FIZYKOTERAPIA
Wspomaganie treningu sportowego u piłkarzy nożnych
Elektrostymulacja
prÄ…dami Kötza
mięśnia czworogłowego uda
W ortopedii i medycynie sportowej obserwuje się ostatnio coraz większy rozwój metod elektrostymulacji mięśni szkieletowych
w zaniku prostym. Zabiegom poddawane są mięśnie, w których przy zachowanym i właściwym unerwieniu doszło do zmniejsze-
nia masy i siły mięśniowej, głównie na skutek długotrwałego unieruchomienia w przypadku pacjentów po złamaniach i innych
urazach narządu ruchu lub z bezczynności i braku pełnych obciążeń treningowych na skutek kontuzji u sportowców.
ortopedii i medycynie sportowej oraz na funkcję stawu kolanowego u pił- dolnej wahał się od 80-200 Nm (średnio
Wobserwuje się ostatnio coraz karzy nożnych. 157,3ą35,5 Nm), natomiast w lewej wynosił
większy rozwój metod elektrostymulacji 95-210 Nm (średnio 161,9ą32,4 Nm).
mięśni szkieletowych w zaniku prostym. Materiał i metody Grupa B liczyła 10 zawodników w wie-
Zabiegom poddawane są mięśnie, w któ- Spośród 20 mężczyzn czynnie uprawiają- ku od 15 do 31 lat (średnio 22,8ą6,1 lat).
rych przy zachowanym i właściwym cych piłkę nożną utworzono losowo dwie Wzrost piłkarzy wahał się od 165 do 184
unerwieniu doszło do zmniejszenia grupy porównawcze A i B (kryterium włą- cm (średnio 177,4ą5,7 cm). Masa ciała
masy i siły mięśniowej, głównie na sku- czenia i wykluczenia  tabela 1, s. 36). wynosiła 64-90 kg (średnio 72,3ą9,3 kg).
tek długotrwałego unieruchomienia Grupę A stanowiło 10 zawodników w wie- Wartość wskaz
nika masy ciała (BMI)
w przypadku pacjentów po złamaniach ku od 15 do 33 lat (średnio 23,1ą6,9 lat). wahała się od 19,2 do 27,8 kg/m2 (średnio
i innych urazach narządu ruchu lub Wzrost sportowców wahał się od 167 23,1ą3,1 kg/m2). Czas uprawiania dyscy-
z bezczynności i braku pełnych obcią- do 193 cm (średnio 180,8ą8,5 cm). Masa cia- pliny sportowej wynosił od 4,2 do 17,3 lat
żeń treningowych na skutek kontuzji ła wynosiła 62-83 kg (średnio 72,8ą7,9 kg). (średnio 8,8ą5,1 lat). Ośmiu uczestników ba-
u sportowców. Wartość wskaz
nika masy ciała (BMI) dań było prawonożnych, a jeden  lewonoż-
Mimo przeprowadzonych badań klinicz- wahała się od 19,1 do 25,6 kg/m2 (średnio ny. Obwód uda w prawej kończynie dolnej
nych nie rozstrzygnięto dotąd ostatecznie, 22,2ą2,2 kg/m2). Czas uprawiania dyscy- piłkarzy wahał się od 51 do 62 cm (średnio
jakie przebiegi prądu elektrycznego i inne pliny sportowej wynosił od 4,5 do 19,1 lat 56,1ą4,1 cm), zaś w lewej wynosił 51-62 cm
parametry zabiegowe są najbardziej efek- (średnio 9,2ą6,1 lat). Dziewięciu uczest- (średnio 55,6ą4,7). Początkowy moment
tywne w przywracaniu lub dodatkowym ników badań było prawonożnych, a je- siły mięśnia czworogłowego uda w pra-
stymulowaniu sprawności mięśni u osób den  lewonożny. Obwód uda w prawej wej kończynie dolnej wahał się od 80 do
czynnie uprawiających daną dyscyplinę kończynie dolnej piłkarzy wahał się 210 Nm (średnio 145,5ą34,8 Nm), natomiast
sportową. od 51 do 61 cm (średnio 55,9ą3,8 cm), w lewej wynosił 100-180 Nm (średnio
Celem pracy była ocena wpływu elek- zaś w lewej wynosił 49-61 cm (średnio 138,5ą23,3 Nm).
