MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Iwona Pałgan
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka 346[02].O1.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr Maria Bartecka-Straszny
mgr Dorota Kaczor
Opracowanie redakcyjne:
in\
. Danuta Szczepaniak
Konsultacja:
mgr Hanna Całuń
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[02].O1.01
 Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka ,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu asystent osoby niepełnosprawnej
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Człowiek w środowisku  środowisko a rozwój jednostki 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 8
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 10
4.2. Rozwój organizmu człowieka  procesy fizjologiczne 11
4.2.1. Materiał nauczania 11
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 16
4.2.3. Ćwiczenia 17
4.2.4. Sprawdzian postępów 19
4.3. Okresy rozwoju psychofizycznego człowieka 20
4.3.1. Materiał nauczania 20
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24
4.3.3. Ćwiczenia 24
4.3.4. Sprawdzian postępów 25
4.4. Podział i charakterystyka procesów psychicznych; procesy poznawcze,
emocjonalne, motywacyjne 26
4.4.1. Materiał nauczania 26
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 34
4.4.3. Ćwiczenia 34
4.4.4. Sprawdzian postępów 35
4.5. Wybrane teorie osobowości 36
4.5.1. Materiał nauczania 36
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 41
4.5.3. Ćwiczenia 41
4.5.4. Sprawdzian postępów 43
4.6. Metody badania osobowości 44
4.6.1. Materiał nauczania 44
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 46
4.6.3. Ćwiczenia 46
4.6.4. Sprawdzian postępów 47
4.7. Czynniki kształtujące osobowość 48
4.7.1. Materiał nauczania 48
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 51
4.7.3. Ćwiczenia 51
4.7.4. Sprawdzian postępów 52
4.8. Podstawy \
ycia społecznego 53
4.8.1. Materiał nauczania 53
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 57
4.8.3. Ćwiczenia 57
4.8.4. Sprawdzian postępów 58
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.9. Funkcje i zadania grupy społecznej. Role społeczne 59
4.9.1. Materiał nauczania 59
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 62
4.9.3. Ćwiczenia 62
4.9.4. Sprawdzian postępów 63
4.10. Teorie społecznego uczenia się 64
4.10.1. Materiał nauczania 64
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 67
4.10.3. Ćwiczenia 67
4.10.4. Sprawdzian postępów 68
5. Sprawdzian osiągnięć 69
6. Literatura 73
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu psychofizycznych
i społecznych aspektów rozwoju człowieka
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\
ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia zało\
onych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w programie jednostki modułowej,
- zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\
opanowałeś określone treści,
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań otwartych. Zaliczenie testu potwierdzi
osiągnięcie celów zawartych w programie jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
346[02].O1
Podstawy świadczenia usług
socjalnych
346[02].O1.01
Charakteryzowanie psychofizycznych
i społecznych aspektów rozwoju
człowieka
346[02].O1.02 346[02].O1.03 346[02].O1.04
Doskonalenie Kształtowanie umiejętności Prowadzenie
umiejętności rozwiązywania problemów profilaktyki
interpersonalnych i promocji zdrowia
346[02].O1.05 346[02].O1.06
Stosowanie przepisów Stosowanie przepisów prawa
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz w działalności socjalnej
udzielanie pierwszej pomocy
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- współpracować w grupie,
- sprawnie posługiwać się komputerem,
- korzystać z ró\
norodnych z
ródeł informacji: biblioteki, Internet,
- posługiwać podstawowymi pojęciami z zakresu anatomii i fizjologii człowieka,
- posługiwać podstawowymi pojęciami z zakresu wiedzy o społeczeństwie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- wyjaśnić, na czym polega jedność organizmu człowieka i środowiska,
- scharakteryzować zmiany rozwojowe w poszczególnych okresach \
ycia człowieka,
- scharakteryzować podstawowe zjawiska fizjologiczne w organizmie człowieka,
- scharakteryzować procesy psychiczne człowieka,
- scharakteryzować procesy poznawcze,
- określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu rzeczywistości,
- scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne,
- określić wpływ procesów motywacyjnych na aktywność człowieka,
- scharakteryzować podstawowe koncepcje i składniki osobowości,
- wskazać czynniki kształtujące osobowość,
- wykazać wpływ aktywności własnej na rozwój osobowości,
- zastosować wybrane metody poznawania osobowości,
- przedstawić ró\
ne aspekty pełnienia ról społecznych,
- zanalizować czynniki wpływające na kształtowanie postaw prospołecznych,
- scharakteryzować funkcje i zadania grupy społecznej,
- określić rolę grupy w procesie rehabilitacji osoby niepełnosprawnej,
- określić wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Człowiek w środowisku  środowisko a rozwój jednostki
4.1.1. Materiał nauczania
Środowisko to całokształt warunków materialnych i biologicznych istotnych dla \
ycia
i rozwoju osobników danego gatunku.
W zakresie treści wpływających na człowieka środowisko mo\
na podzielić na:
 naturalne  obejmujące zarówno pozaziemskie wpływy na organizmy (promieniowanie),
wraz z wpływami geograficznymi (gleba, klimat) oraz przyrodę \
ywÄ… (flora, fauna).
 społeczne  osoby i stosunki między nimi zachodzące (sąsiedzi, rodzina, szkoła, praca,
kościół).
 kulturowe  wpływy kultury materialnej (komunikacja, budownictwo) oraz kultury
duchowej przekazywanej przez wychowanie oraz media, ksiÄ…\
ki, subkultury.
Wszystkie te czynniki krzy\
ują się wzajemnie i działają na człowieka jednocześnie.
Z wpływu tych środowisk i otoczenia człowieka pochodzą poglądy, zasady, nastroje,
postawy. Działanie środowiska mo\
e być celowe, zamierzone, świadome lub nieświadome,
niezamierzone i pośrednie [22, s. 229-232].
Środowisko człowieka ulega nieustannym zmianom, częściowo niezale\
nym od
jednostki, a częściowo pod jej wpływem. W toku \
ycia człowieka jedni z oddziałujących nań
ludzi umierajÄ… inni siÄ™ rodzÄ…, zawiÄ…zujÄ… siÄ™ i rozpadajÄ… przyjaz
nie i znajomości, człowiek
zmienia terytorium i miejsce pracy. Dla ka\
dej zatem jednostki środowisko ma cechy mniej
lub bardziej trwałe; zale\
y to zarówno od niej samej jak i od czynników zewnętrznych
[31, s. 294-296].
Niektóre czynniki dziedziczne i środowiskowe współdziałają nierozłącznie, tworząc
jedność jednostki i środowiska [26, s. 67] i oddziaływują jeszcze przed narodzinami, są to
np. czynniki teratogenne  wpływy środowiska, które działają szkodliwie na dziecko
w okresie jego rozwoju prenatalnego (śmierć, zaburzenia czynnościowe, opóz
nienie rozwoju,
przedwczesne urodzenie); alkohol, narkotyki, infekcje wirusowe matki, nikotyna. To czy te
czynniki wpłyną na dziecko zale\
y od uwarunkowań dziedzicznych dziecka, od siły ich
oddziaływania, oraz w którym momencie zadziałają na organizm [26, s. 74-78].
Stosunki między organizmem a środowiskiem są rozpatrywane na ró\
nych poziomach:
osobniczym (reakcje i przystosowania morfologiczne, fizjologiczne i psychiczne jednostki
w tym stan zdrowia wynikający z przystosowania do środowiska), populacyjnym (rozród
i prze\
ywalność wpływające na liczebność populacji oraz relacje społeczne), biocenotycznym
(stosunki między populacjami ró\
nych gatunków), ekosystemowym (związki organizmów
z ich środowiskiem nieo\
ywionym). Człowiek jest częścią ekosystemu, walczy o prze\
ycie
w środowisku dwoma drogami: przez przystosowanie biologiczne własnego ciała
umo\
liwiajÄ…ce skuteczne istnienie i wydanie potomstwa; przez zachowania kulturowe
w drodze zabezpieczenia organizmu przed niekorzystnymi bodz
cami środowiska, lub zmiany
tych warunków na korzystne [40, s. 13]. Człowiek jest wytworem środowiska i bez niego \
yć
nie mo\
e. Trzeba jednak pamiętać, \
e ulega ono ciągłym zmianom, a istota ewolucji tkwi w
tym, \
e w miarę zmian warunków środowiska \
ywe organizmy przystosowujÄ… siÄ™ do niego.
Z chwilą przystosowania do nowego środowiska poprzednie staje się szkodliwe [13, s. 244].
Człowiek jako \
ywy organizm stanowi jedność z przyrodą. Jego \
ycie zale\
y od
warunków panujących w środowisku przyrodniczym. Przyroda dostarcza człowiekowi
miejsca do jego bytowania i odpoczynku, pokarmu i po\
ywienia, wielu surowców
naturalnych, z których mo\
e korzystać, zasobów przyrody, dzięki którym mo\
e istnieć.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
W miejscach najbardziej zasobnych zakłada swoje osady, miasta, poniewa\
potrafi
wykorzystać ró\
norodność krajobrazu i dostosować go do swoich potrzeb. Człowiek nauczył
się z tego korzystać, lecz nie zawsze w sposób racjonalny i zgodny z naturą istnienia.
Przeobra\
a je wedle własnych wyobra\
eń często niszcząc to, co w nim unikatowe,
niepowtarzalne. Buduje osiedla i fabryki, wydobywa kopaliny, poszukuje złó\
ropy i gazu.
Musi pamiętać jednak, \
e zatrucie środowiska zagra\
a naszemu zdrowiu, a nawet \
yciu.
Przyroda zaÅ› mo\
e istnieć bez człowieka, lecz on sam nie przetrwa ani chwili bez przyrody.
Środowisko społeczne to ogół warunków i wyznaczników zachowania wytworzonych
w rozwoju człowieka w wyniku współ\
ycia z innymi ludz
mi, oraz ludzie ich zachowania
i wytwory, które stanowią zespół czynników wywierających wpływ na rozwój oraz
zachowanie jednostki. Do najsilniej oddziałujących na jednostkę elementów środowiska
społecznego, nale\
ą grupy i instytucje społeczne, warunki polityczne, ekonomiczne i prawne,
religijne oraz czynniki struktury społecznej [36, s. 291]. Podstawowe cechy środowiska
społecznego to: gęstość rozmieszczenia ludzi, poziom kultury reprezentowanej przez
otoczenie, zasobność materialna.
Środowisko rodzinne jest pierwszym środowiskiem wychowawczym w \
yciu człowieka,
które rzutuje w decydujący sposób na całe jego przyszłe \
ycie. Rodzina dzięki swej stałości
daje dziecku oparcie i poczucie bezpieczeństwa, a to stanowi wa\
ny czynnik jego równowagi
emocjonalnej i zdrowia psychicznego [5]. Szkoła jest następną, po środowisku domowym,
społecznością, z którą ono styka się i pierwszą, która zapoznaje go z pracą,
odpowiedzialnością, która wprowadza w rzeczowe stosunki między ludz
mi. Zadaniem szkoły
jest przygotowanie dziecka do tego, aby stało się ono człowiekiem dorosłym, zdolnym do
pełnego uczestnictwa w \
yciu grupy społecznej. W związku z tym sytuacja dziecka na terenie
szkoły, jego powodzenia i niepowodzenia, jakie napotyka przy podejmowaniu zadań
i realizacji obowiązków szkolnych, jego kontakty rówieśnicze i pozycja w ogólnej
społeczności uczniowskiej wywierają zasadniczy wpływ na proces socjalizacji w aktualnym
okresie rozwoju psychicznego i w du\
ym stopniu warunkują jego pomyślny póz
niejszy start
w świecie dorosłych. Obok domu rodzinnego i szkoły w procesie uspołeczniania dziecka
wa\
ną rolę odgrywają grupy rówieśnicze. Uczestnictwo w tych grupach, zaspokaja, wiele
psychicznych i społecznych potrzeb dziecka. Ale istnieją sytuacje, w których grupa
rówieśnicza mo\
e przekształcić się w grupę przestępczą, bądz
te\
grupa przestępcza zacznie
wywierać negatywny wpływ na jednostkę dotąd niezdemoralizowaną. Atrakcyjność takiej
grupy polega m.in. na tym, \
e pozwala odbudować poczucie własnej wartości oraz poczucie
bezpieczeństwa zachwianego przez niepowodzenia szkolne i niewłaściwą atmosferę w domu
[17].
Środowisko kulturowe tworzy ogół wartości, dóbr materialnych i duchowych
udostępnionych i przekazywanych przez pokolenia starsze; ma charakter obiektywny. Mo\
e
stać się subiektywne wychowawczo wtedy, gdy bodz
ce z tego środowiska zostaną przyjęte
przez człowieka i prze\
yte w indywidualnym procesie recepcji. Zale\
y to od dostępności
treści kulturowych, od głębi indywidualnego procesu percepcji treści kultury.
Podsumowując: człowiek i środowisko stanowią jedność, dlatego te\
tylko wzajemne
dopasowanie gwarantuje istnienie populacji ludzkich. Nale\
y więc pamiętać, \
e zmiany
środowiska zaburzają równowagę ekosystemu, którego częścią są ludzkie populacje
[40, s. 220]. Człowiek przystosowuje się do środowiska trzema metodami: przez biologiczne
zmiany czynności w następstwie tego budowy organizmu, przez społeczną organizację oraz
zachowania kulturowe. Biologiczne przystosowania stanowiÄ… o prze\
yciu w całym świecie
o\
ywionym. Kultura jest rezultatem biologicznej ewolucji człowieka, jest sposobem
przystosowania do typu środowiska naturalnego na danym poziomie rozwoju technicznego
[41, s. 210 211].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co rozumiemy pod pojęciem środowiska?
2. Jak dzielimy środowisko w zakresie czynników wpływających na człowieka?
3. Co to sÄ… czynniki teratogenne?
4. Na czym polega jedność organizmu człowieka i środowiska?
5. Jaki jest wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
SporzÄ…dz
listę czynników środowiska naturalnego (biologicznego) wpływających
i oddziałujących na człowieka w ciągu \
ycia oraz ustal ich hierarchiÄ™.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić czynniki środowiska naturalnego (biologicznego),
2) sporządzić listę czynników wpływających i oddziaływujących na człowieka w ciągu
\
ycia,
3) ustalić hierarchię czynników oddziaływujących na człowieka,
4) zaprezentować pracę na forum grupy,
5) wziąć udział w dyskusji na temat wpływu środowiska na człowieka.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- przybory do pisania,
-
-
-
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- poradnik dla ucznia.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Dokończ lub uzupełnij poni\
sze zdania dotyczące wpływu środowiska na człowieka.
Środowisko to całokształt warunków...........................................................................................
Stosunki między organizmem, a środowiskiem są rozpatrywane na ró\
nych poziomach:
....................................................................................................................................
Człowiek jako \
ywy organizm stanowi jedność z przyrodą. Jego \
ycie zale\
y bowiem
od...................................................................................................................................................
Kultura jest rezultatem .................................................................., jest sposobem
przystosowania do typu środowiska naturalnego na danym poziomie rozwoju technicznego.
Do najsilniej oddziałujących na jednostkę elementów środowiska społecznego,
nale\
Ä…............................................................................................................................................
Środowisko rodzinne jest ................................środowiskiem wychowawczym w \
yciu
człowieka
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy dostępnej literatury dotyczącej wpływu środowiska na człowieka,
2) przeanalizować zdania do uzupełnienia lub dokończenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
3) uzupełnić lub dokończyć zdania odpowiednimi wyra\
eniami,
4) zaprezentować wyniki na forum grupy,
5) wziąć udział w dyskusji na temat wpływu środowiska na człowieka.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- literatura z rozdziału 6 dotycząca wpływu środowiska na człowieka.
-
-
-
- poradnik dla ucznia.
-
-
-
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) okreÅ›lić jakie elementy Å›rodowiska naturalnego wpÅ‚ywajÄ… na organizm ûÿ ûÿ
człowieka?
2) okreÅ›lić jakie elementy Å›rodowiska spoÅ‚ecznego i kulturowego wpÅ‚ywajÄ… ûÿ ûÿ
na organizm człowieka?
3) okreÅ›lić czy czynniki Å›rodowiska mogÄ… oddziaÅ‚ywać na czÅ‚owieka ûÿ ûÿ
jednocześnie?
4) wyjaÅ›nić w jaki sposób Å›rodowisko czÅ‚owieka ulega zmianom? ûÿ ûÿ
5) okreÅ›lić skutki dziaÅ‚ania wszystkich czynników Å›rodowiska na czÅ‚owieka? ûÿ ûÿ
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.2. Rozwój organizmu człowieka  procesy fizjologiczne
4.2.1. Materiał nauczania
Rozwój człowieka jest procesem biologicznym, w toku którego pod wpływem czynników
wewnętrznych (endogennych) i zewnętrznych (egzogennych) dokonują się zmiany
w strukturze i funkcjach jego organizmu. Procesy rozwojowe organizmu determinujÄ…
i regulują cztery grupy czynników:
1) czynniki endogenne, genetyczne  współdecydują o wszystkich strukturach i funkcjach
organizmu, jego płci, właściwościach fizycznych i psychicznych,
2) czynniki endogenne paragenetyczne, czyli stymulatory rozwoju- to grupa czynników
współdziałających, które względem organizmu płodu są zewnętrzne natomiast endogenne
względem organizmu matki,
3) czynniki egzogenne (modyfikatory)  to elementy środowiska otaczającego organizm,
których ró\
norodność polega na skali natę\
enia, a nieskończona zmienność na ilości
kombinacji między elementami współwystępującymi; dzielą się na:
- biogeograficzne  modyfikatory naturalne, w tym: zasoby mineralne, skład wody
i gleby oraz powietrza, klimat, ukształtowanie terenu, przyroda martwa i \
ywa, klimat,
- społeczno-kulturowe  modyfikatory kulturowe, w tym: pochodzenie społeczne,
charakter i wielkość środowiska (miasto, miasteczko, wieś), poziom wykształcenia,
wysokość zarobków, tradycje.
