BOLESA
AW LEŚMIAN: POEZJE WYBRANE,
OPRAC. JACEK TRZNADEL, WROCA
AW 1985, BN I, 217.
W S T 
P
I. Koleje życia poety.
Bolesław Leśmian (Lesman) urodził się w Warszawie, prawdopodobnie 22.01.1877 r.
(ta data figuruje w metryce urodzenia), sam poeta w jednym z listów wymienia rok 1878 jako
datę swego urodzenia, a na nagrobku Leśmiana (wykonanym przez Jana Brzechwę) figuruje
rok 1879. Rodzice Leśmiana  Józef Lesman i Emma z Sunderlandów należeli do inteligencji
pochodzenia żydowskiego. Matka zmarła we wczesnym dzieciństwie poety, a ojciec ożenił
się po raz drugi z Heleną z Dobrowolskich. W latach szkolnych Leśmian przebywał w
Kijowie, gdzie ukończył gimnazjum klasyczne i wydział prawa na Uniwersytecie św.
Włodzimierza. W Kijowie brał czynny udział w życiu artystycznym Polonii. Leśmiana (obok
Goszczyńskiego, Malczewskiego, Zaleskiego, Słowackiego i Iwaszkiewicza) można zaliczyć
do  szkoły ukraińskiej . Leśmian debiutował prawdopodobnie w 1895 w  Wędrowcu , gdzie
publikuje wiersze. Od 1897 przyjmuje pseudonim Leśmian. Od ok. 1901 przebywa w
Warszawie, w 1903 wyjeżdża w podróż przez Niemcy, do Francji, osiedla się w Paryżu, tu
żeni się z malarką Zofia Chylińską, z którą ma dwie córki: Marię Ludwikę i Wandę. Wiąże
się z Zenonem Przesmyckim (Miriamem). W latach 1901-1907 pisze do  Chimery (wpływ
symbolizmu). W 1911 jest reżyserem i współzałożycielem nowatorskiego Teatru
Artystycznego w Warszawie. W 1912 wydaje  Sad rozstajny , prawdopodobnie też wtedy
powstają wiersze z  A
ąki (wyd. 1920). W 1913 wydaje  Klechdy sezamowe ,  Przygody
Sindbada Żeglarza oraz przekład  Opowieści nadzwyczajnych E.A.Poego. W latach 1912-
1914 przebywa we Francji (Paryż, Lazurowe Wybrzeże), pisze  Klechdy polskie (wyd.
1956). W trakcie wojny mieszka w A
odzi, jest kierownikiem literackim Teatru Polskiego. W
1918 otrzymuje notariat w Hrubieszowie, przygotowuje  A
ąkę . W 1922 przenosi się do
Zamościa, redaguje  Napój Cienisty (wyd. 1936). Po przykrej sprawie z defraudacją
pieniędzy przenosi się do Warszawy, a 7.11.1937 umiera w Warszawie na serce.
II. Droga do krystalizacji.
Już  Sad rozstajny przedstawia pewne tendencje literackie:
Kult przyrody duchowej;
Odwrócenie się od historycznie określonej współczesności;
Krytyka rzeczywistości;
Bunt antyfilisterski;
Kult cygana artystycznego, człowieka z marginesu, wolnego od zobowiązań
społecznych o wzniosłych poglądach i wrażliwości;
Kult człowieka niezaadaptowanego do płaskiej rzeczywistości;
Aktywizm (Nietzche, Bergson);
Wzniesienie się ponad zwykłe życie;
To, co wyróżnia cykl od paralelnych motywów okresu:
Odkrywczość formuł;
Wielość sytuacji poetyckich;
Bogactwo wiedzy życiowej;
Celność metafor i określeń czyni z tych wierszy błyskotliwe, poetyckie eseje.
1
MOTYW  ODDALENIA I  ODDALEC
CÓW (nieudani, zbłądzeni, spóz
nieni,
nieznani, szaleni)
 Oddalenie to nie tylko nieprzystosowanie czy bunt przeciw mieszczaństwu. To
ogólna życiowa zasada, w której realizuje się dynamika życia i rozwoju społecznego (o tym
szerzej w eseju Leśmiana: Znaczenie pośrednictwa w metafizyce życia zbiorowego (1910)
oraz w jego artykule: Ludzie odrodzenia).
 Oddaleńcy to ludzie nieprzeciętni. Człowiek przeciętny opiera się na prawdach
znanych, zastanych, a człowiek twórczy poznaje świat w sposób bezpośredni w dużej mierze
intuicyjny (jednostka twórcza  społeczeństwo nowoczesne, natura naturans  natura naturata,
stan utrwalony  stan twórczy).