trostymulacji prÄ…dami Kötza na przyrost 55,3Ä…4,1). PoczÄ…tkowy moment siÅ‚y mięśnia Wszyscy uczestnicy badaÅ„ byli za-
masy i siły mięśnia czworogłowego uda czworogłowego uda w prawej kończynie wodnikami Parafialnego Uczniowskiego
Streszczenie tryczne podczas ruchu prostowania stawu of the soccer players. Twenty men were
Celem pracy była ocena wpływu elek- kolanowego oraz ocenę diagnostyczną at a random divided into two groups A and
trostymulacji prÄ…dami Kötza na przyrost kolana za pomocÄ… testu wahadÅ‚a. Po za- B. All individuals three times a week went
masy i siły mięśnia czworogłowego kończeniu badań stwierdzono, że elek- in the same for training settings. Addi-
uda oraz na funkcjÄ™ stawu kolanowego trostymulacja prÄ…dami Kötza korzystnie tionally, in free days players from group
u piłkarzy nożnych. Spośród 20 męż- wpływa na przyrost masy i siły mięśnia A were applied by electrical stimulation
czyzn czynnie uprawiających piłkę czworogłowego uda bez zaburzeń funkcji by Kots on quadriceps femoris. The ob-
nożną utworzono losowo dwie grupy stawu kolanowego. jective diagnostic methods: measurement
porównawcze A i B. Wszyscy uczestnicy of muscle circumference, tensometry,
badań trzy razy w tygodniu brali udział Słowa kluczowe: elektrostymulacja goniometric pendulum test were used.
w takich samych treningach. Dodatkowo mięśni, tensometria, goniometryczny After assessment noticed that electrical
w dniach wolnych od zajęć sportowych test wahadła stimulation by Kots is effective in mass
zawodnicy z grupy A zostali poddani and strength progression of quadriceps
zabiegom elektrostymulacji prÄ…dami Summary femoris and is safety without influence
Kötza na miÄ™sieÅ„ czworogÅ‚owy uda. The aim of this study was the evaluation on function of the knee joint.
W celu oceny efektów elektrostymulacji of the impact of electrical stimulation
przeprowadzono obiektywne badania: by Kots on mass and strength of the qu- Key words: muscle electrical stimulation,
pomiary obwodu uda, badanie tensome- adriceps femoris muscle and knee function tensometry, goniometric pendulum test
34 REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009
FIZYKOTERAPIA
Katolickiego Klubu Sportowego  Chrzci- a z drugiej  gniazdko do podłączenia
ciel w Tychach, który obecnie jest przewodu elektrycznego momentomierza.
na szczeblu rozgrywek klasy B. Na końcu wałka umocowana była na stałe
Badania zostały rozpoczęte w drugiej po- dz
wignia oporowa służąca do pomiarów
łowie okresu przygotowawczego do rundy z obciążnikami. Momentomierz elektronicz-
jesiennej sezonu 2007/2008 i trwały pięć ny służył do współpracy z przetwornikiem
tygodni. Obie grupy uczestniczyły trzy razy tensometrycznym i mierzył maksymalną
w tygodniu w takich samych treningach wartość momentu siły otrzymanego w cza-
(poniedziałek, środa i piątek  tabela 2). sie pomiaru. Do badania czynności stawu
Czas pojedynczego treningu wynosił kolanowego wykorzystano goniometryczny
1,5 godziny. W okresie badań uczestnicy nie test wahadła, który służył do oceny ruchu
wykonywali żadnych ćwiczeń siłowych ani wahadłowego mechanicznego układu jed-
innych elementów treningowych mogących noprzegubowego w wybranej płaszczyz
nie.
wpłynąć na uzyskane rezultaty. Pozwalał on na wyznaczenie czasowej
Dodatkowo w dniach wolnych od zajęć funkcji zmiany kÄ…ta jð zawartego pomiÄ™dzy
sportowych (wtorek, czwartek, sobota) ramionami przegubu oraz pomiar obiektyw-
zawodnicy z grupy A zostali poddani za- nych parametrów ruchu: liczby wahań (n),
biegom elektrostymulacji prÄ…dami Kötza caÅ‚kowitego czasu wahaÅ„ (t) oraz okresu
na mięsień czworogłowy uda. Do stymulacji wahań (T)  definiowanego jako stosunek
wykorzystano generator prądowy o za- t i n, logarytmicznego dekrementu tłumie-
silaniu sieciowym Ionoson 500. Zabiegi nia (lð)  definiowanego tu jako logarytm
prowadzono na prawej i lewej kończynie naturalny ze stosunku drugiej i czwartej
trzy razy w tygodniu, raz dziennie, o stałej, amplitudy lokalnej oraz współczynnika
popoÅ‚udniowej porze. Elektrostymulacje tÅ‚umienia (bð)  definiowanego jako stosunek
wykonywano standardowÄ… metodÄ… dwu- lð i T. Liczba wahaÅ„ i czas wahaÅ„ okreÅ›laÅ‚y
elektrodową  elektrody z gumy węglowej swobodę ruchu, a okres i parametry tłumie-
układano w okolicach przyczepu początko- nia  zakres ruchomości stawu kolanowego.