4) tryb \
ycia  to rozkład codziennych zajęć, obcią\
enie wysiłkiem fizycznym i umysłowym,
sen, relaks itp. [41, s. 53-63].
Fizjologia człowieka to nauka zajmująca się procesami \
yciowymi organizmu ludzkiego;
nauka o czynnościach i funkcjach organizmów \
ywych, ich komórek, tkanek i narządów,
o prawach, które tymi funkcjami rządzą.
Układ nerwowy człowieka jest zbudowany z tkanki nerwowej, integruje działalność
organizmu, rejestruje bodz
ce, przetwarza zawarte w nich informacje oraz steruje
czynnościami organizmu: ruchem mięśni, wydzielaniem hormonów odpowiada tak\
e za
procesy psychiczne takie jak myślenie i uczucia [33, s. 114]. Układ nerwowy jest zło\
ony
z dwóch głównych części: ośrodkowego układu nerwowego (mózgowie i rdzeń kręgowy)
i obwodowego układu nerwowego jest to tzw. podział topograficzny; wyró\
niamy równie\

podział czynnościowy składający się z: układu nerwowego somatycznego (układ piramidowy,
układ pozapiramidowy) i autonomicznego układu nerwowego (część współczulna
(sympatyczny), część przywspółczulna) [4, s. 202].
Charakterystyka ośrodkowego układu nerwowego
Rdzeń kręgowy jest kolumną grubych nerwów, zbudowany jest z istoty białej (włókien
nerwowych) i istoty szarej (komórek). Od rdzenia odchodzi 31 par nerwów rdzeniowych, są
to nerwy czuciowo ruchowe. Rdzeń kręgowy kieruje ruchami mięśni szkieletowych kończyn
i tułowia [33, s. 123-124, 25, s. 472-476].
Mózg znajduje się w czaszce i składa się z dwu półkul oraz pnia. Mózg osłonięty jest
trzema oponami: twardą, miękką pajęczynówką i naczyniówką spełniającymi rolę ochronną
oraz od\
ywczą. Z podstawy mózgu wychodzi 12 par nerwów czaszkowych. Półkule
mózgowe pokryte są pofałdowaną korą mózgową, składająca się z ponad 10 miliardów
komórek nerwowych. Dzieli się na korę starą (układ limbiczny), odpowiadającą za stany
emocjonalne i popędy oraz kontrolę podwzgórza i korę nową. W ka\
dej półkuli kora
mózgowa dzieli się na cztery płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy, potyliczny.
W przedniej części płata ciemieniowego znajdują się ośrodki czuciowe i dochodzą tu impulsy
z receptorów. W tylnej części płata czołowego znajdują się ośrodki ruchowe. Odpowiada za
bardzo precyzyjne ruchy. Prawa półkula mózgu kontroluje lewą stronę ciała, a lewa półkula
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
prawą stronę ciała. W płatach potylicznych zlokalizowane są ośrodki wzrokowe, które
interpretują obrazy. W płatach skroniowych umieszczone są ośrodki słuchowe. W lewej
półkuli na granicy płata ciemieniowego, czołowego i potylicznego jest nadrzędny ośrodek
mowy. Mó\
d\
ek umieszczony jest pod płatami potylicznymi mózgu, zawiaduje on statyką
ciała i koordynuje bodz
ce idące z ró\
nych części układu nerwowego do mięśni [33, s. 127;
25, s.492-494].
Charakterystyka obwodowego układu nerwowego
Układ somatyczny zawiera neurony czuciowe (wstępujące) i ruchowe (zstępujące).
Przekazują one do mózgu informacje m.in. o tym co widzimy, słyszymy, odczuwamy.
Informacje te płyną do somatycznego układu nerwowego i pozwalają kontrolować ruchy ciała
niezbędne do zachowania równowagi.
Autonomiczny układ nerwowy (AUN) zarządza funkcjami gruczołów i mięśni narządów
wewnętrznych. Kontroluje takie czynności jak praca serca oddychanie, trawienie. AUN
składa się z dwóch podukładów współczulnego (sympatycznego) i przywspółczulnego
(parasympatycznego). Pierwszy z podukładów jest najbardziej aktywny w procesach
zu\
ywania energetycznych zasobów organizmu np. ucieczka, drugi zaś w procesach
odnawiania zasobów energetycznych np. przez jedzenie. AUN wią\
e siÄ™ ze stanami
emocjonalnymi, jak lęk czy miłość [33, s. 129-131; 25, s. 525-532].
Podstawowym elementem układu nerwowego jest komórka nerwowa z odchodzącymi od
niej wypustkami, zwana neuronem. Składa się on z ciała komórkowego z jądrem oraz
odchodzących od ciała licznych wypustek, które tworzą rozgałęzienia zwane dendrytami.
Jedna z wypustek o wiele dłu\
sza od pozostałych, to neuryt lub akson. Jego długość mo\
e
dochodzić do 1 m. Układ nerwowy zbudowany jest z ok. 25 miliardów neuronów. Neurony
kontaktują się ze sobą za pośrednictwem łącz, zwanych synapsami [29, s. 65]. Głównym
zadaniem neuronów jest przyjmowanie, przetwarzanie i przekazywanie informacji w postaci
bodz
ców elektrycznych lub chemicznych. Ka\
da komórka nerwowa otrzymuje informację
przekazaną od innych neuronów, a tak\
e od innych wyspecjalizowanych komórek-
receptorów narządów zmysłowych, bądz
bezpośrednio ze środowiska zewnętrznego przez
dendryty. Informacje te przekazuje komórka dalej poprzez akson. Osłonka mielinowa aksonu
pełni tu rolę izolatora. Po obu jej stronach zgromadzone są ładunki elektryczne, po
wewnętrznej ładunki ujemne (aniony), po zewnętrznej  dodatnie (kationy) [12, s.194-178].
W wyniku przewodzenia impulsu elektrycznego wzdłu\
neuronu dochodzi do
tzw.  wyładowania neuronu . Niektóre neurony ulegają wyładowaniu w czasie krótszym ni\

1/1000 sekundy. Podczas wyładowania następuje próba przekazania informacji innym
neuronom, mięśniom lub gruczołom. Komórka nerwowa w ciągu sekundy mo\
e przesyłać
setki tego rodzaju informacji. Ka\
de wyładowanie neuronu oznacza przekazywanie sygnału o
tej samej sile. Do wyładowania neuronu dochodzi częściej, gdy jest on pobudzany przez
większą liczbę innych neuronów. Silniejsze bodz
ce powodują częstsze (ale nie silniejsze)
wyładowania. Przez okres kilku tysięcznych sekundy po wyładowaniu neuron pozostaje
niewra\
liwy na bodz
ce, a jego ponowne wyładowanie jest niemo\
liwe. Jest to okres refrakcji,
"odpoczynku", w którym przechodzenie jonów sodu przez błonę komórkową jest niemo\
liwe.
[25, s. 461-470]
Układ krwionośny człowieka jest układem zamkniętym, co oznacza, \
e krew krÄ…\
y
w systemie naczyń krwionośnych, a serce jest pompą, która wymusza nieustanny obieg krwi.
Układ ten wraz z układem limfatycznym tworzą układ krą\
enia. Składa się on z serca i
naczyń krwionośnych (tętnic, \
ył i naczyń włosowatych oraz naczyń i węzłów chłonnych).
KrÄ…\
enie krwi: krew wypływa z serca tętnicami, a wraca do serca \
yłami. Im dalej od
serca tym ciśnienie krwi jest mniejsze, a w \
yłach nawet bliskie zeru. Ciśnienie wytwarzane
przez pulsowanie serca nie wystarcza do przepchnięcia krwi przez cały krwiobieg z powrotem
do serca, zwłaszcza wtedy, gdy krew płynie w górę. W trakcie przemieszczania się krwi serce
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
wspomaga pulsowanie tętnic. Cofaniu się krwi zapobiegają natomiast znajdujące się w \
yłach
zastawki.
Serce to elastyczny worek mięśniowy umiejscowiony w klatce piersiowej, pomiędzy
płucami w przestrzeni zwanej śródpiersiem, poło\
onej poza mostkiem. Większa część serca
znajduje się w lewej połowie klatki piersiowej. Dzieli się ono na część lewą i prawą, z
których ka\
da składa się z przedsionka i komory, oddzielonych od siebie zastawkami
uniemo\
liwiającymi cofanie się krwi przy skurczu komór. Od komór odchodzą tętnice, do
przedsionków wpadają \
yły. Serce kurczy się około 70 razy na 1 min.
Du\
y krwiobieg: krew (bogata w tlen) wypływa z lewej komory serca przez zastawkę
aortalną do głównej tętnicy ciała, aorty, rozgałęzia się na tętnice mniejsze, dalej na tętniczki,
a następnie przechodzi przez sieć naczyń włosowatych we wszystkich narządach ciała.
Naczynia włosowate przechodzą w drobne \
yłki, które przechodzą w \
yły większe i \
yłę
główną górną i dolną. Krew powracająca \
yłami jest uboga w tlen i przechodzi do prawego
przedsionka serca, po czym przez zastawkę trójdzielną wpływa do prawej komory.
Mały krwiobieg: odtlenowana krew wypompowywana jest z prawej komory serca przez
zastawkę tętnicy płucnej (trójdzielną) do tętnicy o tej samej nazwie, która rozgałęzia się
w płucach na sieć naczyń włosowatych oplatających pęcherzyki płucne, tam dochodzi do
wymiany gazowej. Utlenowana krew powraca \
yłami płucnymi do lewego przedsionka serca,
a tam przez zastawkę dwudzielną krew wpływa do lewej komory serca.
Główne funkcje układu krą\
enia: transportująca (dostarcza komórkom tlen i pokarm oraz
hormony, zabiera z komórek substancje przemiany materii i dwutlenek węgla), ochronna
(wykrywa i walczy z ciałami obcymi, np: z grzybami, bakteriami, wirusami, pyłami),
termoregulacyjna (utrzymuje stałocieplność 36,6oC). [12, s. 129-138; 25, s. 357-360; 401-
422.].
Układ oddechowy to zespół narządów umo\
liwiajÄ…cych organizmowi oddychanie.
Integralnym elementem układu jest narząd oddechowy. Układ ten składa się, z jamy nosowo
gardłowej, krtani, tchawicy i płuc. Zadaniem układu oddechowego jest dostarczenie
organizmowi tlenu oraz usuwanie szkodliwego dwutlenku węgla. Polega to na przenoszeniu
wymienionych gazów przez krew oraz tzw. oddychaniu wewnętrznym tj. procesie utleniania
komórkowego. Pobrany w czasie wdechu tlen dociera tylko do płuc, dalszy jego transport
odbywa siÄ™ ju\
przez krew. Zawierająca oksyhemoglobinę krew tętnicza dociera do naczyń
włosowatych gdzie przekazuje tlen bezpośrednio komórkom. Stamtąd ju\
jako krew \
ylna
wraca do płuc po nowy zapas tlenu. Proces wentylacji zapewniają ruchy oddechowe klatki
piersiowej.
Początkowym odcinkiem układu oddechowego jest jama nosowa uchodząca do gardła,
a następnie do krtani. Tchawica jest przedłu\
eniem krtani. Jest to sztywna rura zbudowana
z kilkunastu okrągłych chrząstek połączonych więzadłami. O tyłu chrząstki te połączone są
elastyczną błoną odpowiednio modelującą się w zale\
ności od przesuwających się w przełyku
kęsów pokarmu. Tchawica dzieli się na dwa oskrzela, które tworzą drzewo oskrzelowe.
Na końcu rozgałęzień osiągają wymiary mikroskopijnych rurek oblepionych kępkami
pęcherzyków płucnych umo\
liwiających wymianę gazową. Pojemność płuc dorosłej osoby
wynosi około 5-6 l. Układ oddechowy znajduje się w klatce piersiowej. Wymiana gazowa
pomiędzy organizmem a otoczeniem mo\
e odbywać się tylko gdy: błona przepuszczalna dla
gazów jest wystarczająco wilgotna, jest odpowiednio wysoka prę\
ność tlenu w otoczeniu
i odpowiednio wysoka prÄ™\
ność dwutlenku węgla w płynach ustrojowych
Funkcje układu oddechowego: pobranie tlenu z otoczenia, oczyszczenie, ogrzanie,
nawil\
anie wdychanego powietrza, transport powietrza do narzÄ…du oddechowego,
dostarczenie tlenu do tkanek oraz dwutlenku węgla z tkanek do narządu oddechowego,
wydalenie produktów końcowych z organizmu przez drogi oddechowe [12, s. 113-126; 25,
s. 251-289].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Układ dokrewny (wewnątrzwydzielniczy, endokrynologiczny). Odpowiedzialny jest za
utrzymanie homeostazy organizmu. Najwa\
niejszą częścią tego układu są gruczoły, które,
produkujÄ…c odpowiednie hormony, zapobiegajÄ… zbyt du\
ym wahaniom ustroju. Od hormonów
zale\
y m.in. wzrost i rozwój narządów, rozrost całego ciała, rozwój cech płciowych,
dojrzewanie płciowe, równowaga przemiany materii, aktywność umysłowa i psychiczna.
Gruczoły wydzielania dokrewnego to: szyszynka, przysadka mózgowa, tarczyca,
przytarczyce, grasica, nadnercza, trzustka oraz gruczoły płciowe
Szyszynka  poło\
ona jest w śródmózgowiu. Jej hormony w okresie dojrzewania
wpływają na rozwój gruczołów płciowych. Zaś zawarta w niej melatonina  wpływa na
ośrodki snu i czuwania. [25, s. 610-611]
Przysadka mózgowa  le\
y w podstawie mózgu. Wytwarzane przez nią hormony
decydują o wzroście ciała, przemianie tłuszczów i węglowodanów, czynności gruczołów
płciowych, tarczycy, nadnerczy i trzustki, pośrednio wpływa na wzrost kości długich,
wzmaga transport aminokwasów. Produkuje hormon wzrostu (nazywany z ang. Human,
Growth Hormone, GH, lub somatotropiną). Jego niedobór u dzieci powoduje karłowatość, zaś
zbyt du\
e wydzielanie GH powoduje u dzieci gigantyzm, a u dorosłych akromegalię.[25,
s.579-580]
Tarczyca  umiejscowiona jest na krtani i tchawicy. Hormon jej tyroksyna wpływa na
rozwój i wzrost organizmu, decyduje o przemianie materii oraz aktywności układu
nerwowego, ponadto pobudza syntezę białek oraz zmniejsza poziom cholesterolu we krwi.
Przytarczyce  poło\
one sÄ… na tylnej powierzchni tarczycy. Hormon ich paratyreoidyna
kontroluje gospodarkÄ™ wapniowo-fosforowÄ….
Grasica  poło\
ona za mostkiem, jej hormony (tyrozyna i tyreopoetyna) do okresu
dojrzewania wpływają na procesy kostnienia szkieletu oraz na czynności gruczołów
płciowych.
Nadnercza  są umiejscowione na nerkach. Ich rdzeń wydziela hormon (adrenalinę)
przyśpieszający i wzmacniający pracę serca oraz zwę\
ający naczynia krwionośne. Kora
nadnerczy wydziela hormony regulujące gospodarkę wodną organizmu, ciepłotę ciała oraz
przemianę węglowodanów.
Trzustka  poło\
ona poni\
ej \
ołądka wydziela insulinę zawiadującą przemianą cukru
w organizmie.
Gruczoły płciowe: jądra lub jajniki wydzielają hormony (testosteron, progesteron,
androsteron), decydujące o rozwoju narządów płciowych, czynnościach rozrodczych oraz
ró\
nicach w budowie ciała pomiędzy kobietą i mę\
czyznÄ… [12, s. 221-240; 25, s. 586-608].
Układ pokarmowy składa się z przewodu pokarmowego, gruczołów trawiennych wątroby
i trzustki. Jego zadaniem jest pobieranie i przetwarzanie pokarmu, na proste przyswajalne
związki chemiczne, które po wchłonięciu przez ustrój stanowią z
ródło energii i zapewniają,
niezbędne składniki do budowy i regeneracji tkanek; wydalanie nieprzyswajalnych
i szkodliwych resztek pokarmowych. Rozkładanie i przetwarzanie składników nazywa się
trawieniem i jest mo\
liwe dzięki obecności odpowiednich soków i enzymów trawiennych,
tj. śliny, soku \
ołądkowego, \
ółci, trypsyny oraz soków trawiennych jelita cienkiego.
Przewód pokarmowy składa się z jamy ustnej, gardła przełyku, \
ołądka, jelita cienkiego i
grubego, kończy się on odbytem.