MIT CZA
OWIEKA PIERWOTNEGO I MIT NATURY
Wszystkimi cechami, którymi odznacza się jednostka twórcza, odznacza się również człowiek
pierwotny. To dzięki nim wyłonił się z natury, traktując wszechświat jako pole do swej
działalności.
Skłonność człowieka pierwotnego do metafizycznego myślenia (tezy H.Spencera,
Burnetta, Tylora, Frazera);
Paralele między człowiekiem pierwotnym a twórcą (związek natury z poezją
Giambattista Vico);
Regres, zwrócenie się ku początkowi Rousseau;
Filozofia Bergsona opozycja do symbolizmu Mallarm�go;
Dualizm bezsprzeczny człowieka:
 Człowiek pierwotny jest mieszkańcem nieba i ziemi (...), jednocześnie w dwóch
światach przebywając, pozostaje najbliższy ziemi i niebu, sobie i Bogu, ciału i duszy. /
 Znaczenie pośrednictwa w ...
Motyw uni z naturą ( A
ąka ,  Zielone godziny ) czasem też przerażenie naturą;
III. Ludowość (szczególnie  A
ąka )
Tło ogólne:
- folklor polski i słowiański;
- jest to inny folklor niż chłopomania młodopolska;
- to folklor mitologiczno-antropologiczny, językowo-filozoficzny, studium
natury ludzkiej, ludowe archetypy (Jung);
- Leśmian to spadkobierca romantyków (ballady), ale treść ludowych przekazów
traktuje jako pretekst do ukazania filozoficznych problemów; jego ballady to
ballady filozoficzne (termin K.Wyki);
Co decyduje o ludowym charakterze wierszy Leśmiana?
1) ludowy bohater wierszy i ballad;
2) wykorzystanie motywów ludowych, wierzeń, motywów baśni ludowych;
3) stylizacja językowa nawiązująca do poszczególnych zasad ekspresji estetycznej, jaką
spotykamy w tekstach literatury ludowej i pieśni ludowej, także liczne dialektyzmy
językowe;
4) motywy i realia ludowego życia i ludowego świata;
Ludowy bohater:
-  Sad rozstajny bohater  normalny  odpowiednik poety;
2
- bohater  oddaleniec
- bohater fantastyczny (odmiana  oddaleńca )  Nieznana podróż Sindbada Żeglarza
- bohater liryczny cyklu  Zielona godzina ;
-  A
ąka ,  Napój cienisty  bohater, postaci z ludowego kosmosu, wiejskie, zgrzebne: Dziad,
Świdryga, Midryga, parobek, Macieje, 12 braci itp.;
Kim jest narrator?
Sam twórca  narrator jest jakby bohaterem ludowym, pochodzi z ludowego kosmosu, o
którym sam opowiada, to poeta pierwotny, legendarny śpiewak (bo poezja to pierwotnie twór
ustny, recytowany, śpiewany, przekazywany z ust do ust). Mityczny śpiewak ludowy
interesuje już romantyków (Pieśni Osjana).
Koncepcja sztuki  sztuka jest wyjątkowa, ale nie hermeneutyczna, dla całej społeczności
ludowego kosmosu.
poeta  gaduła, gawędziarz, śpiewak:
 Romans : Romans śpiewam, bo śpiewam! Bo jestem śpiewakiem!
 Do śpiewaka : Co w twych oczach, śpiewaku, ten zachwyt oznacza?
 Dusiołek : postać Bajdały, słowa: baj-dała, bajać, bajka, bajdurzyć;
 A
ąka : Byłoż owo, nie było? Odpowiedz nam bracie.
 Dwaj Macieje : Pleć, pleciugo!
Motyw literatury ludowej:
Wiersze Leśmiana nawiązują do motywów literatury ludowej, do konkretnych
utworów ludowych. Wykorzystuje je Leśmian różnorodnie, czasem bierze temat, tworząc
zupełnie inny utwór, przeciwstawia się pierwotnemu tekstowi (Gad  nawiązanie do smoka z
 Pieśni ludowych celtyckich, germańskich, romańskich (1909), tłum. E.Porębowicz), często
stosuje aluzje, zapożyczenia.
