IMGu14 (2)

cy plemion kultury wębowej I dorzecza Donu, a także przenikanie na te tereny ciskanej również przez .jtrębowców” - ludności kultury abaszewskiej.

Na wschód od kultury pozdniakowskiej, w górnym dorzeczu Wołgi aż po rzeki Bkłaja. mniej więcej równolegle (XV-VIII wiek BC), rozwijała się kultura Itowska. W tym przypadku decydujące znaczenie w zachodzących przemianach niij przesunięcie się ku zachodowi elementu etnicznego z zachodniej Syberii (związajJ I mon. z kulturą kororowską z międzyTzecza środkowego Irtyszu i górnego Obu) wjS z falą przemieszczeń ludnościowych tzw. horyzontu sejmińsko-curbińskiego.

OMStEl

Na bazie miejscowego substratu wschodnich grup kultury wołosowskiej podwpJ wero oddziaływań wczesnozrębowych i abaszewskich (pokrowsko-abaszewskich) _UfJ mowała się natomiast kultura nadkazańska (XVI-IX wiek BC). Jej liczne osiedlaj cm J tarzyska skupione są wzdłuż wielkich rzek: Wołgi i Kamy; nad mniejszymi ich t^jj wami występują rzadko. Pochówki szkieletowe, najczęściej w pozycji wyprostowani

głową ku rzece. Rzadko S

na wznak, zorientowane są w charakterystyczny sposób \ posazano je w broń, często natomiast w mięsne dary konsumpcyjne. Na osiedlach stwierdzono pozostałości obiektów’ kultowych, w postaci wielkich ognisk otaczanych mniejszymi i - niekiedy - słupowym ogrodzeniem. Również w domostwach znajduj] się małe ołtarzyki w' postaci śladów ognisk umieszczanych na małych cokolikachl z bogato omamentow'aną ceramiką, grocikami strzał i metalowymi przedmiotami wśród resztek spalenizny.

Na bazie miejscowych złóż metali doszło w tym środowisku do silnego rozwojj ośrodków produkcji metalurgicznej. O ile we wczesnych stadiach rozwoju (XVI-XQj| wiek BC) dominował)’ formy abaszewskie, wczesnozrębowe i sejmińsko-turbińskie, J w fazach późnych miejscowi metalurdzy wytworzyli własny, specyficzny styl, w którym za najbardziej charakterystyczne można uznać dwustronne noże, tulejkowate siekierki oraz groty oszczepów z ażurowym liściem. ■

Wzdłuż rzek i obrzeży tajg - epoka brązu w zachodniej Syberii

HI

ImmmMIMb

Sytuację podobną jak na obszarach przyuralskich dorzecza Kamy i Wiatki obserwować można wzdłuż granicy tajgi w całej zachodniej Syberii, aż po górne dorzecze Obu. W początkach II tysiąclecia BC kontynuowały tu rozwój społeczności łowieckie i rybackie z tzw. ceramiką grzebykowo-dołkową (np. kultura nowokuskowska czy igrę-koiisk^,wykazmąp co najwyżej pierwociny znajomości metalurgii brązowej. Właściwy przełom w tym zakresie nastąpił dopiero około XVII-XVI wieku BC, w momencie szerzenia się zjawisk tzw. horyzontu sejmińsko-turbińskiego (czy lepiej Sejma-Tuibi-jtio-ltas&wka). Był to fMŚsty fenomen cywilizacyjny, który przyczynił się do rozprze-jcszesiicnia technologii obróbki brązu na ogromnych obszarach pogranicza strefy leś noscepowej i leśnej zachodniej Syberii, a także północno-wschodniej Europy. Pod wpływem tych inspiracji ukształtowały się silne ośrodki metalurgiczne nad środkowym Obem, środkowym Irtyszem, a zwłaszcza na środkowym Uralu, które z czasem zdominowały w zasadniczym stopniu styl wytwórczości brązowniczej na ogromnych teryto rud) Eurazji.

Charakterystyk ztie dla tych ośrodków tzw. brązy sejmińsko-turbińskie rozpr/estize-r.ity Mg r.A obszarze ponad I min km⁴, od Mongolii na wschodzie, po Mołdawię j I Finlandię na za/ Hedzfe I ośrodkach tych stosowano udoskonaloną technologią I odfewu cienkościennego, pozwalającą na wykonanie całych przedmiotów (np. grotw I z tulejką; uciekania się do techniki kucia. Najbardziej charakter ystycznetypybą z/mt sejmińsko-turtańsktch to: rwtzr-sztylety często z rękojeścią zwien* zoną figurkami zwierząt, masywne siekiery z i u lejką, często /. dwoma uszkami i groty oiK»r z uszkiem u podstawy tulejki.