Jama ustna to początkowy odcinek przewodu pokarmowego. W niej następuje wstępna,
mechaniczna obróbka pokarmu i przygotowanie go do dalszego trawienia. Pokarm jest
rozdrabniany, mia\
d\
ony i mieszany ze śliną, która zawiera enzym trawienny amylazę
ślinową. Dorosły człowiek ma 32 zęby, 16 w szczęce i 16 w \
uchwie: (4 siekacze, 2 kły,
4 zęby przedtrzonowe, 6 trzonowych). U dzieci występuje 20 zębów mlecznych (brak
trzonowych). W trakcie \
ucia pokarmu jest on zwil\
any śliną, w której rozpuszczane są
cząsteczki pokarmu, na których obecność wyczulone są rozmieszczone na języku kubki
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
smakowe. Dzięki nim wyczuwamy: konsystencję, temperaturę, smak i to czy dany pokarm
nadaje siÄ™ do spo\
ycia. Po uformowaniu kęsa pokarmowego zostaje on przekazany do dalszej
części przewodu pokarmowego w akcie połykania.
Gardło  wspólny odcinek dróg oddechowych i pokarmowych, stanowiący przedłu\
enie
jamy ustnej i jamy nosowej, przechodzący dalej w przełyk i krtań.
Przełyk  łączy gardło z \
ołądkiem, stanowi mięśniową rurę długości 30 cm. Czynność
przełyku polega na transporcie pokarmu z gardła do \
ołądka.
śołądek to narząd przypominający kurczliwy worek, którego zasadniczą rolą jest
trawienie pokarmów, poprzez wymieszanie ich z sokiem \
ołądkowym. Wielkość \
ołądka jest
zmienna i zale\
y od jego wypełnienia, napięcia jego ścian oraz pozycji ciała. Długość
\
ołądka: 25-30 cm; szerokość \
ołądka: 12-14 cm; pojemność: 1000-3000 ml.
Dalsze trawienie odbywa siÄ™ w jelicie cienkim; ciÄ…gnie siÄ™ ono od \
ołądka a\
do jelita
grubego. Zajmuje ono okolicę pępkową, podbrzuszną i obie okolice biodrowe a częściowo
i miednicę małą. Jego długość wynosi ok. 7 m, średnica 3-5 cm. Jelito cienkie dzielimy na
dwunastnicę, jelito czcze i kręte.
Jelito grube zaczyna się tzw. kątnicą, z którą łączy się cienki około 8 cm wyrostek
robaczkowy. KÄ…tnica przechodzi w tzw. okrÄ™\
nicę zakończoną odbytem. Długość wszystkich
tych odcinków wynosi ok. 1,5 m.
Wątroba poło\
ona pod prawym Å‚ukiem \
ebrowym, jest du\
ym narzÄ…dem wa\
ącym około
1,5 kg. Zadaniem wÄ…troby jest wydzielanie \
ółci, wytwarzanie glikogenu i mocznika,
odtruwanie organizmu, rozkładanie zu\
ytych krwinek czerwonych oraz magazynowanie
białek, tłuszczów i węglowodanów. Zbiornikiem \
ółci jest pęcherzyk \
ółciowy [12, s. 76-92;
25, s. 167-220].
Układ szkieletowy
Narząd ruchu odpowiada za utrzymanie postawy i wykonywanie ruchów. Dzielimy go na
dwie części układ szkieletowy (część bierna) składający się z kości i połączeń
międzykostnych, oraz układ zło\
ony z mięsni i ich ścięgien. Dzięki tym układom mo\
emy:
zmieniać poło\
enie całego ciała, uło\
enie części ciała względem siebie, na przykład zgiąć
rękę lub nachylić głowę, utrzymać odpowiednią postawę ciała.
Szkielet, inaczej kościec lub układ kostny to wszystkie kości składające się na ciało
człowieka. U osoby dorosłej szkielet składa się z około 206 kości. Średnia waga szkieletu to
10 kg u kobiet i 12 kg u mÄ™\
czyzn. Szkielet zawiera około 1,5 kg szpiku kostnego
wytwarzającego czerwone krwinki erytrocyty. Podstawowym materiałem budulcowym
szkieletu człowieka jest tkanka kostna oraz w mniejszym stopniu chrzęstna. Ze względu na
budowę zewnętrzną kości podzielono na kilka grup:
 kości długie, np. kość udowa, ramienna,
 kości płaskie, np. kości czaszki, łopatka,
 kości krótkie, np. kości nadgarstka, stępu,
 kości ró\
nokształtne np. kręgi.
Oś całego ciała stanowi kręgosłup składający się z 33 kręgów połączonych stawami
i krÄ…\
kami międzykręgowymi. Jest on osadzony na kościach miednicy. U góry łączy się
z czaszkÄ…, w okolicy piersiowej wraz z 12 \
ebrami i mostkiem tworzy klatkÄ™ piersiowÄ….
Stawy to ruchome połączenia kości, np. staw barkowy kolanowy, łokciowy, biodrowy
[12, s. 19-35; 25, s. 50-103].
Układ mięśniowy  mięśnie stanowią przeciętnie 40% masy całego ciała. Występują
m.in. mięsnie szkieletowe, najprostsze mięśnie w ciele człowieka to mięśnie gładkie
odpowiedzialne za ruchy bezwiedne, takie jak rozszerzanie z
renic, skurcze jelit i \
ołądka.
Mięśnie poprzecznie prą\
kowane umo\
liwiają poruszanie się. Grupa mięśni poprzecznie
prÄ…\
kowanych powoduje rytmiczne ruchy serca pompujÄ…cego krew.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Mięśnie mo\
emy podzielić na kilka rodzajów:
1) w zale\
ności od poło\
enia: mięśnie: głowy i szyi, tułowia, kończyn, brzucha, klatki
piersiowej, grzbietu, szyi,
2) pod względem czynności: przywodziciele i odwodziciele  działają antagonistycznie -
podczas ruchu jeden kurczy się bardziej od drugiego. Dzięki temu ruch staje się bardziej
płynny,
3) pod względem budowy: płaskie, okrę\
ne np. wokół ust, oczu i odbytu, szerokie np.
mięśnie wyścielające ściany brzucha i klatki piersiowej, krótkie np. mięśnie wokół
kręgosłupa, długie np. mięśnie kończyn.
4) pod względem przyczepu: dwugłowe, trójgłowe, czworogłowe [12, s. 53-66; 25, s. 103-150].
Układ moczowo-płciowy składa się z dwóch części: układu moczowego i układu
płciowego. Układ moczowy przebiega wewnątrzotrzewnowo i składa się z nerek, miedniczek
nerkowych, moczowodów, pęcherza moczowego i cewki moczowej. Jego zadaniem jest
usuwanie z organizmu bezu\
ytecznych i szkodliwych produktów przemiany materii oraz
utrzymywanie prawidłowego składu chemicznego płynów tkankowych.
Nerki poło\
one są symetrycznie w jamie brzusznej po obu stronach kręgosłupa
lędz
wiowego. Głównym zadaniem nerek jest oczyszczanie krwi ze wszystkich substancji
chemicznych. Miedniczki i moczowody odprowadzają mocz do pęcherza moczowego.
Pęcherz moczowy  to umięśniony zbiornik moczu, umiejscowiony w miednicy.
Cewka moczowa  stanowi zakończenie układu moczowego. U kobiet jej długość to 4
cm, u mÄ™\
czyzn jest znacznie dłu\
sza. Ilość wydalanego moczu zale\
y od intensywności
pracy organizmu i ilości wypijanych płynów. Przeciętnie to 1,5-2 l dziennie.
Układ płciowy  dzieli się na narządy płciowe wewnętrzne i zewnętrzne. Jego funkcją
jest zachowanie gatunku.
Układ płciowy męski składa się z jader, najądrzy, nasieniowodów, pęcherzyków
nasiennych, gruczołu krokowego, prącia i moszny. Jądra wytwarzają plemniki oraz hormon
męski  testosteron. Nasieniowody są przewodami długości około 50 cm. Pojedynczy
nasieniowód biegnie od najądrza do połączenia z przewodem wydalającym pęcherzyka
nasiennego. Od tego miejsca bierze początek przewód wytryskowy, który przechodzi przez
gruczoł krokowy i uchodzi do cewki moczowej. Pęcherzyki nasienne stanowią gruczoły
wydzielające gesty płyn, którego składniki pobudzają ruchy plemników.
Gruczoł krokowy wytwarza podczas aktu płciowego wydzielinę podtrzymującą
ruchliwość plemników. Prącie jest końcowym narządem wydalania moczu oraz narządem
spółkowania. Moszna stanowi ochronę jader.
Układ płciowy \
eński  składa się z jajników, jajowodów, macicy, pochwy i sromu.
Jajniki wytwarzają komórki płciowe i \
eńskie hormony płciowe. Dojrzewanie i wydalanie
z jajników jajeczka to owulacja. Jajowody są przewodami, przez które jajeczko przesuwa się
z jajników do jamy macicy. Pochwa łączy jamę macicy ze sromem. [12, s. 154-170; 25, s.
315-345].
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Z jakich części składa się układ nerwowy?
2. Jak jest zbudowana komórka nerwowa?
3. Jak mo\
na scharakteryzować du\
y i mały krwiobieg?
4. Czym jest układ hormonalny?
5. Jakie zadania spełnia układ pokarmowy człowieka?
6. Jakie sÄ… zadania nerek?
7. Jak mo\
na scharakteryzować układ płciowy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ mechanizm przekazywania informacji przez neurony.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy schematu budowy neuronu,
2) zapoznać się z informacjami dotyczącymi przekazywania informacji przez neurony,
3) określić mechanizm przekazywania informacji przez neurony,
4) zapisać wniosku,
5) wziąć udział w dyskusji.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- arkusz papieru A4,
- przybory do pisania,
- schemat budowy neuronu,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Podpisz poszczególne narządy na poni\
szym rysunku.
Rys. do ćwiczenia 2 [6, s. 28.]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy układu przedstawionego na rysunku,
2) rozpoznać narządy,
3) podpisać poszczególne narządy na rysunku,
4) zaprezentować wyniki pracy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- kserokopia rysunku,
- przybory do pisania
- poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Ćwiczenie 3
Określ funkcje gruczołów dokrewnych, a następnie uzupełnij tabelę.
Gruczoł Funkcja
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy materiału nauczania dotyczącego funkcji gruczołów dokrewnych,
2) przygotować tabelę według podanego wzoru,
3) uzupełnić tabelę,
4) dokonać analizy wyników ćwiczenia,
5) zapisać wnioski,
6) zaprezentować pracę,
7) wziąć udział w dyskusji.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- arkusz papieru A4,
- linijka, ołówek, gumka,
- wzór tabeli do uzupełnienia,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Scharakteryzuj trzy dowolne układy (z pominięciem układu dokrewnego) i uzupełnij
tabelÄ™.
Układ Budowa Funkcje, zadania Poło\
enie
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować fragment materiału nauczania dotyczący budowy, poło\
enia i funkcji
układów,
2) uzupełnić tabelę,
3) zaprezentować wyniki.
4) wziąć udział w dyskusji.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- arkusz papieru A4,
- linijka, ołówek, gumka,
- wzór tabeli,
- poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić funkcje układu oddechowego? Ą% Ą%
2) wymienić gruczoły wydzielania dokrewnego? Ą% Ą%
3) wymienić poszczególne elementy układu pokarmowego? Ą% Ą%
4) określić funkcje układu szkieletowego? Ą% Ą%
5) wymienić rodzaje mięśni? Ą% Ą%
6) scharakteryzować elementy budowy układu moczowo-płciowego? Ą% Ą%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.3. Okresy rozwoju psychofizycznego człowieka
4.3.1. Materiał nauczania
Wyró\
nianie poszczególnych etapów rozwoju człowieka ma charakter umowny
i spowodowany jest względami praktycznymi bądz
dydaktycznymi. Powszechnie wśród
lekarzy przyjęto następujący podział:
1. Okres prenatalny  od poczęcia czyli zapłodnienia do porodu.
2. Okres postnatalny:
- okres noworodkowy (od porodu do 28 dnia \
ycia),
-
-
-
- okres niemowlęcy (od 1 do 12 miesiąca \
ycia),
-
-
-
- okres wczesnego dzieciństwa (poniemowlęcy) (od 1 do 3 r.\
.),
-
-
-
- okres przedszkolny (od 3 do 6-7 r. \
.),
-
-
-
- okres szkolny (od 6-7 do 17 r. \
.),
-
-
-
- okres dojrzewania,
-
-
-
- okres dorosłości i dojrzałości (od 18 do 59 r. \
.),
-
-
-
- starość (od 60 r. \
.),) [23, s. 6-25].
-
-
-
Okres prenatalny trwa od momentu zapłodnienia do chwili urodzenia dziecka, pokrywa
się w czasie z długością cią\
y  40 tygodni (280 dni). Wyró\
nia siÄ™ w nim 3 fazy:
- fazę jaja płodowego (0-2 tygodni),
-
-
-
- fazę zarodka (3-8 tygodni), tj. do zakończenia organogenezy, czyli tworzenia się
-
-
-
narządów,
- fazę płodu (od 9 tygodnia do chwili urodzenia się dziecka).
-
-
-
Początkiem rozwoju prenatalnego jest moment połączenia plemnika z komórką jajową
i utworzenia w wyniku tego zygoty, która z chromosomami (23 od matki i 23 od ojca) dzieli
się i przesuwa się wzdłu\
jajowodu ku macicy, a tam zagnie\
d\
a w jej ściance. W tym
miejscu kończy się faza jajowa. Po przymocowaniu jaja do ściany macicy formuje się
owodnia, zabezpieczajÄ…ca zarodek przed mechanicznymi uszkodzeniami. Przez niÄ… prowadzi
pępowina, która łączy zarodek z zewnętrzną błoną płodową - kosmówką, która zrasta się
z kosmkami błony śluzowej macicy, formując w ten sposób ło\
ysko, przez które substancje
od\
ywcze przenikają z krwi matki do krwioobiegu płodu. Zarodek charakteryzuje się du\
Ä…
wra\
liwością na wpływ czynników zewnętrznych. Wtedy następuje formowanie się
większości wad rozwojowych. W fazie zarodkowej: ma miejsce niezmiernie szybki rozwój,
m.in. tworzenie się układów i narządów, w których potem następują jedynie zmiany
wielkości; tworzą się warstwy zarodkowe  materiał, z którego formują się wszystkie narządy
i tkanki  ektoderma (naskórek, włosy, paznokcie, tkanka nerwowa), mezoderma (skóra,
mięśnie, narządy, układ krą\
enia i wydalania) i endoderma (tchawica, grasica, trÄ…bka
Eustachiusza); rozwijają się równie\
oczy, uszy, usta, nos, głowa, kończyny; budowa serca
jest ju\
wyraz
na, w końcu trzeciego tygodnia przejawiają się ju\
skurcze mięśni. Pod koniec
fazy płodowej waga dziecka waha się od 2,9 do 3,5 kg, a długość od 49 do 54 cm. Rozwijają
się narządy wewnętrzne do postaci umo\
liwiajÄ…cej \
ycie poza organizmem matki. W trzecim
miesiÄ…cu istnieje system nerwowy, obserwuje siÄ™ ju\
ruchy dziecka, wyraz
na jest praca nerek
i serca płodu. W okresie płodowym formuje się ju\
czucie skórne, odczuwanie bodz
ców
termicznych, smaku, węchu, słuchu, ukształtowany zostaje narząd równowagi [3, s. 52-54].
Okres noworodkowy to pierwszy miesiÄ…c po narodzinach, traktuje siÄ™ go jako okres
przystosowawczy do \
ycia dziecka w nowym otoczeniu. Dziecko rodzi siÄ™ z krzykiem, po
którym powietrze po raz pierwszy wchodzi do płuc i wypełnia sklejone pęcherzyki płucne.
Odtąd zapotrzebowanie organizmu w tlen odbywa się poprzez drogi oddechowe. Około 75%
noworodków zaczyna oddychać w pierwszej minucie \
ycia. Noworodek przejawia ogólną
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
aktywność ruchową. Ruchy są chaotyczne, nieskoordynowane i występują spontanicznie
w reakcji na bodz
ce zewnętrzne [30, s. 55-57].
Okres niemowlęcy  niemowlę ma charakterystyczny wygląd: stosunkowo du\
ą głowę
i tułów a krótką szyję, jest bardzo wra\
liwe na wpływy zewnętrzne; osiąga spionizowaną
postawę ciała, co pozwala mu opanować lokomocję. W pierwszym okresie niemowlęta
poruszajÄ… siÄ™  na czworakach , raczkujÄ…c. Pod koniec 1 r.\
. zazwyczaj dziecko ju\
staje
i niezbyt pewnie chodzi, uczy się poznawać otoczenie  wykształca w sobie zdolność
emocjonalnego reagowania na osoby bliskie, przede wszystkim na matkę. Wówczas kształtują
siÄ™ zasadnicze elementy rozwoju uczuciowego, ponadto dziecko rozumie, co do niego siÄ™
mówi, a po intonacji głosu i wyrazie twarzy rozmówcy, uczy się poznawać zabarwienie
uczuciowe ludzkiej mowy [03, s. 57-67; 44, s. 285-338].