wego i końcowego mięśnia czworogłowego Goniometryczny test wahadła składał się
uda. Czas pojedynczego zabiegu wynosił z urządzenia peryferyjnego współpracu-
20 minut. W trakcie pięciu pierwszych jącego z komputerem osobistym. W skład
zabiegów zastosowano przerywany prąd urządzenia peryferyjnego wchodził cyrkiel
zmienny o częstotliwości podstawowej goniometryczny i układ interfejsu  prze-
75 Hz i częstotliwości nośnej 2500 Hz. twornika do współpracy z komputerem.
Czas trwania pakietu impulsów wynosił Cyrkiel goniometryczny składał się z dwu
1 s, a przerwa między kolejnymi pakietami cienkich metalowych ramion, połączonych
impulsów trwała 4 s. Pojedynczy pakiet ze sobą przegubowo. Ruch cyrkla w prze-
składał się z pięćdziesięciu impulsów gubie był przenoszony na miniaturowy
o prostokątnym kształcie i narastającej optoelektroniczny przetwornik typu C3A
amplitudzie oraz czasie trwania 10 ms. 27 4096 GE 01. Położenie wałka przetwor-
Czas przerwy pomiędzy poszczególnymi nika było odczytywane za pomocą układu
impulsami w pakiecie wynosił również optycznego i tarczy kodowej, które pozwa-
10 ms. W kolejnych dziesięciu elektrosty- lały (z rozdzielczością 12 bitów na obrót)
mulacjach wykorzystano identyczne para- na zakodowanie położenia kątowego wałka
metry zabiegowe, wydÅ‚użajÄ…c jedynie czas w zakresie od 0° do 360° z dokÅ‚adnoÅ›ciÄ…
przerwy pomiÄ™dzy kolejnymi pakietami do 0,088°. SygnaÅ‚ podawany byÅ‚ do inter-
impulsów z 4 s do 5 s. Zmianę wykonano fejsu. Oprogramowanie pozwalało na od-
w celu utrzymania jak najskuteczniejszej czytanie 100 położeń ruchomego cyrkla
pracy mięśniowej. Stosowano natężenie goniometrycznego w ciągu 1 s i zapisanie
w zakresie od 20 do 70 mA. W sumie w odpowiednim miejscu programu.
u sportowców wykonano 15 zabiegów. Na podstawie pomiarów otrzymanych
W celu oceny efektów elektrostymulacji przed i po zakończeniu badań w grupach
przeprowadzono obiektywne badania: A i B obliczono przyrosty procentowe
pomiary obwodu uda, badanie tensome- następujących wskaz
ników:
tryczne podczas ruchu prostowania stawu " pomiar obwodu uda,
kolanowego oraz ocenę diagnostyczną " moment siły mięśnia czworogłowego
kolana za pomocą testu wahadła. Wszystkie uda,
pomiary wykonano dwukrotnie, przed Przyrosty procentowe wskaz
ników
rozpoczęciem i w ostatnim dniu badań. określonych powyżej obliczono według
Ocenę zmian w obwodach wykonano następującego wzoru:
przy użyciu taśmy krawieckiej (pomiar
w najszerszym miejscu uda). Do badania
X% = (X1-X2)/X1 x 100%
momentu siły mięśnia czworogłowego
wykorzystywano urzÄ…dzenie pomiarowe gdzie:
UPR-01, zaopatrzone w tensometryczny X1  wartość wielkości a lub b zmierzona
przetwornik momentu siły wbudowany przed badaniem,
w obrotowy wałek. Z jednej strony wałka X2  wartość wielkości a lub b zmierzona
znajdowała się tarcza z podziałką kątową, po badaniu.