 Świdryga i Mitryga  z pieśni ludowych z Lubelskiego;
 Piła  z wierzeń Małopolski;
 Dwoje ludzieńków  inspiracja pieśnią ludową;
Stylizacja językowa:
- dialektyzmy;
- zabiegi stylistyczne, charakteryzującą dawną literaturę ludową:
A/ porównania przeczące:
To nie konie tak cwałują i uszami strzygą,
Jeno tańczą dwaj opole, Świdryga z Mitrygą. (Świdryga i Mitryga)
B/ annominacje  określenia tautologiczne;
najczęściej rzeczownik + czasownik o tym samym temacie, np.:  Stodoła : stodolić
stodołę,
niewolić niewolę;
po co?: aby wniknąć w istotę rzeczy (filozofia Bergsona)
C/ zasada trychotomii  potrójne powtarzanie pewnych czynności, np.: Dziewczyna;
D/ powtarzanie  jeden z najważniejszych elementów pieśni ludowych, refrenowość,
rozbudowana anafora, regularna stroficzność, rytmika wiersza;
E/ rytm i wersyfikacja  konsekwentne utrzymanie rygorów wiersza sylabicznego i
sylabotonicznego, bogactwo używanych miar, melodyjność, melliczność;
F/ bylejakość (termin Artura Sandauera)  naginanie słów i zdań do wymagań rytmu, brak
oszczędności słownej, wykrzyknienia magiczne, da-dana, dy-dyny itp.;
3
Motywy i realia ludowego świata:
Ludowy świat tworzą:
- pewien stereotyp postaci;
- krąg rodzinny;
- niektóre postaci charakterystyczne, np.: szewczyk, żołnierz, kościelny, dziad,
król;
- brak imion;
- postać śpiewaka;
- typowe miejsca akcji: łąka, pod lasem, las; akcja toczy się wszędzie i nigdzie
(typowe określenia typologiczne ludowości);
- typowe drzewa: dąb, brzoza, wierzba, jawor, wiśnia, zwierzęta: wół, koń,
pszczoły;
Rola ludowego świata:
W romantyzmie mit archaicznej, słowiańskiej wspólnoty chłopskiej był swoistym
odwołaniem polityczno-społecznym. Dla Leśmiana pierwotny ludowy kosmos stał się próbą
przedstawienia rozważań i intuicji na temat stosunku natury i człowieka, jednostki i
zbiorowości, związku sztuki i zagadnień estetycznych z postaciami metafizycznymi.
Podejmuje refleksję; kultura  natura, cywilizacja  przyroda. Charakterystyczne dla
Leśmiana jest również pogodzenie z naturą poprzez postawę do faktów nieuchronnych, a
także humor, groteska ( pomiędzy śmiechem a śmiercią jest ta sama łącznica, co pomiędzy
łzą a śmiercią ). Kategoria śmiechu jest próbą człowieczego opanowania klęski (ale tez
czasem krytyka drwiny  dlaczego drwisz z tego świata, kiedy on z Ciebie nie drwi?)
IV. Poezja i boski mit.
 Napój cienisty  motywy elegijne; człowiek  Bóg, świat  zaświat, istnienie 
nicość;
problem tonizmu;
problem przeciwstawienia Boga i człowieka (to już w  Sadzie rozstajnym : Pantera)
 filozoficzny trójkąt : natura  Bóg  człowiek
problem Boga  metafizyczna zagadka umysłu filozoficznego związana z bytem
człowieka na ziemi, z jego ontologicznym i egzystencjalnym statusem jako właśnie
człowieka;
1) watek antropologiczny (mit religijny) - określa wiarę w Boga jako kult  przodków
ludzkości , kult  samego siebie w kategoriach minionego istnienia , gdy człowiek
był
jeszcze  mieszkańcem nieba i ziemi ;
2) nurt myśli egzystencjalnej (S�ren Kierkegaard-filozof duński)
mitotwórstwo  czynność kulturowa i poznawcza, próba oswojenia wszechświata;
Problematykę teistyczną u Leśmiana należy widzieć jako część problematyki
mitotwórczej, spontanicznej twórczości myślowej człowieka szukającego kształtu i granicy
wszechświata i swoich myśli.
Taką rolę mają też zjawy (Śniotrupki, Srebronie, Znikomki, itp.). Pozwalają nam
wyrazić prawa i sytuacje naszego życia. Mitotwórstwo spełnia więc rolę poznawczą. Te
baśnie, gdy spełnią swoją funkcję (wyjaśnią jakieś prawa rządzące światem), znikają,
pozostają jedynie w sztuce. Baśń pełni rolę  tęczowego mostu .
4
SYMBOL
Wg Mircea Eliade symbol może prowadzić do świata rzeczywistego, być pierwszą,
obrazową intuicją pewnych znaczeń.
