ritenbaugh: Use of complementary and al-
Podsumowanie
ternative medicine for temporomandibular di-
sorders. J Orofac Pain 2003, 17, 3: 224-236.
Terapia manualna ma bardzo długą historię.
6. Gray R J M, Davies S J, Quayle A A: A Clnical
Przeżywała okresy całkowitego zapomnienia
Guide to Temporomadibular Disorders. BDJ
i ponownych odkryć. Obecnie obserwujemy
BOOKS 2007, 5: 27-30, 6: 31-36.
jej kolejny renesans zwiÄ…zany z lepszym zro-
7. Hoag J M: Osteopathic Medicine 1969.
zumieniem holistycznego aspektu leczenia jak
8. James B, Mennell M D: Third edition of mas-
również z dobrze udokumentowanymi suk-
sage, Its principles and practice and prac-
cesami leczniczymi wynikającymi z postępu
tice P. Blakiston s Son and Co., Philadelphia
wiedzy w tej dziedzinie.
1934.
Dla lekarza stomatologa ważna jest wie-
9. Kaplan A S, Assael L A: Temporomandibular
dza o możliwych związkach dysfunkcji na-
disorders. Saunders Company, Philadelphia
rządu żucia z układem mięśniowo-powięzio- 1991, str. 435-495.
813
P. Büttner i in. Czas. Stomatol.,
10. Kleinrok M: Zaburzenia czynnościowe ukła- ve therapy use by patients with myofascial
du ruchowego narządu żucia. Biblioteka temporomandibular disorders. J Orofac Pain
Stomatologa Praktyka. Warszawa 1992, str. 2003, 17, 1: 36-41.
177-178.
19. The US Department of Health, Education,
and Welfare.: The research status of Spinal
11. Lewit K: Manipulative Therapy in
manipulative Therapy, NINCDS Monograph
Rehabilitation of the Locomotor System 2 end
1975, 15: 3-47.
ed. Butterworth-Heinemann London 1991, 4:
146-147, 6: 213, 6: 258, 7: 355.
20. Wardwell W: Chiropractic: History and
Evolution of a New Profession. St. Louis,
12. Nobili A, Adwersi R: Relationship between
Mo.: Mosby-Year Book, 1992.
posture and occlusion: A clinical experimen-
tal inwestigation. J Craniomandibular Pratice
21. Wilder D G, Aleksie A R, Magnusson M L,
1996, 14: 274-285.
Pope M H, Spratt K F, Goel V K: Muscular re-
sponse to sudden load. Spine 1996. 21: 2628-
13. Nowotny J: Podstawy Fizjoterapii Część 1.
-2639.
Kasper. Kraków 2004, str. 198-201.
22. Winter D A: Human balance and posture con-
14. Nowotny J: Podstawy Fizjoterapii Część 2.
trol during standing and walking. Gait Posture
Kasper. Kraków 2004, str. 97-174.
1995, 3: 193-214.
15. Nowotny J: Podstawy Fizjoterapii Część 3.
23. WÅ‚och S, A
akomski J, Mech K: Kompendium
Kasper. Kraków 2005, str. 315-379.
leczenia przyczynowego zaburzeń czyn-
16. Palmer D D: The Chiropractic (Kindle
nościowych układu stomatognatycznego.
Edition) Lord Majesty Productions, a division
Wydawnictwo Fundacji Rozwoju Protetyki
of The Harper 2007.
Stomatologicznej. Kraków 2006, str. 1-4.
17. Philip E, Greenman D O: FAAO Principles
Otrzymano: dnia 28.II.2008 r.
of manual medicine. Third edition LWW
Adres autorów: 60-812 Poznań, ul. Bukowska 70
Philadelphia 2003, 1: 3-5.
Tel.: [phone]
18. Raphael K.G., Klausner J.J. and S. Nayak S,
Fax: [phone]
Marbach J J: Complementary and alternati- e-mail [e-mail]
814