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009 35
FIZYKOTERAPIA
Kryterium włączenia Kryterium wykluczenia
·ð ðkobieta
·ð ðstaż treningu poniżej 3 lat
·ð ðprzebyte zÅ‚amanie w okresie ostatnich 2 lat
·ð ðmężczyzna grajÄ…cy w piÅ‚kÄ™ nożnÄ… powyżej 3 lat
·ð ðnawracajÄ…ce skrÄ™cenia stawu skokowego i kolanowego
·ð ðbrak poważnej kontuzji w okresie ostatnich 2 lat
·ð ðprzebyte uszkodzenie wiÄ™zadeÅ‚ krzyżowych
·ð ðzerwanie Å›ciÄ™gien
·ð ðkorzystanie z ćwiczeÅ„ siÅ‚owych w dniach wolnych od treningu
Tabela 1. Kryteria włączenia i wykluczenia
Trening bramkarski dla bramkarzy oraz technika specjalna dla pozostałych zawodników w pierwszej części. W drugiej części
Poniedziałek treningu elementy techniki specjalnej, zakończonej uderzeniami piłki na bramkę. W części końcowej  doskonalenie zadań
taktycznych w małych grach.
Trening o charakterze wytrzymałości ogólnej, pod postacią zajęć aerobowych (bieg 5 x 10 minut  dla każdego indywidualne tempo
utrzymujące poziom HR w granicach 160 uderzeń na minutę), bieg 60-100 m z obciążeniem submaksymalnym, bieg wahadłowy,
Åšroda
bieg z elementami skoczności i koordynacji zakończony uderzeniem na bramkę. Na zakończenie trwający 20 minut stretching
indywidualny lub w parach.
Piątek Trening z elementami taktyki w różnych formach, zakończony uderzeniami na bramkę. W drugiej części gra kontrolna  od 30 do 45 minut.
Tabela 2. Tygodniowy plan treningowy
Do oceny jednorodności cech charak- czyny lewej. W grupie B średni obwód uda Po zakończeniu badań w obu grupach
teryzujących badanych w obu grupach zmniejszył się z 56,1 do 55,5 cm (-0,84%) nie zaobserwowano żadnych zmian
zastosowano test chi-kwadrat w wersji dla nogi prawej i z 55,6 do 55,5 cm (-0,91%) w mierzonych wskaz
nikach za pomocÄ…
NW. Dla porównania uzyskanych wyni- dla nogi lewej. testu wahadła (tabela 3 i 4).
ków wykorzystano nieparametryczny W obu grupach otrzymano przyrost
test kolejności par Wilcoxona dla zmien- średniego momentu siły mięśnia czwo- Dyskusja
nych zależnych oraz nieparametryczny rogłowego uda, lecz tylko w grupie A Z przeprowadzonego badania wynika,
test U-Manna-Whitneya dla zmiennych byÅ‚ on znamienny statystycznie. W tej że elektrostymulacja prÄ…dami Kötza ko-
niezależnych. grupie średni moment siły po sty- rzystnie wpływa na przyrost masy i siły
mulacji wzrósł z 157,3 do 201,3 Nm mięśnia czworogłowego uda i co niezwy-
Wyniki (p = 0,005) dla kończyny prawej oraz kle istotne  bez zaburzeń funkcji stawu
Grupy porównawcze były jednorodne pod z 161,9 do 205,3 Nm (p = 0,007) dla kończy- kolanowego.