W wieku poniemowlęcym tempo rozwoju somatycznego jest znacznie wolniejsze,
mniejsze jest zapotrzebowanie na pokarmy, znika podskórna tkanka tłuszczowa, dziecko staje
siÄ™ znacznie szczuplejsze, ale za to sprawniejsze. Doskonali ono swojÄ… motorykÄ™ i mowÄ™
(mowa jest prawie swobodna), staje siÄ™ bardziej niezale\
ne, samodzielne, poznaje otoczenie.
CharakterystycznÄ… cechÄ… dziecka w tym okresie jest ogromne zapotrzebowanie na ruch.
W tym okresie dziecko powinno ju\
opanować świadome oddawanie moczu i kału. Uzębienie
mleczne ustala się w pełnym zakresie (20 zębów) [30, s. 69-84; 44, s. 343-404].
Okres przedszkolny (3-7 r.\
.), cechuje dalsza stopniowa zmiana sylwetki dziecka, która
pod koniec szóstego roku \
ycia nabiera cech typowych dla danej płci: u chłopców ulega
rozrostowi pas barkowy, u dziewczÄ…t pas biodrowy, wzrasta tak\
e siła mięśniowa i sprawność
motoryczna. Rozwijają się i usprawniają narządy wewnętrzne, których czynności bardziej
zbli\
ają się do funkcji organizmu dojrzałego. Pod koniec wieku przedszkolnego rozpoczyna
się zmiana uzębienia mlecznego na stałe. Prawidłowo rozwijające się dziecko we wczesnym
wieku przedszkolnym powinno posiadać zdolność koordynacji ruchów, oraz ustaloną prawo 
lub lewostronną lateralizację (przewaga czynności jednej połowy ciała nad drugą [28, s. 148].
W sferze psychiki zwiększa się aktywność intelektualna, dociekliwość, następuje rozkwit
wyobraz
ni i zdolności fantazjowania. Wydłu\
a siÄ™ mo\
liwość skupiania uwagi. śycie
emocjonalne charakteryzuje siÄ™ \
ywą dynamiką, impulsywnością i chwiejnością równowagi.
W ostatniej fazie okresu przedszkolnego zwiększają się przejawy woli i mo\
liwości
opanowania reakcji impulsywnych, umiejętności współdziałania w zabawie z rówieśnikami
i podporzÄ…dkowania siÄ™ wymaganiom \
ycia zbiorowego, oraz przestrzeganie norm moralno 
społecznych. [44, s. 416-500]
Okres szkolny (6-7 r.\
. do 18 r.\
), tu ró\
nice rozwoju somatycznego, psychicznego
i społecznego u dzieci końcowych roczników tego okresu są bardzo znaczne. Wa\
nÄ… cechÄ…
tego okresu jest rozwój uzębienia stałego. W wieku szkolnym zauwa\
alny jest intensywny
rozwój psychoruchowy. W tym okresie dziecko osiąga tak zwaną  dojrzałość szkolną ; czyli
taki stopień rozwoju umysłowego, emocjonalnego i fizycznego jaki umo\
liwia mu udział
w \
yciu szkolnym i opanowanie treści programowych klasy I [28, s. 55]. Na przeobra\
enia
w osobowości, zwłaszcza w sferze intelektualnej, główny wpływ ma zamiana zabawy
w naukę szkolną. Okres ten charakteryzuje rozwój uczuć wy\
szych i intelektualizacja emocji.
Przeobra\
enia w rozwoju mowy, zwiększają jej funkcję symboliczną i związek z myśleniem,
które stopniowo przechodzi od konkretno-wyobra\
eniowego do słowno-logicznego.
Doskonali się spostrzegawczość. Treść zabaw intelektualizuje się. Występują ró\
nice
zainteresowań w zale\
ności do płci: u chłopców zainteresowanie techniką (np. samochody,
Internet), zaś u dziewczynek modą, lalkami, itp. Umiejętność panowania nad własnym
zachowaniem, powstrzymywanie się od działania pod wpływem emocji, tendencje do
chwalenia siÄ™, du\
e poczucie sprawiedliwości, świadomości moralnej i skali stosowanych
ocen. Zwiększa się aktywność i samodzielność myślenia, pojawia się porównywanie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
abstrahowanie, uogólnienie. Odczuwana jest potrzeba obcowania z rodzicami, ale ich
autorytet stopniowo się zmniejsza. Zaczynają dominować wzory rówieśników [30, s. 86-142]
Okres dojrzewania płciowego  jego pierwszą cechą jest indywidualny przebieg, zarówno
w sensie czasu występowania jak i nasilenia ró\
nych objawów. Wiek metrykalny przestaje
mieć tu znaczenie; trudno jest  na oko ocenić wiek dziecka; dziewczynka 15-letnia mo\
e być
kobietą dojrzałą somatycznie, a więc ju\
nie rośnie i od dawna miesiączkuje, ale mo\
e być
tak\
e jeszcze dzieckiem, które dopiero zaczyna dojrzewać. W okresie tym cię\
ar ciała
zwiększa się wolniej. Proporcje ciała ulegają zmianie. Mija dziecięcość rysów twarzy, która
po okresie dojrzewania osiÄ…ga ju\
dorosły wyraz. U chłopców występuje rozrost krtani,
zmiana tonacji głosu (mutacja). Zaczyna się silny rozwój pasa barkowego. Na ciele pojawia
się stopniowo owłosienie. U dziewcząt rozwija się etapami pierś kobieca. Około trzynastego
roku \
ycia występuje pierwsza miesiączka (wahania w czasie od 9 do 16 roku \
ycia).
Charakterystyczną cechą okresu dorastania jest intensywny rozwój intelektualny. Kształtuje
się myślenie abstrakcyjne, formalne, logiczne, hipotetyczno-dedukcyjne, krystalizuje się
obraz samego siebie oraz poczucie własnej odrębności. Typowymi zachowaniami młodzie\
y
w okresie dorastania są: nasilenie krytycyzmu w stosunku do wszystkiego, a zwłaszcza do
rodziców i dorosłych, odczuwanie potrzeby uwolnienia się spod ich opieki, przekora,
krnąbrność i nieposłuszeństwo. Narastające konflikty z rodzicami, kryzys ich autorytetu
i osłabienie więzi emocjonalnych, podatność na wpływy grupy rówieśniczej, zawieranie
przyjaz
ni indywidualnych oraz w ramach  paczek rówieśników. Szukanie kontaktów
heteroseksualnych, tworzenie się  par . Tendencje do naśladowania zewnętrznych form
 dorosłości , np. w postaci palenia papierosów. Dominacja na zmianę trzech rodzajów
prze\
yć: stanów obronnych (lęk, niepokój, smutek, nieśmiałość), stanów agresywnych
(gniewu, zazdrości, nienawiści, wrogości) oraz uczuć pozytywnych (czyli radości,
wzruszenia, miłości, podniecenia). W końcowym stadium tego okresu wykształcają się
uczucia wy\
sze  społeczne, moralne, etyczne  predysponujące do anga\
owania siÄ™
w programy społeczne, polityczne, religijne, itp. [44, s. 665-775].
Okres dorosłości i dojrzałości to okres stabilizacji, osiągnięcia harmonii. Nie oznacza to
jednak zakończenia rozwoju fizycznego i psychicznego; zwiększa się cię\
ar ciała, natomiast
w nieznacznym stopniu wzrost, mózg ulega nadal zmianom, stąd dalszy rozwój i bogacenie
siÄ™ \
ycia psychicznego. Dla dorosłych charakterystyczny jest te\
poziom moralności
konwencjonalnej (perspektywa członka określonej społeczności) i pokonwencjonalnej
(przyjęcie jednostkowego punktu widzenia świata). Na okres ten składają się ponadto
następujące elementy: intymność, budowanie związków, mał\
eństwo, budowanie \
ycia
rodzinnego, wychowanie dzieci, prowadzenie domu, praca zawodowa. Jest to okres
względnej stabilizacji i pełni \
ycia, 40 r. \
. to tzw. środek \
ycia. Po jego przekroczeniu
w zale\
ności od uprzednich doświadczeń następuje okres bardziej twórczego \
ycia lub jego
zawÄ™\
enia. Sytuacją mogącą wpływa na rozwój człowieka jest te\
tzw.  faza pustego
gniazda , zwana te\
 syndromem opuszczonego gniazda czyli \
ycie po usamodzielnieniu siÄ™
dzieci. Dawniej pojęcie to stosowano głównie do kobiet i ich poczucia straty po
usamodzielnieniu się najmłodszego dziecka. Obecnie wiadomo, \
e syndrom ten nie musi
wystąpić, jeśli występuje to tak\
e u ojców. Jednym z problemów w mał\
eństwie jest
pogodzenie się z odejściem dziecka po wielu latach współzale\
ności, zmiana przyzwyczajeń,
czasem stylu \
ycia, zagospodarowanie czasu wcześniej przeznaczanego dla dzieci, zwłaszcza
jeśli dzieci mieszkają daleko, brak jest wnuków lub rzadki kontakt z nimi. Zdarzają się
wówczas nieporozumienia między mał\
onkami, rozstania, kobiety słabsze emocjonalnie
popadajÄ… w depresjÄ™. Wiele matek wspomina jednak te\
o korzyściach płynących z tej
sytuacji jak np. wzrost satysfakcji z mał\
eństwa, pewności siebie, większa łagodność,
poczucie stabilizacji. U kobiet w średnim wieku rośnie asertywność, a słabnie uległość,
wzrasta chęć większego udziału w \
yciu zawodowym i społecznym. Po opuszczeniu domu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
przez dziecko występują tak\
e przypadki odwrócenia się ról u mał\
onków, zwykle
mÄ™\
czyzna był aktywniejszy poza domem, a kobiety bardziej zale\
ne uczuciowo, w okresie
porodzicielskim ró\
nice te mogą słabnąć, a nawet ulec odwróceniu [29, s. 195-196]. Trudne
chwile związane z odejściem dzieci z domu mogą stać się szansą do pełniejszego rozwoju
emocjonalnego zarówno dzieci, jak i rodziców. Aby tak się stało konieczne jest jednak, \
eby
rodzice nie patrzyli na siebie jednowymiarowo, \
eby nie ograniczali siÄ™ tylko do roli rodzica,
ale umieli znajdować satysfakcję równie\
w \
yciu zawodowym, w relacji z mÄ™\
em lub \
onÄ…,
przyjaciółmi i innymi członkami rodziny.
Starość  początek tego okresu wią\
e się zwykle z momentem przejścia na emeryturę.
Tempo starzenia siÄ™ jest inne dla ka\
dego człowieka. W tym okresie rozpoczyna się
i postępuje stopniowa degradacja tkanek i narządów, co ogranicza wydolność organizmu;
następuje ograniczenie mo\
liwości intelektualnych i psychicznych, a przebyte choroby
przyspieszają, procesy degradacyjne w organizmie. Procesy te często są wybiórcze i dotyczą
jedynie niektórych wa\
nych \
yciowo narządów, przy zachowaniu doskonałej wydolności
innych. Proces obumierania komórek mózgowych ma niejednakowe tempo u ró\
nych ludzi,
to te\
u osób starszych w tym samym wieku kora mózgowa mo\
e mieć bardzo ró\
na
wydolność funkcjonalną. U ludzi starszych wydłu\
a się tzw. czas reakcji. Działania stają się
mniej sprawne do czego przyczynia się równie\
zmniejszona wydajność fizyczna. Zdolność
uczenia się oraz zdolność zapamiętywania jest na ogół obni\
ona - jednak w ró\
nym stopniu
u ró\
nych ludzi. Olbrzymią rolę odgrywa doświadczenie, wykształcenie, stopień ogólnej
inteligencji. Trzeba tu podkreślić, \
e np. intelektualiści, naukowcy, często do póz
nego wieku
zachowują pełną sprawność umysłową nie wykazując starczego spowolnienia funkcji
umysłowych. Ludzie starsi, przygnębieni swym wiekiem kalendarzowym często popadają
w apatię i pesymizm, wycofują się z działalności i z niechęcią odrzucają wszelkie sugestie
jakichkolwiek ćwiczeń fizycznych czy umysłowych i dą\
eń do rewitalizacji. Zasadnicza
postawa \
yciowa jest wynikiem wielu okoliczności  dyspozycji wrodzonych, charakteru,
warunków zewnętrznych, stanu zdrowia, wtedy wytworzyć się mo\
e postawa zgorzkniałego
pesymizmu lub przeciwnie, pogodnego optymizmu i zadowolenia z \
ycia. W wieku starszym
postawa \
yciowa  usztywnia siÄ™ . Cechy charakteru i jego wady zaostrzajÄ… siÄ™, stajÄ… siÄ™
bardziej ra\
ące. Niekiedy jednak zjawiają się cechy wręcz przeciwne poprzednim
dyspozycjom. Człowiek za młodu oszczędny, na starość staje się przesadnie skąpy, czasem
odwrotnie, mo\
e stać się rozrzutny. Tego rodzaju zmiany charakteru czy usposobienia
związane są z rozwojem otępienia, braku krytycyzmu, urojeniami. [29, s. 317-331].
Amerykańska autorka S. Reichard wyró\
nia pięć najczęściej spotykanych
psychologicznych postaw u ludzi starszych:
a) postawa konstruktywna dotyczy człowieka, który przez całe \
ycie był pogodny,
zadowolony i wesoły i na starość te cechy zachowuje. Jest pozytywnie nastawiony do
\
ycia, z którego się cieszy, godzi się równie\
ze śmiercią, która go nie przera\
a, jest
aktywny, stara się pomagać innym. Z emerytury stara się korzystać szukając rozrywek
i kontaktu z ludz
mi,
b) postawa zale\
na występuje u ludzi, którzy przez całe \
ycie byli nieufni, słabi, ulegli
i bierni. StarzejÄ…c siÄ™ poszukujÄ… pomocy, oparcia i akceptacji, a nie otrzymujÄ…c tego, czujÄ…
się nieszczęśliwi i pokrzywdzeni,
c) postawa obronna to typ emerytów  opancerzonych . Nie chcą oni zbli\
enia ani pomocy
od innych, trzymają się sztywno, z daleka nie ujawniając swych uczuć. Starości
nienawidzą i nie chcą rezygnować z pracy i aktywności,
d) postawa wrogości do świata to typ osób starszych, oskar\
ający otoczenie i społeczeństwo,
które ponosi winę za wszystkie ich pora\
ki i niepowodzenia. SÄ… podejrzliwi, agresywni,
nie ufają nikomu i nie chcą być zale\
ni, a mając wstręt do starości i zale\
ności kurczowo
trzymajÄ… siÄ™ pracy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
e) postawa wrogości do siebie  ludzie bierni, bez zainteresowań i bez inicjatywy, skłonni do
depresji. CzujÄ… siÄ™ samotni i niepotrzebni, \
ycie swoje uwa\
ają za nieudane, a o śmierci
myślą jako o wybawieniu z nieszczęśliwego \
ycia [3].
Negatywne uczucia i nastawienia mogą łatwo się wytwarzać w starości nie tylko z
powodu utraty zdrowia czy urody. W tym okresie dawne ustalone formy \
ycia stopniowo
rozpadają się na skutek wydarzeń takich, jak utrata współmał\
onka, rodzeństwa czy
przyjaciół, przejście na rentę, czy rozstanie się z dziećmi  te wszystkie nieraz cię\
kie stresy
psychiczne trzeba wytrzymać i układać \
ycie na nowo w okresie, gdy sił ju\
coraz mniej. Ta
pewność, \
e \
ycie potrwa ju\
niedługo, w swoisty sposób wpływa na psychikę starego
człowieka. Zjawia się poczucie znikomości spraw tego świata, powstają pytania o sens i cel
\
ycia. Wzrasta zainteresowanie kwestiami religijnymi i filozoficznymi. Do uspokojenia i
uciszenia skutecznie przyczynia się z biegiem lat narastające osłabienie fizyczne oraz
zmniejszenie wydzielania hormonów, zwłaszcza płciowych.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie sÄ… stadia rozwoju prenatalnego?
2. W jaki sposób mo\
esz we własnym \
yciu spo\
ytkować wiedzę dotyczącą poszczególnych
okresów \
ycia człowieka?
3. Kiedy następuje intensywny rozwój psychoruchowy dziecka?
4. Jakie najwa\
niejsze wydarzenia występują w okresie dojrzewania płciowego?
5. Jakie są typowe zachowania młodzie\
y w okresie dorastania?
6. Jakie znasz pięć najczęściej spotykanych psychologicznych postaw u ludzi starszych
wyró\
nianych przez S. Reichard?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ czas trwania i cechy charakterystyczne okresów \
ycia człowieka. Uzupełnij
tabelÄ™.
Okres \
ycia Czas trwania Cechy charakterystyczne
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy materiału nauczania dotyczącego okresów \
ycia człowieka,
2) przygotować tabelę według podanego wzoru,
3) uzupełnić tabelę,
4) dokonać analizy wyników ćwiczenia,
5) zapisać wnioski,
6) zaprezentować pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- linijka, ołówek, gumka,
-
-
-
- wzór tabeli do uzupełnienia.