Podłożem tego zjawiska było przemieszczanie się wzdłuż granicy tajgi, gdzieś z terenów położonych na I północ od Ałtaju i Sajanów, mobilnych grup konnych wojowników i myśliwych uzbrojonych w brązową i kamienną broń, stosujących również uzbrojenie ochronne z kościanych płytek. Rekrutowali się oni głównie ze społeczności pasterzy i hodowców koni z pogórzy Ałtaju, skąd wynieśli min. wysokie umiejętności metalurgiczne (i charakterystyczną technologię brązów cyno-v*ych) oraz ze społeczności myśliwych i rybaków pogó-17a Sajanów między Bajkałem a Jenisejem. Z tego ostatniego środowiska grupy wojowników-metalurgów zaczerpnęły min. technologię obróbki kamienia (krzemienne grociki strzał do łuku, nefrytowe kółka) i kości (elementy „pancerzy”). Sprawnie zorganizowane i przeważające militarnie nad ludnością pogranicza strefy leśnej grupy Wojowników przemieszczały się na ogromnych terytoriach w stronę środkowego Uralu (wzdłuż rzek zachodkiiosyberyjskich), nie znajdując w tym środowisku poważniejszej przeciwwagi. Unikanie otwar- |_

tych obszarów stepowych i leśnostepowych podyktowane było natomiast chęcią uniknięcia konfrontacji z żywiołem koczowniczym z ugrupowań andronowsko-abaszew-skich, dysponujących lekkimi wozami bojowymi (rydwanami). Ugrupowania sejmińsko-turbińskie były zjawiskiem ponadkulturowym, choć ich obecność zaznaczona jest najwyraźniej na terenach sąsiadujących (po obydwóch stronach) ze środkowym Uralem. Elementem przyciągającym były tu złoża surowców i możliwość ich łatwej eksploatacji. Zapoczątkowało to ogromny rozkwit uralskiego ośrodka metalurgicznego, którego powiązania sięgały dorzecza górnego Jeniseju z jednej i obszarów wschodnio-bałcyckich z drugiej strony. Pojawił się tam wówczas nowy typ brązów (arsenowych), częste było również używanie srebra do uzyskania stopów, a nawet do produkcji (paradnych) typów broni, np. grotów oszczepów . Śladem bytności grup reprezentujących ten horyzont są płaskie cmentarzyska typu Sejma (koło Gorkiego - terytorium kultury baranowskiej) - Turbino (koło Permu - terytorium kultury garinsko-borskiej)

- Rostovka (koło Omska - terytorium kultury samuskiej). Wykazują one specyficzne cechy, wśród których najważniejsze jest częste występowanie kenotafów. Jest to swoisty syndrom, właściwy dla społeczności aktywnych militarnie, których członkowie często ginęli poza miejscem stałego pobytu. Na cmentarzyskach tych, obok pochówków z klasycznym wyposażeniem sejmińsko-turbińskim, występują też pochówki charakterystyczne dla innych członków wojowniczych watah, rekrutujących się z napotykanych „po drodze^u środowisk (np. tzw. kultury korotowskiej), jak i z ugrupowań aba-szewskich, z którymi przybysze zetknęli się na obszarach przyuralskich. Na tych ostatnich obszarach mniej liczne grupy przybyszów zostały wchłonięte z czasem przez miej-scuwe środowiska, pozostawiając jednak po sobie dorobek cywilizacyjny, który jednocześnie wyznacza początki właściwego przełomu technologicznego na tym terenie.

Obszary pogranicza strefy leśnostepowej i zachodni osy be ryj skiej tajgi znajdowały się w ciągu epoki brązu pod presją ośrodków cywilizacyjnych ze stepów Kazachstanu, przedpoli Ałtaju i Sajanów w górnym dorzeczu Obu i Irtyszu. Wpływy te przenikały niekiedy daleko w głąb tajgi (zwłaszcza wzdłuż wielkich rzek), w miejscowe środowisko reprezentowane przez rybacko-łowieckie ugrupowania tzw. kultur z ceramiką grzebykowo-dołkową. W początkach II tysiąclecia BC siady metalurgii brązowej w cvm środowisku (kultury nowokuskowska i igrekowska) są więcej niż skromne. Istotny

Ryc. 390

Groty oszczepów i nóż charakterystyczne dla horyzontu Sejma-Turbino

rozkwit uralskiego ośrodka metalurgicznego

kenctafy

pKija stepowych ośrodków cywitmcyinych

439