względem wszystkich cech charakteryzu- ny lewej. W grupie B średni moment siły Uzyskane przez nas zmiany (choć nie-
jących zawodników. wzrósł z 145,55 do 157,6 Nm (p > 0,05) dla istotne statystycznie) w masie mięśniowej
W obu grupach stwierdzono nie- nogi prawej i z 138,5 144,7 Nm (p > 0,05) uda u piłkarzy nożnych wykazały, że pod
istotne statystycznie (p > 0,05) zmiany dla nogi lewej. Porównanie przyrostów wpływem zabiegów przy użyciu prądu,
w obwodach mięśniowych, przy czym procentowych pomiędzy dwiema grupa- pomimo braku ćwiczeń siłowych i oporo-
w grupie A zaobserwowano korzystny mi również wskazało istotną przewagę wych, można skutecznie zatrzymać zanik
przyrost, natomiast w grupie B zanoto- (p = 0,03) grupy A (30,03% dla kończyny mięśniowy, a nawet osiągnąć niewielki
wano spadek obwodu uda. W grupie A prawej i 32,21% dla kończyny lewej) przyrost. U zawodników z grupy kontrolnej
średni obwód uda po stymulacji wzrósł w stosunku do grupy kontrolnej (6,02% obserwowano spadek masy mięśniowej
z 55,9 do 56,2 cm (0,55%) dla kończyny pra- dla kończyny prawej i 10,21% dla koń- uda. Nasze badanie wykazało także zna-
wej oraz z 55,3 do 55,8 cm (0,71%) dla koń- czyny lewej). czący wzrost siły mięśnia czworogłowego
Przed Przed
Po leczeniu p Po leczeniu p
leczeniem leczeniem
  prawa kończyna 0,53 0,51 > 0,05   prawa kończyna 0,55 0,54 > 0,05
²  prawa koÅ„czyna [s-1] 0,52 0,51 > 0,05 ²  prawa koÅ„czyna [s-1] 0,58 0,56 > 0,05
n  prawa kończyna 4,33 4,33 > 0,05 n  prawa kończyna 3,98 3,98 > 0,05
t  prawa kończyna [s] 4,31 4,33 > 0,05 t  prawa kończyna [s] 3,76 3,75 > 0,05
T  prawa kończyna [s] 1,01 1,01 > 0,05 T  prawa kończyna [s] 0,95 0,96 > 0,05
  lewa kończyna 0,49 0,46 > 0,05   lewa kończyna 0,55 0,46 > 0,05
²  lewa koÅ„czyna [s-1] 0,50 0,50 > 0,05 ²  lewa koÅ„czyna [s-1] 0,53 0,52 > 0,05
n  lewa kończyna 4,36 4,36 > 0,05 n  lewa kończyna 4,33 4,35 > 0,05
t  lewa kończyna [s] 4,48 4,47 > 0,05 t  lewa kończyna [s] 3,98 3,97 > 0,05
T  lewa kończyna [s] 1,01 1,02 > 0,05 T  lewa kończyna [s] 0,97 0,99 > 0,05
Tabela 3. Wyniki testu wahadła w grupie A Tabela 4. Wyniki testu wahadła w grupie B
36 REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009
FIZYKOTERAPIA
po elektrostymulacjach, znamiennie Wnioski
wiÄ™kszy niż w grupie kontrolnej. " Elektrostymulacja prÄ…dami Kötza miÄ™-
Nie sposób pominąć również faktu, śnia czworogłowego uda jest skuteczna
że zmiany dotyczące masy i siły mięśniowej we wspomaganiu treningu sportowego
w grupie A nie wpłynęły na przeciążenie u piłkarzy nożnych.
i pogorszenie funkcji stawu kolanowego. " Wpływa ona korzystnie na przyrost masy
Z obiektywnych pomiarów wykonanych i siły mięśnia czworogłowego uda.
przy użyciu testu wahadła wynika, " Nie powoduje zaburzeń funkcji stawu
że elektrostymulacja prÄ…dami Kötza jest kolanowego. qð
bezpieczna i nie zaburza biomechaniki
Piśmiennictwo
kolana.
1. Hakkinen A., Pakkanen A., Hannonen P.:
Zastosowana przez nas elektrostymulacja
Effects of prolonged combined strength and
wedÅ‚ug Kötza okazaÅ‚a siÄ™ bardzo skutecz-
endurance training on physical fitness, body
nym i przydatnym zabiegiem, co zostało
composition, and serum hormones, in women
zweryfikowane obiektywnymi metodami
with rheumatoid arthritis and in healthy
pomiarowymi. W piśmiennictwie można
controls.  Clin. Exp. Rheumatol. , 2005, 23:
znalez
ć przykłady wykorzystania prądu
505-512.
elektrycznego u sportowców w celu pobu-
2. Marcora S.M., Lemmey A.B., Maddison P.J.:
dzania masy i siły mięśniowej. Dotychczas
Can progressive resistance training reverse
autorzy nie analizowali tak szczegółowo
cacheria in patients with rheumatoid arthri-
jego wpływu na tkankę mięśniową przy
tis? Results of a pilot study.  J. Rheumatol. ,
pomocy obiektywnych metod pomiaro-
2005, 32: 1031-1039.
wych oraz nie badali bezpieczeństwa stanu
3. Piva S.R., Goodnite E.A., Azuma K., Wool-
funkcjonalnego stawów, które znajdują się
lard J.D., Goodpaster B.H., Wasko M.C.,
w bezpośrednim sąsiedztwie stymulowa-
Fitzgerald G.K.: Neuromuscular electrical
nych mięśni i tworzą wraz z nimi łańcuch
stimulation and volitional exercise for indi-
biokinematyczny. Niniejsza praca jest viduals with rheumatoid arthritis: a multiple
pierwszą tego typu próbą. patient case report.  Phys. Ther. , 2007, 87:
1064-1077.