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Ćwiczenie 2
Określ znaczenie i konsekwencje uczęszczania dziecka do przedszkola.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić jakie znaczenie mo\
e mieć fakt uczęszczania dziecka do przedszkola,
2) określić konsekwencje uczęszczania dziecka do przedszkola,
3) zapisać wnioski,
4) przedyskutować wnioski w grupie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- miesięcznik  Wychowanie w Przedszkolu ,
-
-
-
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
Ćwiczenie 3
Scharakteryzuj zachowanie starszych osób (dziadków, sąsiadów). Porównaj ich
zachowanie z opisem w materiale nauczania, określ podobieństwa i ró\
nice.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować fragment materiału nauczania dotyczący osób starszych,
2) scharakteryzować zachowanie osób starszych,
3) określić podobieństwa i ró\
nice zachowań z innymi osobami,
4) zapisać wnioski,
5) zaprezentować wyniki.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- poradnik dla ucznia.
-
-
-
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wymienić kolejno etapy rozwoju człowieka? Ą% Ą%
2) określić 3 fazy okresu prenatalnego? Ą% Ą%
3) scharakteryzować okres niemowlęcy? Ą% Ą%
4) określić główną cechę okresu poniemowlęcego? Ą% Ą%
5) dokonać podziału okres dzieciństwa? Ą% Ą%
6) scharakteryzować typowe zachowania w okresie dojrzewania? Ą% Ą%
7) wyjaśnić na czym polega syndrom tzw. pustego gniazda Ą% Ą%
8) określić typowe cechy okresu starości? Ą% Ą%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.4. Podział i charakterystyka procesów psychicznych; procesy
poznawcze, emocjonalne, motywacyjne
4.4.1.Materiała nauczania
Proces psychiczny to sekwencja zmian zachodzących w przebiegu aktywności
psychicznej człowieka, np. proces spostrzegania, myślenia, decydowania. Podmiot będąc
aktywnym mo\
e zdawać sobie sprawę z zachodzenia procesu, np. w spostrzeganiu mo\
e mieć
świadomość zachodzących zmian, zmieniania się treści poznawczych, podobnie w myśleniu
i decydowaniu [36, s. 211]. Nie ka\
dy proces psychiczny musi być uświadomiony. Procesy
psychiczne dzielimy na: poznawcze, emocjonalno-pobudzeniowe, wykonawcze.
Wra\
enia zmysłowe to elementarne składniki procesu poznawczego; powstają wskutek
działania bodz
ców na poszczególne narządy zmysłów, są odzwierciedleniem izolowanych
cech przedmiotów np. barwy, dz
więku, zapachu. Mechanizm ten przebiega w sposób
podświadomy. Wra\
enia dzieli siÄ™ w zale\
ności od receptorów, które odbierają bodz
ce na:
wzrokowe, dotykowe, słuchowe, węchowe, smakowe, ciepła i zimna, organiczne, równowagi,
stawowo-mięśniowe [29, s. 96-104].
Spostrzeganie to proces przetwarzania sensorycznego prostych cech bodz
ców na
poziomie doświadczania i rozpoznawania konkretnych zło\
onych przedmiotów
w otaczającym środowisku [35, s. 54]. Proces spostrzegania jest zło\
ony, aktywny, cykliczny,
ma charakter decyzyjny oraz w du\
ej mierze nieświadomy. Wa\
ną rolę w działaniu człowieka
odgrywa stałość spostrze\
eń. Polega to na tym, \
e mimo zmiany warunków spostrzegania
spostrzegamy jako stałe pewne cechy przedmiotu jak np. barwa, kształt czy wielkość.
Spostrze\
enia nie zawsze są prawidłowe czasem zdarzają się złudzenia lub halucynacje.
Spostrzeganie jest czynnością zorganizowaną [29, s. 111].
Podział spostrze\
eń
1. Ze względu na rodzaje narządów zmysłowych: wzrokowe, słuchowe, dotykowe,
wielozmysłowe.
2. Ze względu na rodzaj zjawisk rzeczywistości odzwierciedlanych w spostrze\
eniu:
spostrzeganie przedmiotów, przestrzeni i stosunków przestrzennych między rzeczami,
czasu, ruchów istot i przedmiotów.
3. Ze względu na poziom organizacji spostrzegania: spostrze\
enia figuralne i przedmiotowe.
Proces spostrzegania mo\
e być: dowolny i mimowolny  do narządów zmysłowych
docierajÄ… bodz
ce z otoczenia bez udziału naszej woli. Gdy spostrzeganie dowolne staje się
samoistną czynnością poznawczą, nazywa się je obserwacją. Obserwowanie kształtuje
spostrzegawczość  zdolność do wyró\
niania w spostrzeganym przedmiocie lub zjawisku
cech drobnych, trudno zauwa\
alnych [29, s. 117-118].
Uwaga to skierowanie świadomości na jakiś przedmiot lub zjawisko świata
zewnętrznego i wewnętrznego.
Funkcje uwagi:
- selektywność (je\
eli człowiek zwraca ją na jeden przedmiot lub zjawisko to tym samym
-
-
-
odwraca uwagÄ™ od innych),
- ukierunkowanie na określony cel i zadanie.
-
-
-
Rodzaje uwagi:
- reaktywna  odgrywa wa\
ną rolę regulacyjną w zachowaniu reaktywnym, w skład
-
-
-
którego wchodzą nawyki i odruchy,
- kognitywna  wiÄ…\
e siÄ™ z zachowaniem celowym, skierowanym na wykonanie
-
-
-
określonego zadania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
- mimowolna  zostaje wywołana przez pewne właściwości bodz
ców i sytuacji bez
-
-
-
wysiłku ze strony jednostki,
- dowolna  wymaga świadomego zamiaru i wysiłku woli,
-
-
-
- wtórna  występuje wtedy, gdy po świadomym i zamierzonym skoncentrowaniu uwagi
-
-
-
na zadaniu człowiek zostaje przez nie tak pochłonięty wykonywanymi czynnościami, \
e
nie wymagajÄ… one z jego strony ju\
\
adnego wysiłku [29, s. 120-122].
Cechy uwagi:
- pojemność (zakres)  zale\
y od własności spostrzeganych przedmiotów oraz właściwości
-
-
-
rozwojowych i indywidualnych;
- natÄ™\
enie (siła, intensywność)  warunkuje koncentrację na określonym przedmiocie,
-
-
-
zadaniu i utrzymanie go w polu uwagi,
- trwałość  koncentracja uwagi przez dłu\
szy czas,
-
-
-
- podzielność  mo\
liwość jednoczesnego skupiania się na kilku obiektach,
-
-
-
- przerzutność  szybkie przechodzenie od jednego zajęcia do innego,
-
-
-
- roztargnienie  brak umiejętności utrzymania i skoncentrowania uwagi przez dłu\
szy
-
-
-
czas [29, s. 122-125].
Wyobraz
nia to samodzielny proces tworzenia obrazów (wyobra\
eń) na podstawie
minionych spostrze\
eń. Wyobra\
enia są obrazami przedmiotów lub zjawisk, których nie
postrzegamy w danej chwili. Wyobraz
nia jest procesem, a wyobra\
enie jego produktem,
rezultatem. Jest ona rozwinięta w niejednakowy sposób u ró\
nych ludzi, mo\
e być bogata lub
uboga. Znaczenie wyobraz
ni: pomaga przyswajać wiadomości, tworzyć nowe dzieła, pomaga
planować, rozumieć świat, relaksuje.
Rodzaje wyobraz
ni:
- mimowolna  wyobra\
enia na jawie, marzenia senne, cechuje jÄ… swobodny bieg
-
-
-
wyobra\
eń,
- dowolna  wytwarzanie wyobra\
eń w sposób świadomy i celowy,
-
-
-
- odtwórcza  obrazy są nieznacznym przekształceniem obrazów percepcyjnych,
-
-
-
- wytwórcza (twórcza)  wytwarza obrazy nowe i oryginalne,
-
-
-
- kierowana  ma miejsce, gdy wyobra\
enia wytwórcze powstają pod wpływem
-
-
-
określonych bodz
ców i sytuacji prowokujących powstawanie obrazów z danej dziedziny,
np. lektura,
- wyobraz
nia artystyczna to umiejętność przekazywania w dowolnej formie artystycznej
-
-
-
swoich wra\
eń i wyobra\
eń. Wyobraz
nia artystyczna jest te\
czasem rozumiana jako
zdolność do  zobaczenia w swoim umyśle tworzonego dzieła artystycznego zanim
zostanie ono technicznie wykonane [29, s. 129-133].
Pamięć jest jednym z zasadniczych procesów psychicznych, jest to zdolność do
magazynowania napływających informacji. Gromadzi i przechowuje przeszłe doświadczenia
i wykorzystuje je w ró\
nych sytuacjach.
3 podstawowe procesy pamięciowe:
- zapamiętywanie  jest procesem gromadzenia wiedzy i umiejętności człowieka,
-
-
-
- przechowywanie  w czasie pamiętania występują dwa istotne procesy: zapominanie (jest
-
-
-
procesem naturalnym, polega na zmniejszeniu się pod wpływem czasu materiału
pamięciowego); zniekształcanie (jest procesem wyłącznie negatywnym i polega na
powstawaniu ró\
norodnych zmian w przechowywanym materiale),
- odtwarzanie  polega na przypominaniu lub rozpoznawaniu [29, s. 133-136].
-
-
-
Kryteria ró\
nicujące pamięć:
- przedmiot  obrazowa, słowna, uczuć, epizodyczna, semantyczna,
-
-
-
- rozumienie  mechaniczna, logiczna,
-
-
-
- udział woli  dowolna, mimowolna,
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
- trwałość przechowywania  bezpośrednia, odroczona, ultra krótka, krótkotrwała,
-
-
-
długotrwała,
- rodzaj przypomnień  rozpoznawcza, odtwórcza.
-
-
-
Rodzaje pamięci:
- gatunkowa  zawiera doświadczenia poprzednich pokoleń,
-
-
-
- osobnicza  dotyczy indywidualnych doświadczeń jednostki,
-
-
-
- obrazowa (dzieli się na wzrokową i słuchową)  zapamiętywanie i odtwarzanie bodz
ców
-
-
-
działających na analizatory,
- słowno-logiczna  zdolność do zapamiętywania i odtwarzania myśli wypowiedzianych
-
-
-
w słowach,
- ruchowa  dotyczy nawyków i sprawności motorycznych,
-
-
-
- uczuciowa  zapamiętywanie i odtwarzanie zdarzeń, które są silnie zabarwione
-
-
-
emocjonalnie, epizodyczna  przechowywanie jednostkowych faktów i zdarzeń, które
wystąpiły w określonym miejscu i czasie,
- semantyczna  jej przedmiotem są uogólnione kategorie, przedmioty i prawa,
-
-
-
- mechaniczna  zapamiętywanie bez zrozumienia,
-
-
-
- logiczna  zapamiętywanie ze zrozumieniem,
-
-
-
- dowolna  nastawienie na zapamiętanie,
-
-
-
- mimowolna  zapamiętywanie bez wysiłku i woli danej osoby,
-
-
-
- bezpośrednia  ujmowanie i utrzymywanie w świadomości wielu bodz
ców działających
-
-
-
na nas w danej chwili i ich reprodukcja (np. w rozmowie nie tylko słyszymy pojedyncze
słowa, ale tworzymy z nich zdanie i je rozumiemy, nie tracimy wątku),
- odroczona  cechuje ja du\
a trwałość i nieograniczony zakres,
-
-
-
- krótkotrwała  ma ograniczony zakres i czas trwania. Ślady bodz
ców głównie
-
-
-
obrazowych utrzymujÄ… siÄ™ w niej 20 s., stanowi ona pierwszy etap przetwarzania
informacji,
- długotrwała  jej pojemność i czas trwania są nieograniczone,
-
-
-
- rozpoznawcza  rozpoznawanie zapamiętanego materiału,
-
-
-
- odtwórcza  jej zadaniem jest odtwarzanie zapamiętanych treści. [24, s. 93-94; 38,
-
-
-
s. 8-90; 29, s. 150-154].
Cechy pamięci: trwałość, szybkość, gotowość, dokładność, zakres
Myślenie to aktywny proces poznawczy odzwierciedlający ogólne cechy i stosunki
między ró\
nymi elementami rzeczywistości, zmierzający do rozwiązywania określonych
problemów (zadań, zagadnień). Czynność myślenia obejmuje procesy planowania,
przewidywania, oceniania, rozumienia i wnioskowania. Informacje zawarte w wyobra\
eniach,
spostrze\
eniach i pojęciach są przetwarzane za pomocą operacji umysłowych: analizy,
syntezy, porównywania, abstrahowania, i uogólniania.
Analiza to myślowe rozdzielanie elementów całości. Synteza polega na scalaniu
poszczególnych składowych. Porównywanie jest operacją zestawiania ze sobą ró\
nych
elementów z uwagi na ich podobieństwa i ró\
nice. Abstrahowanie polega na wyró\
nianiu
jednej właściwości elementu i jednoczesnym pomijaniu innych. Uogólnianie charakteryzuje
się ujmowaniem właściwości, cech wspólnych dla określonej klasy zjawisk i rzeczy z
pominięciem cech jednostkowych. Istotne znaczenie dla rozwoju zło\
onych czynności
umysłowych ma mowa. Dzięki myśleniu, tak jak i pamięci, człowiek posiada zdolność
przystosowania się do zmiennych warunków rzeczywistości, co określamy inteligencją.
Rodzaje myślenia:
1. Sensoryczno-motoryczne (zmysłowo-ruchowe)  typowe myślenie w działaniu połączone
z manipulowaniem przedmiotami dla osiągnięcia celu, dominuje ono u dzieci do 2,5 r. \
.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
2. Konkretno-wyobra\
eniowe, zaczyna siÄ™ ju\
w 3 r. \
., chodzi tu o konkretny rodzaj
przedmiotów, na których przebiega myślenie np. dla hydraulika będą to rury, a dla
dziecka zabawki.
3. Słowno-logiczne (symboliczne, pojęciowe, abstrakcyjne) jest oparte na języku, mowie.
W wieku przedszkolnym tylko w postaci zalÄ…\
kowej, a w wieku szkolnym rozwija siÄ™
wraz z przyswajaniem nowych pojęć  nauki.
Formy myślenia słowno-logicznego:
1. Pojęcia  treścią pojęć są ogólne właściwości wspólne dla jakiegoś zbioru rzeczy oraz
stosunki pomiędzy elementami rzeczywistości. Mo\
na podzielić je na: konkretne -
przedmioty o rozmaitym stopniu ogólności (torba, lampa, koń), abstrakcyjne - którym
nie odpowiadajÄ… \
adne realnie istniejÄ…ce przedmioty, lecz ujmujemy ich sens i zakres.
(liczba, sprawiedliwość, piękno, dobro, miłość, wiedza).
2. Sądy są formą myślenia słowno-logicznego, wyró\
niamy sądy: ogólne, szczegółowe,
jednostkowe, twierdzÄ…ce i przeczÄ…ce.
3. Wnioskowanie to te\
forma myślenia słowno-logicznego. Jest to proces
wyprowadzenia jednych sądów z innych zwanych przesłankami.
4. Rozwiązywanie problemów i jego etapy: dostrze\
enie problemu, analiza sytuacji
problemowej, wytwarzanie pomysłów, weryfikacja pomysłów [29, s. 145-170].
Indywidualne cechy myślenia
Krytycyzm  polega na tym, \
e człowiek nie przyjmuje za ostateczne i pewne pierwszego
rozwiÄ…zania, lecz rozwa\
a argumenty za i przeciw danej hipotezy oraz sprawdza jej
prawdziwość.
Dyscyplina  systematyczne stosowanie przy rozwiązywaniu zadań ściśle określonych
zasad i metod pracy.
Pochopność  wnioskowanie na podstawie niewystarczających przesłanek, szybko, bez
rozwagi.
Samodzielność  szukanie odpowiedzi bez cudzych sugestii, zauwa\
anie nowych
problemów.
Giętkość  zdolność do przezwycię\
ania sztywnych nastawień w sytuacji zadaniowej
i znajdowanie nowych sposobów dostosowanych do zmiennych warunków.
Sztywność  skłonność do trzymania się wcią\
tych samych sposobów postępowania.
Szybkość  wydajna i ekonomiczna praca [29, s. 194-196].
Mowa i język
Język to społeczny a zarazem naturalny system znaków dz
więkowych i reguł łączenia
tych znaków, wyznaczających sposób posługiwania się nimi. Jego funkcje to:
reprezentatywna polega na przedstawianiu, odnoszeniu się do rzeczywistości pozajęzykowej,
komunikacyjna  słu\
y wymianie informacji, porozumiewaniu siÄ™ [36, s. 172-174],
ekspresywna  pozwala na wyra\
anie uczuć, impresywna  oddziaływanie za pośrednictwem
mowy na słuchacza, np. wydanie polecenia, regulacyjna  kierowanie czynnościami za
pomocą mowy wewnętrznej [29, s. 200-201].
Emocja  subiektywny stan psychiczny uruchamiajÄ…cy priorytet dla zwiÄ…zanego z niÄ…
programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje
mimiczne i pantomimiczne oraz zachowania [38, s. 222]. y
ródłem emocji i uczuć jest
obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Jednostka odzwierciedlając ją ustosunkowuje się do
niej, cieszy siÄ™, martwi, kocha, smuci, gniewa, cierpi.