U Leśmiana  symbol konkretny
Symbol powinien być  możliwością a nie  rzeczywistością . Wtedy to jest dobre
mitotwórstwo. Np. życie  tu i  tam to nadanie sensu światu poprzez porównanie do
zaświatów. Egzystencjalizm akcentuje dramatyczny i sprzeczny charakter tej relacji.
Kierkegaard Bóg  nienawidzi człowieka;
Leśmian człowiek sprzeciwia się Bogu, pozbawiającemu go ziemskiego życia
(Wyruszyła dusza w drogę..., Dzwonią we dzwony), Urszula Kochanowska marzy o
zbudowaniu w zaświecie Czarnolasu, pragnie spotkać rodziców, a nie Boga. W wierszach
zagrobnych odbudowuje się i wspomina nikłe szczątki bytowania ziemskiego ( Trup nie jest
szczęśliwy! z wiersza Cmentarz,  Czekał, aż uśnie w Bogu, lecz stwierdził naocznie,/ że Bóg
nie jest  noclegiem  i że już nie spocznie z wiersza Zbladła twarz Don Juana..., wiersz
 Do siostry ).
Równocześnie z Leśmianem w egzystencjalizmie tworzą:
Heidegger
Jean Paul Sartre ateistyczni przedstawiciele
Albert Camus w egzystencjalizmie
Karl Jaspers chrześcijański
Gabriel Marcel egzystencjalizm
V. Humanizm Leśmiana.
 Człowiek  ślad ducha w materii
- dehumanizacja ( roztropienie się w przyrodniczej, biologicznej miazdze bytu lub
połączenie się z istotą wszechrzeczy), dzieje się najczęściej z przyczyny ludzkiej;
- opór przeciw pochłaniającej naturze, przeciw materii, uwidacznia się w licznych kreacjach
kalekich form ludzkich;
Możemy być ograbieni z ciała, ale przez te formy nie przedziera absolut, tylko
pierwiastek ludzki, esencja człowieka. Im bardziej człowiek nieudolny, im bardziej ma łatany
kształt, tym bardziej jest ludzki.
Człowiek marginesu (wycieruch niebieski) pełni podobną funkcję, co człowiek
pierwotny. Leśmian dowartościowuje człowieka marginesu (to typowe w literaturze
europejskiej).
Poeta u Leśmiana wyklęty ze społeczeństwa;
Baudelaire  Błogosławieństwo (B�n�diction)
poeta wyklęty (poŁte maudit)  z Baudelaire a, z Verlaine a
ale motyw ten się przekształca
Osobisty wymiar liryki:
- u Leśmiana jest stale obecny nurt liryki osobistej  ukazuje krąg ludzkich przeżyć;
- liryka personalizująca;
5
- z czasu metafizycznego i filozoficznego przechodzimy w czas jednostkowy i
psychologiczny (raj ludzki to raj jednostkowy  dzieciństwo, np.  Krajobraz utracony );
- Leśmian wychodzi z wymiaru osobistego w wymiar interpersonalny;
- potwierdzenie osobowości, odzyskani utraconego czasu dokonuje się w kontakcie, interakcji
z drugim człowiekiem (wezwanie do solidarności);
- często humanizm pesymistyczny;
MOTYW MIA
OŚCI
- wezwanie do solidarności to też wezwanie do miłości;
- poeta staje po stronie mitu miłości, w tworzeniu którego tradycja chrześcijańska odegrała
tak ważną role;
miłość  pojęta jako głęboka postawa duchowa, etyka miłości;
Mało w poezji polskiej miłości tak dojrzałej i pełnej. Leśmian wychodzi poza
dekoracyjny mit dworski, poza płytki sentymentalizm, namiętność. Leśmian przedstawia
miłość wspólnego życia, doli i niedoli, miłość dozgonną i po zgonie. Kocha się nie tylko
piękno młodości, ale dojrzałość, godzinę, w której się ginie. Leśmian to mistrz polskiej
poezji miłosnej.
 SYMBOLIZM EGZYSTENCJALNY I  REALIZM METAFIZYCZNY
Poezja Leśmiana jest w dużej mierze symboliczna (wtedy symbolizm był modny). Ale
to symbolizm szczególny, to nie symbolizm europejski typu Mallarm�go. To bardziej kult
konkretu, to nie  symbol pusty , to mitologia momentalna,  tęczowy most .
Sztuka Leśmiana łączy programowo przeciwieństwa. Jest w niej i symbolizm
egzystencjalny, i realizm poetycki, realizm metafizyczny (terminy Frydrego), i  ostry
montaż (termin M.Głowińskiego)  poetycki film, montaż wydarzeń.
6