W literaturze polskiej można znalez
ć
4. Płaszewski M.: Maksymalna siła mięśni
jedynie badania prowadzone przez PÅ‚a-
prostowników stawu kolanowego podczas
szewskiego, który z powodzeniem stoso-
skurczów dowolnych i rosyjskiej elektro-
waÅ‚ elektrostymulacjÄ™ Kötza u chorych
stymulacji u pacjentów po uszkodzeniu
po okresowym unieruchomieniu kolana.
stawu kolanowego.  Med. Sport. , 2005,
Autor ten analizował również pośredni
6: 401-408.
wpływ zabiegów na pracę serca.
5. Płaszewski M.: Zmiana częstości skurczów
Z pracy Pivy i wsp. wynika, że u chorych
serca pod wpływem ćwiczeń izometrycznych
z gonartrozÄ… po 7-tygodniowych elektrosty-
i rosyjskiej stymulacji mięśni prostowników
mulacjach można uzyskać zwiększenie siły
stawu kolanowego.  Ortop. Traumatol. Re-
mięśnia czworogłowego uda od 5,8 do 21%.
habil. , 2006, 4: 680-685.
PotwierdzajÄ… to inni autorzy.
6. Snyder-Mackler L., Delitto A., Stralka S.W.,
Z kolei Hakinnen i wsp. po 21-tygodnio-
Bailey S.L.: Use of electrical stimulation
wym eksperymencie z udziałem pacjentek
to enhance recovery of quadriceps femoris
z reumatoidalnym zapaleniem stawów
muscle force production in patients following
odnotowali zwiększenie średniej masy anterior cruciate ligament reconstruction.
mięśnia czworogłowego uda o 7,4%.  Phys. Ther. , 1994, 74: 901-907.
7. Bax L., Stayes F., Verhagen A.: Does neuro-
Zdaniem Delitto i wsp. oraz Gregory ego
muscular electrical stimulation strengthen
i Bickela teoretycznym wyjaśnieniem
the quadriceps femoris? A systematic review
skutecznoÅ›ci elektrostymulacji Kötza
of randomised controlled trials.  Sports
jest wpływ na zależne napięciowo kanały
Med. , 2005, 35: 191- 212.
jonów wapnia. Impulsy elektryczne sty-
8. Maffiuletti N.A., Cometti G., Amiridis I.G.,
mulują otwieranie kanałów i wysyłanie
Martin A., Pousson M., Chatard J.C.: The
kationów wapniowych do miejsc połą-
effects of electromyostimulation training
czenia mięśnia z synapsami nerwowymi.
and basketball practice on muscle strength
Obecność jonów wapnia inicjuje otwarcie
and jumping ability.  Int. J. Sports Med. ,
kanału chemicznego acetylocholiny,
2000, 21: 437-443.
która wnika do zakończeń nerwowych.
9. Delitto A., Snyder-Mackler L.: Two theories
Acetylocholina łączy białkiem włókienka
of muscle strength augmentation using
mięśniowe, wnika do środka i przyczynia
percutaneous electrical stimulation.  Phys.
siÄ™ do depolaryzacji. Rezultatem tego
Ther. , 1990, 70: 158-164.
łańcucha reakcji jest pobudzenie i skurcz
10. Gregory C.M., Bickel C.S.: Recruitment patterns
mięśnia.
in human skeletal muscle during electrical
W świetle uzyskanych przez nas wyni- stimulation.  Phys. Ther. , 2005, 85: 358-364.
ków oraz z przeglądu prac innych badaczy
wskazane jest baczne śledzenie dalszego JAKUB TARADAJ, ANDRZEJ FRANEK,
postępu w badaniach dotyczących podstaw EDWARD BA
ASZCZAK, REMIGIUSZ SMOLIC
SKI
naukowych i zastosowań praktycznych Katedra i Zakład Biofizyki Lekarskiej
elektrostymulacji mięśni. Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2009 37