Emocje są równie\
dzielone na pierwotne  ni\
sze, które dotyczą zaspokojenia
biologicznych potrzeb organizmu (gniew, lęk, radość, wstręt) i wtórne - wy\
sze, majÄ…ce
charakter społeczny, dotyczące sfery wartości i wiedzy. Emocje pierwotne to niejako
predyspozycje do odpowiadania w dany sposób na dane rodzaje i jakość interakcji i dlatego
mogą być swego rodzaj automatyzmami, impulsami, zaś emocje wtórne to kształtowana
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
zdolność, często bazująca na posiadanych predyspozycjach, do danego sposobu odpowiadania
na dane rodzaje i jakość interakcji. U nich szczególną wagę ma ocena, rozeznanie,
wartościowanie. Emocje wtórne są formą odpowiedzi na personalnie oraz społecznie wa\
ne
rodzaje oraz jakość interakcji i dlatego odgrywają wa\
ną rolę w rozwoju człowieka. Do tej
kategorii zalicza się m.in. uczucia społeczne, estetyczne, religijne, moralne, intelektualne, itp..
[8, s. 45].
Cechy procesów emocjonalnych
Ka\
dy proces emocjonalny zawiera trzy cechy: znak emocji, intensywność procesów
emocjonalnych i treść emocji.
Znak emocji mo\
e być dodatni bądz
ujemny. Emocje i uczucia dodatnie wywołują osoby,
przedmioty i zjawiska, które przyczyniają się zaspokojenia potrzeb człowieka. Emocje te
występują w sytuacjach, gdy jednostka osiąga zamierzony cel oraz w sytuacjach optymalnej
równowagi między organizmem a środowiskiem. Człowiek zwykle dą\
y do prze\
ywania
uczuć pozytywnych, dlatego te\
ma tendencjÄ™ do zbli\
ania siÄ™ do bodz
ców, które wywołują te
emocje. Sytuacje zagro\
enia oraz wszystko co utrudnia lub uniemo\
liwia zaspokojenie
potrzeb jednostki wzbudza emocje i uczucia negatywne. Emocje te nie zawsze powodujÄ…
wtedy dezorganizację zachowania jednostki, przeciwnie  mogą ułatwiać mobilizację
organizmu i przeciwdziałać zachowaniom obronnym (np.: gniew prowokuje atak, lęk,
ucieczkę). Ponadto w ró\
nych okresach \
ycia te same przedmioty i zjawiska, a tak\
e
zachowania innych ludzi mogą być subiektywnie odczuwane bądz
jako pozytywne, bÄ…dz
jako
negatywne, stają się zatem przyczyną zupełnie odmiennych stanów emocjonalnych.
Intensywność prze\
ywania emocji wynika z określonego pobudzenia ośrodkowego
układu nerwowego, czyli aktywacji  od skrajnego podniecenia emocjonalnego, jak np.
wściekłość, panika, ekstaza  do zupełnego braku podniecenia, np. głęboki sen. Wysoki czy
niski poziom aktywacji nie zawsze uzewnętrznia się w zachowaniu. Wzrost podniecenia mo\
e
prowadzić do wzmo\
onej ruchliwości, mo\
e tak\
e wywoływać stan pozornej obojętności
i spokoju.
Treść emocji. W toku nabywania doświadczenia jednostka uczy się ró\
nicować emocje
w aspekcie treściowym. Niektóre bodz
ce łączące się z określonymi potrzebami mogą
wywoływać określone stany emocjonalne. Na przykład bodz
ce chemiczne zwiÄ…zane ze
zmianą stopnia zawartości cukru we krwi powodują emocję głodu. Podobnie wraz
z rozwojem doświadczenia człowiek uczy się uświadamiać sobie i odzwierciedlać procesy
emocjonalne wywołane specyficznie ludzkimi potrzebami, takimi jak potrzeba miłości,
szacunku, władzy, sukcesu.
Procesy emocjonalne są często dzielone na:
- uczucia  stanowiÄ… wy\
sze piętro procesów emocjonalnych. Czuje się np. miłość do
-
-
-
kogoÅ› lub czegoÅ›. W ciÄ…gu \
ycia, jednostka uczy się uświadamiać sobie własne procesy
emocjonalne. Nie tylko cierpi, smuci się czy kocha, ale wie o tym. Potrafi nazwać swe
prze\
ycia i włączyć je w system informacji o sobie, oraz panować nad swymi emocjami,
- afekty  uczucia powstające najczęściej pod wpływem silnych bodz
ców zewnętrznych,
-
-
-
zwłaszcza działających nagle, (gniew, złość, rozpacz, radość i strach),
- nastroje  uczucia długotrwałe o małej sile i spokojnym przebiegu (zadowolenie lub
-
-
-
niezadowolenie, wesołość lub smutek, niepokój, tęsknota),
- namiętności  to trwałe skłonności do prze\
ywania ró\
nych nastrojów i afektów
-
-
-
w związku z określonymi celami dą\
eń człowieka. Namiętności mają du\
ą siłę
pobudzającą, ukierunkowują myśli, spostrze\
enia, pamięć i inne procesy psychiczne,
- sentymenty  odnosi się do trwałych sympatii bądz
antypatii np.  nie lubiÄ™ brukselki [7].
-
-
-
Procesy emocjonalne wpływają na przebieg procesów poznawczych, nadając im swoiste
zabarwienie. Gdy doznajemy prze\
yć o charakterze pozytywnym, otaczający nas świat
spostrzegamy tak\
e w kategoriach pozytywnych. Odwrotnie, gdy jesteśmy smutni lub
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
nieszczęśliwi, cały świat mo\
e nam się wydawać ponury i wrogi. Prze\
ywanie silnych emocji
tak pozytywnych jak negatywnych, mo\
e wpływać na zwę\
enie pola spostrzegania.
Pochłonięty wielką radością czy te\
cierpieniem człowiek mo\
e nie zauwa\
yć pędzącego
samochodu [29, s. 226-228].
Procesy motywacyjne
Nazwa motywacja pochodzi od słowa movere (poruszać się) [8, s. 222]. Motywacja to
hipotetyczny stan organizmu, pobudzający i ukierunkowujący jego aktywność. Istnieje kilka
biologicznie pierwotnych motywacji: głód, sen [29, s. 235-238]. Proces ten zachodzi, gdy
spełnione są dwa warunki: osiągnięcie celu musi być postrzegane przez człowieka jako
u\
yteczne; prawdopodobieństwo realizacji celu przez jednostkę musi być wy\
sze od zera.
W mechanizmie tym dochodzi do interakcji procesów myślowych, fizjologicznych
i psychologicznych jednostki, które decydują o natę\
eniu motywacji. Wg psychologów
natÄ™\
enie motywacji jest funkcją trzech zmiennych: siły procesu motywacyjnego, jego
wielkości i intensywności. Jeśli człowiek jest świadomy wyniku wykonywanych czynności
wówczas ten wynik będzie nazywany celem. Cele mogą być tutaj dwojakiego rodzaju:
materialne, jak np. płaca, niematerialne, np. satysfakcja. Podstawowy model motywacji
mo\
na przedstawić wg następującego schematu:
Rys. 1. Model schematu motywacji [19]
Procesy motywacyjne ukierunkowują zachowanie jednostki na osiągnięcie określonych,
istotnych dla niej stanów rzeczy, kierują wykonywaniem pewnych czynności tak, aby
prowadziły do zamierzonych wyników (zmiana warunków zewnętrznych, zmiana we własnej
osobie, zmiana własnego poło\
enia). Proces motywacyjny składa się z zespołu pojedynczych
motywów. Motywem nazwać zaś mo\
na prze\
ycie pobudzające człowieka do działania lub
powstrzymujÄ…ce go, lub przeszkadzajÄ…ce jego wykonaniu.
Proces motywacyjny to: wzbudzanie energii; ukierunkowywanie wysiłku na cel;
selektywność uwagi w stosunku do bodz
ców  zwiększenie wra\
liwości na bodz
ce istotne;
zorganizowanie reakcji w zintegrowany wzorzec; kontynuowanie czynności, dopóki warunki,
które ją zapoczątkowały nie ulegną zmianie; pobudzenie emocjonalne  uczucia dodatnie
(w przypadku realizacji zamierzeń) lub ujemne (w przypadku niespełnienia). Natę\
enie
motywacji charakteryzuje się za pomocą trzech powiązanych ze sobą parametrów: siły,
wielkości, intensywności. Siła motywacji wskazuje na większą lub mniejszą zdolność do
wytłaczania motywów konkurencyjnych (np. jeśli pomimo mrozu nie wygasa chęć udania się
na spotkanie, wówczas motyw spotkania jest silny, gdy\
wyłącza konkurencyjny  niechęć
doświadczenia mrozu). Wielkość motywu wskazuje na rozmiar wyniku, do którego zmierza
działanie lub na liczbę czynności konsumpcyjnych potrzebnych do zaspokojenia motywu.
Rozmiar wyniku to inaczej miara ilościowa (np. im większy motyw aspiracji tym więcej
napisanych publikacji). Czynności konsumpcyjne to takie, których wykonanie redukuje
napięcie motywacyjne np. spo\
ycie pokarmu przez głodnego. Określenie  napięcie
motywacyjne wskazuje na stan pobudzenia organizmu wyra\
ający się w chęci
podejmowania tego typu działania. Intensywność motywacji to właściwość, od której zale\
y
poziom mobilizacji człowieka do działania na rzecz realizacji danego motywu, określa ona
stopień koncentracji i zu\
ycia energii na rzecz motywu. Prowadzi do podwy\
szenia zdolności
do wysiłku, zwiększa się, gdy człowiek w trakcie spełniania aktywności natrafia na
przeszkodÄ™.
y
ródła motywacji: biologiczne  motywy są wynikiem natury cielesnej człowieka;
psychiczne  aktywność podejmowana w wyniku odczuwanych pragnień, chęci, stanów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
wewnętrznych prze\
yć emocjonalnych (stresy, frustracje); neotyczne  z
ródła te wskazują na
człowieka jako na, osobę, która jest sprawcą dysponującym swoją psychofizycznością, dzięki
zdolnościom do podejmowania wolnych wyborów. Wią\
e to motywację z wolnością woli
człowieka.
Rodzaje motywacji: wewnętrzna  aktywizacja następuje, gdy człowiek dą\
y do
zaspokojenia swoich potrzeb, emocji, poznania; zewnętrzna  polega na wzbudzeniu potrzeb
przez stosowanie kar i nagród, informowaniu o mo\
liwościach zawartych w ró\
nego rodzaju
sytuacjach i manipulowaniu tymi mo\
liwościami [23, s. 427-488; 8, s. 221-235].
Aby w pełni zrozumieć wpływ motywacji na aktywność człowieka, warto zapoznać się
z teoriÄ… potrzeb A. Maslowa.
A. Maslow postawił hipotezę, \
e człowiek w swoim działaniu dą\
y do zaspokojenia zespołu
potrzeb, zaś potrzeby te tworzą logiczną hierarchię, którą mo\
na przedstawić następująco
(w kolejności od potrzeb podstawowych do wy\
szych):
1. Potrzeby fizjologiczne (pragnienie, głód, posiłek).
2. Potrzeby bezpieczeństwa.
3. Potrzeby społeczne (przyjaz
ń, miłość).
4. Potrzeby szacunku.
5. Potrzeby samorealizacji.
A. Maslow podzielił potrzeby na: potrzeby ni\
szego rzędu i potrzeby wy\
szego rzędu:
1. Potrzeby ni\
szego rzędu  (nazywane te\
: podstawowymi, naturalnymi, biologicznymi).
Do grupy tych potrzeb, których zaspokojenie jest niezbędne do \
ycia zalicza siÄ™ potrzeby
od\
ywiania, snu, ciepła, miłości, fizjologii i inne.
2. Potrzeby wy\
szego rzędu  (kulturalne) zalicza się m.in.: potrzebę nauki, rozrywki,
podró\
owania, uczestnictwa w obrzędach religijnych
A. Maslow twierdził, \
e muszą być zaspokojone przede wszystkim potrzeby ni\
szego
rzędu, aby było mo\
liwe zaspokojenie potrzeb wy\
szego rzędu. W przypadku, gdy potrzeba
ni\
szego rzędu została ju\
zaspokojona, to przestaje ona stanowić z
ródło motywacji. Oprócz
wymienionych pięciu potrzeb, Maslow wyró\
nił równie\
tzw. potrzeby dodatkowe, czyli
takie, które mogą ujawniać się tylko u niektórych ludzi, np. potrzeba wiedzy, czy te\
potrzeby
estetyczne [25, s. 386]. J. Szczepański uwa\
a potrzeby za  podstawowy fakt ludzkiej
egzystencji . Autor stwierdza, \
e powstajÄ… one we wszystkich wymiarach egzystencji
człowieka w ka\
dym okresie jego rozwoju Ich z
ródłem są procesy \
yciowe zachodzÄ…ce
w ludzkim organizmie (potrzeby społeczne, kulturalne).
Potrzeby biologiczne i psychiczne sÄ… mechanizmami wbudowanymi genetycznie w
 system człowiek . Potrzeby społeczne, gospodarcze, kulturalne powstają na skutek udziału
człowieka w ró\
nych systemach zewnętrznych, np. politycznych, kulturalnych. Aby w nich
uczestniczyć człowiek musi posiadać, wytwarzać określone potrzeby posiadania, wiedzy
informacji itp. Wyró\
nia on tzw. potrzeby otoczkowe i pozorne.
PotrzebÄ… otoczkowÄ… jest np. apetyt na pewne potrawy, lub spo\
ywanie ich o określonej
porze. Ich zaspokojenie mo\
e przyczynić się do rozwoju potrzeb pozornych np. ob\
arstwa.
Poniewa\
potrzeby pozorne nie posiadają składnika rzeczywistego ich zaspokojenie mo\
e
prowadzić, np. do choroby psychicznej lub dezorganizacji systemów zewnętrznych,
w których człowiek funkcjonuje np. wzrostu przestępczości. K. Obuchowski z kolei definiuje
potrzeby jako obiektywne właściwości jednostki ludzkiej, istniejące niezale\
nie od tego co
człowiek sobie uświadamia i czego chce [42, s. 112-117].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Tabela 1. Podstawowe potrzeby i ich przejawy w ró\
nych fazach rozwoju człowieka  teoria CH. Buhler
[8, s. 264]
Wiek Tendencja do Tendencja do Tendencja do Tendencja do Forma
zadowolenia samoograniczani twórczej wewnętrznego spełnienia
a ekspansji uporzÄ…dkowania
Do 1,5 Ufność, miłość, Koordynacja Spontaniczne Początek integracji Dobrostan
r.\
odkrywanie i adaptacja ruchów aktywności ruchów
odrębności
1,5 r.\
 Przywiązanie do Uczenie się stylów Granie roli Rozwój superego,
4 r.\
rodziców \
ycia. i dziecięca sumienia, początki
Posłuszeństwo i twórczość kształtowania idei
idealne superego. artystyczna
Niezale\
ności,
poczÄ…tki
wchłaniania
kulturowo
określonych idei
4 8 r.\
Okres latentny Akceptacja roli Próba określenia Samoocena Doskonalenie
bycia członkiem zakresu autonomii uwzględniająca się
rodziny, uczenie się własnych wartości ideały ego
określonych ideały ego i kulturowo
kulturowo idei przejawiane w określone idee
wykonywanych
zadaniach
8-12 r.\
Okres latentny Akceptacja roli i Gry, sporty Próba dokonania
zadań grupowe, umysłowe obiektywnej
wyznaczonych aktywności ewaluacji siebie
przez szkołę oraz badawcze samego w rolach
kulturowo określone społecznych
formy edukacji
12-18 r.\
Potrzeby Niezale\
ność vs. Rozwój Rewizja i określenie Spełnienie
seksualne, Dominacji rodziny osobowości, miłość, kierunków własnego oderwanie się
problem zryw intelektualny rozwoju od okresu
to\
samości dzieciństwa
płciowej
18  25 Potrzeby Doraz
ne Próby znalezienia Poszukiwanie
(30) r.\
seksualne, samookreślenie swojego miejsca własnej to\
samości
problem swojej roli w w zawodzie
to\
samości społeczeństwie i miłości
płciowej
25 (30)- Kulminacja Akceptacja rodziny Realizacja siebie w Znajdywanie Realizacja
45 (50) jedności i roli zawodowej zawodzie, własnej to\
samości siebie
r.\
w miłości mał\
eństwie
seksualnej i rodzinie
45(50)- Pokwitanie Wyrzeczenie siÄ™ Wzmacnianie stanu Krytyczna ocena
65(70) r.\
i problemy samego siebie na posiadania i pozycji samego siebie
zdrowotne rzecz rodziny,
społeczności, dobra
spraw
65 (70-80 Zainteresowanie Akceptacja Wykańczanie zadań Autobiograficzna Spełnienie
(85) r.\
własnym ograniczeń \
yciowych retrospekcja siebie
zdrowiem
80 (85) Regresja do Akceptacja
do dominacji zbli\
ajÄ…cego siÄ™
śmierci potrzeby końca \
ycia
satysfakcji
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaka jest ró\
nica między spostrze\
eniem a wra\
eniem?
2. Jakie jest znaczenie wyobraz
ni w nauce i pracy?
3. Jakie są charakterystyczne cechy myślenia?
4. Jakie znasz rodzaje pamięci?
5. Co to jest emocja i jakie są cechy procesów emocjonalnych?
6. Jakie sÄ… z
ródła i składniki emocji?
7. Jak jest rola uczuć w \
yciu człowieka?
8. Jak mo\
na zdefiniować pojęcie motywacji?
9. Jakie czynniki składają się na proces motywacyjny?
10. Czym charakteryzujÄ… siÄ™ rodzaje motywacji?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj zachowanie osoby, która zwykle działa pod wpływem emocji i często im
ulega. Opisz jakie są jej typowe zachowania i określ co wpływa na powstanie pierwszego
wra\
enia w kontakcie z nowo poznanÄ… osobÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) scharakteryzować zachowanie osoby działającej pod wpływem emocji,
2) opisać jej typowe zachowania,
3) określić, co wpływa na powstanie pierwszego wra\
enia,
4) zapisać wnioski z pracy w grupie,
5) zaprezentować wyniki pracy grupy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- arkusz papieru A4,
- przybory do pisania,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Określ swoje najwa\
niejsze potrzeby biologiczne i psychiczne. Wymień je, a następnie
opisz w jaki sposób je zaspokajasz.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować schemat potrzeb wg A. Maslowa,
2) określić swoje najwa\
niejsze potrzeby biologiczne i psychiczne,
3) zapisać swoje potrzeby,
4) opisać sposoby ich zaspokajania,
5) zaprezentować wyniki na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- dwie du\
e plansze: pierwsza przedstawia schemat potrzeb wg A. Maslowa, druga zawiera
-
-
-
listę (około 30) potrzeb człowieka w podziale na biologiczne i psychiczne,
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- poradnik dla ucznia.
-
-
-
Ćwiczenie 3
Scharakteryzuj zachowanie człowieka zmotywowanego. Wyjaśnij na jakiej podstawie
określiłeś jego zachowanie jako sterowane procesem motywacyjnym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) scharakteryzować zachowanie człowieka zmotywowanego,
2) określić na jakiej podstawie identyfikujemy zachowania,
3) zapisać wskaz
niki identyfikujące zachowanie człowieka zmotywowanego,
4) zaprezentować pracę na forum grupy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić podstawowe potrzeby człowieka? Ą% Ą%
2) scharakteryzować proces emocjonalny? Ą% Ą%
3) określić funkcje uwagi? Ą% Ą%
4) dokonać podziału wra\
eń w zale\
ności od receptorów? Ą% Ą%
5) zdefiniować spostrze\
enia? Ä„% Ä„%
6) zdefiniować pojęcie motywacji? Ą% Ą%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.5. Wybrane teorie osobowości
4.5.1. Materiał nauczania
Ró\
norodne poglądy na konstrukcję osobowości człowieka doprowadziły do powstania
licznych teorii i ich podziałów; najpopularniejsze z nich to:
1. Teorie uwypuklajÄ…ce psychodynamikÄ™: teoria psychoanalityczna freudowska, analityczna
teoria Junga, teoria indywidualna Adlera, teoria psychospołeczna Erika Eriksona.
2. Teorie uwypuklające strukturę osobowości: czynnikowa teoria cech R. Cattella, teoria
cech biologicznych H. Eysencka.
3. Teorie uwypuklające spostrzeganą rzeczywistość: skoncentrowana na osobie teoria Carla
Rogersa, poznawcza teoria konstruktów osobistych G. A. Kellyego.
4. Teorie uczenia się: teoria uczenia się społecznego A. Bandury, teoria warunkowania
sprawczego B. F. Skinnera, teoria bodz
ca reakcji Dollarda i Millera, teoria W. Mischela.
5. Teoria osobowości Freuda powstała na gruncie filozofii deterministycznej
i pozytywistycznej.
Struktura osobowości:
Id  rodzaj macicy, w której dochodzi do ukształtowania ego i superego. Zawiera w sobie
dziedziczne i wrodzone wyposa\
enie psychiczne z popędami włącznie, działa na zasadzie
impulsów i natychmiastowej gratyfikacji, zaspokojenia potrzeb. Czerpie energię z procesów
fizjologicznych. Id reprezentuje wewnętrzny świat subiektywnych doznań i nie posiada
\
adnej wiedzy o rzeczywistości obiektywnej. Zasada przyjemności to zasada redukcji
napięcia, zgodnie z którą działa Id. Redukcja ta zachodzi za pomocą czynności odruchowych
(redukują napięcie natychmiast) i procesu pierwotnego (redukuje zło\
one reakcje
psychiczne).Id jest sferą biologiczną człowieka. Jest nieświadome.
Ego  wytwarza siÄ™ poniewa\
zaspokojenie potrzeb organizmu wymaga działań w świecie
rzeczywistym poprzez przekształcanie wyobra\
eń w spostrze\
enia. Działa za pośrednictwem
procesu wtórnego, sprawuje kontrolę nad funkcjami poznawczymi i intelektualnymi. Ta część
osobowości decyduje o przystąpieniu do działania, które popędy i w jaki sposób zostaną
zaspokojone, oraz o tym które \
yczenia zostanÄ… wyparte. Zasadnicza rola Ego to godzenie
wymagań organizmu z warunkami środowiskowymi czyli id i superego. Ego jest
zorganizowaną częścią Id, powstaje po to by ułatwić osiąganie celów Id i nie dopuścić do ich
udaremnienia, a całą swą moc czerpie z Id. Jest w większej części świadome.
Superego  sfera moralna człowieka, stanowi wewnętrzną reprezentację wartości moralnych
i ideałów uznawanych przez daną społeczność, które przekazywane są dziecku przez
rodziców w procesie socjalizacji. Superego dą\
y do doskonałości, kształtuje się pod
wpływem kar i nagród, stosowanych przez rodziców. To, co wychowawcy aprobują
i nagradzają włączane jest w obręb subsystemu Superego  ja idealnego. Sumienie karze
wywołując poczucie winy, ja idealne nagradza powodując poczucie dumy. Główne funkcje
Superego to hamowanie impulsów id, przekonywanie Ego, aby cele realistyczne zastąpiło
moralnymi i dÄ…\
enie do doskonałości. Jest większej części nieświadome [11, s. 52-90].
Teoria indywidualna A. Adlera
A. Adler uwa\
ał, \
e głównym motorem działania ludzi są motywy społeczne, gdy\
ludzie
z natury są istotami społecznymi. Podkreślenie roli społecznych wyznaczników zachowania
jest największym wkładem Adlera w teorię psychologiczną. Drugim znacznym wkładem jaki
wniósł Adler do teorii osobowości jest koncepcja twórczej jaz
ni. Jaz
Å„ jest subiektywnym
systemem, który interpretuje doświadczenia organizmu i nadaje im sens. Poszukuje ona
doświadczeń, które pomogłyby w zrealizowaniu specyficznego stylu \
ycia danej osoby, jeśli
tych doświadczeń nie mo\
na znalez
ć w świecie zewnętrznym, jaz
ń spróbuje stworzyć je.
Trzecia cechą psychologii A. Adlera jest nacisk na swoistość i niepowtarzalność osobowości.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Według niego ka\
da osoba jest jedyną w swoim rodzaju, konfiguracją cech, motywów,
zainteresowań i wartości, ka\
da czynność wykonywana nosi znamię charakterystycznego dla
niej stylu \
ycia. Adler uznał świadomość za centrum osobowości. Zmniejszył znaczenie
popędu seksualnego występującego u Freuda, uznając, \
e sposób, w jaki dana osoba
zaspokaja swe potrzeby seksualne zale\
y od stylu \
ycia, a nie odwrotnie. Teoria osobowości
Adlera da się przedstawić  skrótowo w postać 6 pojęć:
a) fikcja jako cel  cele to dÄ…\
enia i ideały, które wpływają na aktualne zachowanie, jeśli np.
ktoś wierzy w piekło i niebo, to ta wiara wywierać będzie znaczny wpływ na jego
zachowanie. Ostateczny cel \
ycia mo\
e być fikcją, tj. ideałem, który jest niemo\
liwy do
zrealizowania, ale jest bardzo realnym bodz
cem ludzkich dÄ…\
eń i ostatecznym
wyjaśnieniem postępowania człowieka. Adler wierzył, \
e ka\
dy normalny człowiek jest
w stanie uwolnić się od tych fikcji w razie konieczności i stawić czoło rzeczywistości,
b) dÄ…\
enie do wy\
szości  przez wy\
szość rozumie Adler, dą\
enie do pełni doskonalej,
 wielki pęd ku górze . Dą\
enie to jest wrodzone stanowi część \
ycia, powoduje, \
e
człowiek przechodzi z jednego stadium rozwoju do drugiego, wy\
szego. To główna
zasada rządząca dynamiką osobowości. Ka\
dy człowiek ma swój własny sposób na
dÄ…\
enie do doskonałości,
c) poczucie ni\
szości i kompensacja  wg A. Adlera wynikają z poczucia ułomności,
niedoskonałości w jakiejś sferze \
ycia. A. Adler podkreślał, ze te uczucia są z
ródłem
poprawy ludzkiego losu. Uczucia ni\
szości mogą się nasilać pod wpływem pewnych
okoliczności, np. odrzucenie dziecka, mogą wtedy wystąpić pewne nienormalne objawy
(np. kompensacyjny kompleks wy\
szości), w normalnych warunkach jednak poczucie
ni\
szości popycha do działania,
d) zainteresowanie społeczne  A. Adler uwa\
ał, ze jest ono wrodzone, nie ujawnia się
jednak samorzutnie, aby przyniosła efekt niezbędne jest jej ukierunkowanie i ćwiczenie.
Dlatego istotna jest tutaj edukacja i procesy wychowawcze człowieka,
e) styl \
ycia  według A. Adlera wyjaśnia on niepowtarzalność ka\
dej osoby, ka\
dy ma jakiÅ›
styl \
ycia, nie ma dwóch osób o identycznym stylu \
ycia. Wiele osób ma taki sam cel
w \
yciu, ale istnieją ró\
ne sposoby na jego osiągnięcie, np. jedna osoba w tym celu
studiuje, inna uprawia sport. Styl \
ycia decyduje w jaki sposób dana osoba radzi sobie
z trzema  problemami \
yciowymi wieku dojrzałego: relacjami społecznymi, zawodem,
miłością i mał\
eństwem. Styl \
ycia kształtuje się koło 4-5 r.\
. człowieka, a póz
niej
doświadczenia są przyswajane i wykorzystywane stosownie do tego stylu \
ycia. Mo\
na
uczyć się nowych sposobów wyra\
ania swego stylu \
ycia, lecz sÄ… to tylko konkretne
specyficzne przejawy tego samego stylu \
ycia,
f) twórcza jaz
ń  według A. Adlera stanowi ona pierwszą przyczynę wszystkiego co ludzkie.
Mo\
na obserwować jej skutki, ale nie mo\
na zobaczyć jej samej. Jest to coś co
pośredniczy między bodz
cami oddziałującymi na dana osobę, a jej reakcjami na te
bodz
ce. Główne twierdzenie twórczej jaz
ni głosi, ze ludzie sami kształtują swą
osobowość na podstawie dziedziczności i doświadczenia. Twórcza jaz
Å„ nadaje sens \
yciu,
stwarza cel i środki do jego osiągnięcia, jest aktywną zasadą \
ycia ludzkiego, podobnÄ… do
pojęcia duszy [35, s. 621; 33, s. 486; 11, s. 140-149].
U podło\
a teorii cech le\
y zało\
enie, ze ka\
dego człowieka mo\
na scharakteryzować
w kategoriach określonej liczby cech. Osobowość według tych teorii to zbiór cech stałych
i charakterystycznych dla danej jednostki.
Czynnikowa teoria osobowości Raymonda Cattell'a (Teoria cech indywidualnych)
Najwa\
niejszym pojęciem tej teorii jest cecha. Teoria zakłada, \
e struktura psychiczna
człowieka jest mo\
liwa do opisania i nazwania na podstawie obserwowanego zachowania,
a dokonuje się tego w celu wyjaśnienia regularności lub spójności pewnych działań
podejmowanych przez człowieka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Według R. Cattell`a osobowość jest tym co pozwala przewidzieć, co dana osoba zrobi
w danej sytuacji. Jest ona związana z zewnętrznym i wewnętrznym zachowaniem jednostki,
to zło\
ona i zró\
nicowana struktura cech, z motywacjÄ… zale\
nÄ… od cech dynamicznych. Cecha
to struktura psychiczna, wnioskowana z obserwowanego zachowania w celu wyjaśnienia
regularności czy spójności zachowania. R. Cattell podzielił cechy na jedyne, wspólne (w tym
powierzchniowe), z
ródłowe (w tym konstytucjonalne) oraz środowiskowe (stany i role).
Powierzchniowe reprezentują związki jawne, czyli zewnętrzne zmienne, występujące łącznie,
natomiast z
ródłowe to podstawowe zmienne, współdeterminujące wielorakie przejawy
powierzchniowe. Cechy z
ródłowe są wa\
niejsze od powierzchniowych, stwarzajÄ… bowiem
mo\
liwość większej oszczędności opisu. Drugi podział cech jakiego dokonał badacz, jest
oparty na kryterium jakim jest sposób ich przejawiania się: cechy dynamiczne (wią\
Ä… siÄ™
z pobudzaniem jednostki do działania zmierzającego do określonego celu), zdolnościowe (są
związane z efektywnością z jaką jednostka działa) i temperamentalne (to szybkość
i wra\
liwość emocjonalna) [11, s. 314-357].
Koncepcja osobowości H.J. Eysencka
Zdefiniował on osobowość jako względnie trwała organizację charakteru, temperamentu,
intelektu i właściwości fizycznych, determinujących specyficzne sposoby przystosowania się
do otoczenia. Uznaje on decydującą rolę uczenia się i czynników środowiskowych, bierze pod
uwagÄ™ fakt, \
e dana sytuacja ró\
nie oddziaływują na ró\
nych ludzi. Podkreśla determinująco-
przyczynową rolę czynników biologicznych. Specyfika takiego ujęcia osobowości polega na
tym, \
e określa ono łańcuch, w którym substrat biologiczny jest odpowiedzialny za ró\
nice
indywidualne w zakresie podstawowych wymiarów osobowości. Według H. J. Eysencka,
genotyp wraz ze środowiskiem decyduje o powstaniu cech fenotypicznych organizmu,
właściwości anatomicznych i fizjologicznych układu nerwowego. Układ nerwowy razem ze
środowiskiem determinuje powstanie podstawowych cech osobowości i zachowania.
Czynniki genetyczne wpływają na zachowanie się, ale nie bezpośrednio. Tworząc model
organizacji osobowości H. J. Eysenck rozró\
nia pojęcia typ i cecha. Cecha to zbiór
wzajemnie powiązanych zachowań, które wielokrotnie pojawiają się razem, np. osoba
obdarzona cechą towarzyskości, lubi chodzić na przyjęcia. Typ jest tworem wy\
szego rzędu
obejmującym zbiór skorelowanych ze sobą cech, np. ekstrawertyk jest towarzyski i lubi
ryzyko. Ró\
nica między tymi pojęciami polega na tym, \
e typ jest bardziej ogólny. Model
osobowości H. J. Eysencka obejmuje trzy podstawowe wymiary typologiczne: ekstrawersję-
introwersję, neurotyzm  stabilność oraz psychotyzm  panowanie nad impulsami
Ekstrawersja introwersja. Ekstrawertyk jest osobą towarzyską, ma wielu przyjaciół. Jego
działaniami kierują emocje, jest impulsywny. Uwielbia zmiany w swoim \
yciu. Jest
zadowolony, gdy cały czas mo\
e coś robić, być w ruchu. Niepowodzenia nie załamują go, jest
optymistycznie nastawiony w stosunku do przyszłości. Introwertyk natomiast jest
powściągliwy, ceni własne towarzystwo i spokój. Ma stałe grono przyjaciół, podczas ich
wyboru jest bardzo ostro\
ny. W działaniu kieruje się rozsądkiem, lubi uporządkowany tryb
\
ycia. Jest osobą sumienną, która wywiązuje się z przyjętych zobowiązań. Ten wymiar
osobowości ma w populacji rozkład normalny.
Neurotyzm. Dwa przeciwległe bieguny tego wymiaru to zrównowa\
enie emocjonalne
i neurotyczność. Na określenie tego wymiaru u\
ywa siÄ™ tak\
e takich terminów jak:
wra\
liwość emocjonalna, chwiejność emocjonalna lub emocjonalna reaktywność. Jest
nieodłącznie związany jest z lękiem i ogólnym popędem emocjonalnym. Osoby
niezrównowa\
one emocjonalnie są mało odporne na działanie stresu. Wynika to
z wra\
liwości autonomicznego układu nerwowego. Pojawiające się emocje są silne
i długotrwałe. Neurotycy uskar\
ają się na nieokreślone dolegliwości somatyczne. Ich nastroje
są bardzo zmienne. Mają skłonności do popadania w stany lękowe i załamania nerwowe.
Miewają depresje i cierpią na bezsenność.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Psychotyzm. Krańce tej skali są opisane jako normalność stanów umysłowych (zdrowie
psychiczne) z jednej strony oraz zaburzenia obserwowane u pacjentów psychotycznych
z drugiej. Psychotyzm zdefiniowany jest jako skłonność do psychoz, schizofrenii
i dwubiegunowych zaburzeń afektywnych. Psychopatia jest w połowie skali miedzy normą
a psychotyzmem. Podwy\
szone wyniki w tej skali uzyskują więz
niowie, schizofrenicy,
alkoholicy, narkomani oraz dzieci z zachowaniami antyspołecznymi. Osoby, które w badaniu
uzyskały wysokie wyniki, są zimne, bezosobowe, nie potrafią współczuć, nieufne
i nieszczęśliwe. Mają urojenia prześladowcze, niekiedy bawią się kosztem innych osób
i przejawiają zupełny zanik uczuć. [11, s. 362-376].
Struktura osobowości wg Carla Rogera perspektywa humanistyczno-egzystencjalna
W jego teorii występują dwa konstrukty teoretyczne o podstawowym znaczeniu,
stanowiące podwalinę całej teorii. Są to pojęcia  organizm i  ja :
a) organizm  umiejscowienie wszelkiego doświadczenia, które obejmuje wszystko to, co
dzieje się w jego obrębie, w ka\
dym momencie i jest potencjalnie dostępne świadomości,
b) pojęcie  ja   Ja czy obraz  ja oznacza zorganizowaną spójną postać pojęciową,
składają się ze spostrzeganych własności  ja , czyli samego siebie oraz ze spostrzeganych
relacji między  ja , a innymi.
Jeśli doświadczenia jakiejś osoby, tworzące jej  ja odzwierciedlają wiernie
doświadczenia organizmu, to osobę tą mo\
emy określić jako przystosowaną, dojrzałą
i funkcjonującą w sposób pełny. Natomiast niezgodność między  ja a organizmem prowadzi
do poczucia zagro\
enia i niepokoju. Dynamika osobowości wg C. Rogera  istnieje jedyna
podstawowa tendencja organizmu- jest to dÄ…\
enie do urzeczywistnienia, podtrzymania
i udoskonalenia doświadczającego organizmu. Tendencja rozwojowa mo\
e się przejawiać
jedynie wtedy, kiedy jednostka jasno spostrzega wybory stojÄ…ce przed niÄ… i nadaje im
właściwą formę symboliczną.
Rozwój osobowości: C. Roger koncentruje się na wpływie, jaki wywiera ocenianie jednostki
przez innych ludzi, szczególnie w czasie jej dzieciństwa, na powstawanie rozbie\
ności
między doświadczeniami  ja . Wg C. Rogera rozdz
więk między  ja a organizmem
powoduje nie tylko przyjęcie postaw obronnych i skłania do zniekształcenia swych
doświadczeń, lecz wpływa tak\
e na relacje z innymi ludz
mi. Osoby nastawione obronnie
skłonne są odczuwać wrogie uczucia wobec osób, których zachowanie, ich zdaniem, wyra\
a
ich własne wyparte uczucia. Teorie humanistyczno-egzystencjalne kładą nacisk na
doświadczenia własne i bliskich jako coś cennego i stanowiącego ludzkie Ja. Teorie te
podkreślają tak\
e rolę świadomości w \
yciu codziennym, zakładają, \
e trudności \
yciowe sÄ…
łatwiejsze do pokonania, jeśli potrafimy nadać \
yciu jakiÅ› sens. [35, s. 640; 33, s. 501-502].
Poznawcza teoria konstruktów osobistych G. A. Kellyego
Według G. A. Kellyego zachowanie człowieka sterowane jest przez konstrukty osobiste, czyli
specyficzny sposób ujęcia i rozumienia rzeczywistości. Konstrukty tworzą się odnośnie do
osób, zdarzeń, sytuacji i emocji. Ich cechą charakterystyczną jest dwubiegunowość
(gromadzenie wiedzy dotyczącej jakiegoś typu zachowania, które mo\
na ukazać na
kontinuum np. wesoły  smutny itp.). Dzięki konstruktom osobistym jednostka ma poczucie
to\
samości i potrafi przewidywać zdarzenia. Jeśli przewidywania są zgodne
z rzeczywistością, system konstruktów pozostaje w stanie równowagi, jeśli jednak się nie
zgadzają jednostka albo koryguje system konstruktów, albo zmusza rzeczywistość do
podporzÄ…dkowania siÄ™ jej wymaganiom co nie zawsze jest mo\
liwe. Ka\
dy człowiek ma
właściwą tylko jemu zdolność do modyfikowania stworzonej w umyśle koncepcji
rzeczywistości. Gdy człowiek styka się z czymś nowym i nieznanym w toku poznawania tego
kształtuje odpowiednie konstrukty. Nowe sytuacje mogą bowiem wywołać lęk. Konstrukty
osobiste umo\
liwiają jednostce kształtowanie przyszłości. Zrozumieć i przewidzieć
zachowanie człowieka da się tylko wtedy, gdy zna się jego koncepcję przyszłości.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Teorie osobowości są próbami opisania w systematyczny i uporządkowany sposób
struktury osobowości. Dobra teoria musi powiązać ró\
ne elementy charakterystyki jednostek
w całość, która wykazuje trwałe rozpoznawalne cechy, specyficzne dla ka\
dej jednostki,
a jednak pozwalające na porównywanie ludzi między sobą. Istnieje wiele teorii  częściowo
dlatego, \
e osobowość jest zdefiniowana tak nieściśle, \
e nie wszystkie teorie dotyczÄ… tego
samego przedmiotu, a częściowo dlatego, \
e fakty, na których pełna teoria musi się opierać,
nie sÄ… jeszcze wystarczajÄ…co dobrze znane.
Składniki osobowości to:
1. Temperament.
2. Inteligencja.
3. Zdolności i uzdolnienia.
4. Potrzeby.
5. Zainteresowania.
6. Postawy.
7. Obraz samego siebie i świata.
Temperament: składnik osobowości, zespół najbardziej stałych właściwości
psychicznych przejawiajÄ…cych siÄ™ w reakcjach emocjonalnych i motoryce. Zale\
y głównie od
przebiegu procesów pobudzania i hamowania. Grecki filozof i lekarz Hipokrates
zaproponował hipotezę istnienia czterech podstawowych temperamentów. Opisał on zdrowie
jako stan zale\
ny od czterech soków organizmu: krwi, flegmy, \
ółci czarnej i \
ółtej. Pół
tysiąca lat póz
niej kolejny grecki lekarz Galen powiązał przewagę jednego z soków
w organizmie z określonymi sposobami zachowań i w ten sposób opracował pierwszą
typologiÄ™ temperamentu:
 sangwinik (z Å‚aciny: sanguis  krew)  cechy charakterystyczne: towarzyski, wylewny,
rozmowny, zgodny, swobodny, \
ywy, beztroski, przywódczy,
 choleryk (greckie chole  \
ółć)  cechy charakterystyczne: dra\
liwy, niespokojny,
agresywny, pobudliwy, zmienny, impulsywny, optymistyczny, aktywny,
 melancholik (greckie melas chole  czarna \
ółć)  cechy charakterystyczne: cichy,
nietowarzyski, z rezerwÄ…, pesymistyczny, powa\
ny, sztywny, nerwowy, ulegajÄ…cy
nastrojom,
 flegmatyk (greckie phlegma  flegma)  cechy charakterystyczne: bierny, uwa\
ny,
myślący, spokojny, opanowany, niezawodny, zrównowa\
ony, chłodny [33, s. 491].
Najpełniejszą teorią typologiczną była teoria W.H. Sheldona, który stwierdził, \
e typy
budowy ciała są ściśle związane z rozwojem osobowości.
Inteligencja  względnie stałe warunki wewnętrzne człowieka współdeterminujące
efektywność działań wymagających udziału typowo ludzkich procesów poznawczych jak np.
wnioskowanie rozumowanie. [38, s. 152]. Ludzie ró\
nią się między sobą poziomem
inteligencji, przyczyną są zarówno zadatki wrodzone jak i czynniki środowiskowe. Wynik
przeciętnej inteligencji wynosi od 90 do 110. Mierzy się ją skalą inteligencji Wechslera.
Tabela 2. Interpretacja ilorazu inteligencji [20]
Nazwa I.I. w skalach Określenie kliniczne
Rozwój bardzo wysoki powy\
ej 146
Prawidłowy rozwój
Rozwój wysoki 145-131
umysłowy
Rozwój powy\
ej przeciętnej 130-116
Rozwój przeciętny 115-85
Rozwój ni\
szy ni\
przeciętny 84-70 Pogranicze normy
Niedorozwój umysłowy lekkiego stopnia 69-55
L\
ejszy niedorozwój
Niedorozwój umysłowy umiarkowanego stopnia 54-40
Niedorozwój umysłowy znacznego stopnia 39-25
Głębszy niedorozwój
Niedorozwój umysłowy głębokiego stopnia 24-0
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Zdolności  takie właściwości psychiczne, które warunkują pomyślne rezultaty działania.
Uzdolnienia  zespół zdolności umo\
liwiający wyjątkowo skuteczne działanie w danej
dziedzinie. Wy\
szy stopień uzdolnień to talent.
Potrzeby  T. Kocowski za potrzebÄ™ uwa\
a pewien stan psychofizyczny człowieka,
przejawiajÄ…cy siÄ™ w subiektywnym odczuciu braku oraz w po\
Ä…daniu jakiegoÅ› dobra lub stanu
(warunków, sytuacji) [29, s. 242].
Zainteresowania  to specyficzne nastawienia poznawcze i emocjonalne na przedmioty
i zjawiska rzeczywistości. Im głębsze i bogatsze są zainteresowania jednostki tym bardziej
rozwija się jej osobowość.
Postawa  ukształtowana w procesie zaspokajania potrzeb, w określonych warunkach
społecznych względnie zgodna i trwała organizacja wiedzy, przekonań, uczuć, motywów,
oraz pewnych form działania i reakcji ekspresywnych podmiotu związaną z określonym
przedmiotem lub klasa przedmiotów.
Obraz samego siebie  to całokształt wiedzy, wyobra\
eń, pojęć o własnej osobie, oraz
uczuciowy stosunek do samego siebie zwiÄ…zany z samoocenÄ… (zani\
ona lub za wysoka).
Samowiedza  wiedza zdobyta w procesie samopoznania. Wiedza ta ma charakter świadomy,
obejmuje trzy składniki: sądy opisowe dotyczące faktów z własnej biografii, sądy
wartościujące, sądy o standardach osobistych (odnoszące się do \
yczeń, pragnień).
Obraz świata  na obraz ten składa się orientacja w otoczeniu, jak i oczekiwania odnośnie
do zachowań ludzi. Orientacja w świecie kształtuje się stopniowo i zale\
y od całokształtu
doświadczeń indywidualnych. W toku rozwoju dokonuje się te\
stosunek człowieka do świata
i samego siebie [29, s. 393-402].
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz teorie osobowości?
2. Jakie czynniki wyznaczają rozwój osobowości w teorii Z. Freuda?
3. Czym charakteryzuje siÄ™ teoria A. Adlera?
4. Jakie znasz typy temperamentu?
5. Co to jest samowiedza?
6. Jakie znasz składniki osobowości?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokończ lub uzupełnij zdania dotyczące teorii osobowości.
Superego to sfera.........................................................................................................................
A. Adler uwa\
ał, \
e głównym motorem działania ludzi są........................................................
Czynnikowa teoria osobowości Raymonda Cattella nazywana jest inaczej .............................
Według H. J. Eysencka osobowość jest to.................................................................................
W teorii Rogera rozwój osobowości koncentruje się na ...........................................................
Cechą charakterystyczną konstruktów według G. A. Kellyego jest ........................................
Teorie humanistyczno-egzystencjalne kładą nacisk na..............................................................
Składniki osobowości to:............................................................................................................
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym teorii osobowości,
2) przeanalizować zdania do uzupełnienia lub dokończenia,
3) uzupełnić lub dokończyć zdania,
4) zaprezentować wyniki pracy,
5) przedyskutować w grupie poprawność wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 poradnik dla ucznia,
 arkusz papieru formatu A4,
 przybory do pisania,
 arkusz niedokończonych zdań:
Ćwiczenie 2
Określ główne zało\
enia teorii osobowości, wnioski zapisz w tabeli.
Teoria osobowości Główne zało\
enia
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z informacjami dotyczącymi teorii osobowości,
2) określić główne zało\
enia wybranych teorii osobowości,
3) przygotować tabelę według podanego wzoru,
4) uzupełnić tabelę,
5) zaprezentować wyniki na forum grupy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 poradnik dla ucznia,
 arkusz papieru formatu A4,
 przybory do pisania,
 wzór tabeli.
Ćwiczenie 3
Określ zało\
enia teorii osobowości Z. Freuda, a następnie uzupełnij tabelę.
Tabela do ćwiczenia 3. [25, s. 610]
Struktura Zasada funkcjonowania Sposób działania
Id  popędy, z
ródło energii psychicznej, biologiczne
podło\
e osobowości
Ego  rozwija się z id, zorientowane na rzeczywistość,
ocenianie, wykonanie
Superego  reprezentuje introjekcje standardów moralnych
i wartości wyznawanych przez rodziców
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym teorii osobowości,
2) określić zało\
enia teorii Z. Freuda,
3) przygotować tabelę według podanego wzoru,
4) uzupełnić tabelę,
5) zaprezentować wyniki.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 plansza przedstawiająca schemat teorii osobowości Z. Freuda,
 poradnik dla ucznia,
 arkusz papieru formatu A4,
 przybory do pisania,
 przybory kreślarskie: linijka, ołówek, gumka,
 wzór tabeli.
Ćwiczenie 4
Na podstawie obserwacji wybranej osoby określ jej typ temperamentu. Czy jest to
mo\
liwe po krótkiej obserwacji? Czy udało Ci się dopasować konkretny typ temperamentu,
czy te\
dana osoba posiadała cechy z ró\
nych typów temperamentu?.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeprowadzić obserwację dowolnej osoby i zapisać wnioski,
2) przeanalizować wnioski z obserwacji,
3) określić typ temperamentu obserwowanej osoby,
4) zaprezentować wyniki pracy (wybrane lub chętne osoby odczytują swoją pracę),
5) wziąć udział w dyskusji.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 arkusz papieru formatu A4,
 przybory do pisania,
 literatura opisująca ró\
ne typy temperamentów.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wymienić główne teorie osobowości? Ą% Ą%
2) scharakteryzować strukturę osobowości wg Z. Freuda? Ą% Ą%
3) scharakteryzować główne zało\
enia psychologii indywidualnej
A. Adlera? Ä„% Ä„%
4) określić składniki osobowości? Ą% Ą%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
4.6. Metody badania osobowości
4.6.1. Materiał nauczania
Poszczególne metody badania osobowości są oparte na ró\
nych teoriach, badajÄ… bowiem
ró\
ne wymiary funkcjonowania psychicznego jednostki. Metody słu\
Ä…ce do badania
osobowości stanowią zasadniczo dwie podstawowe kategorie: kwestionariusze czy
inwentarze osobowości oraz testy.
Kwestionariusz osobowości to metoda badania, wykorzystująca sam opis w postaci
odpowiedzi osoby badanej na zbiór standardowych pytań, stwierdzeń lub jednowyrazowych
określeń. Dostarcza on wyników ilościowych. W Polsce popularyzatorem inwentarzy
osobowości był m.in. M. Choynowski.
Testy mo\
emy podzielić m.in. na obiektywne, projekcyjne, selekcyjne.
Kwestionariusz Osobowości Zawodowej SHL jest jednym z najczęściej u\
ywanych
kwestionariuszy osobowości [18].
Testy obiektywne  osoba badana odpowiada na wystandaryzowaną grupę pytań lub
opinii. Niektóre testy mają charakter skali z wymuszonym wyborem. Jeden z najczęściej
u\
ywanych psychologicznych testów osobowości to MMPI (Minnesota Multiphasic
Personality Inventory). Autorami testu MMPI sÄ…: S. R. Hathaway oraz J. Ch. McKinley.
W Polsce szczególną popularność zyskała adaptacja testu pod nazwą WISKAD-MMPI.
Obecnie powszechnie dostępną w kraju jest kompletna wersja testu MMPI z opracowanymi
normami dla populacji polskiej. Spotkać mo\
na trzy formy testu: kartkowa (550 stwierdzeń),
zeszytowa (566 stwierdzeń) oraz magnetofonowa. W praktyce stosuje się te\
skrócone wersje.
Test zawiera 10 skal klinicznych oraz 4 skale kontrolne. Ponadto stosuje siÄ™ jeszcze skale
dodatkowe oraz tzw. skale treściowe, pozwalające szczegółowiej interpretować uzyskany
materiał.
Bezpośrednim celem tego badania jest określenie profilu psychologicznego osoby
badanej, który z kolei stanowi podstawę do formułowania osobowościowej diagnozy
psychologicznej. Interpretacja testu dodatkowo mo\
e odnosić się do bardziej szczegółowych
kwestii, jak np. tendencje samobójcze, problem identyfikacji z własną płcią, z
ródło
czynnościowych dolegliwości somatycznych, nadu\
ywanie alkoholu, tendencje do
stosowania narkotyków jako sposobu radzenia sobie z własnymi problemami, itp. Badanie
trwa zwykle około 2 godzin. Metoda przeznaczona jest dla osób dorosłych. Istnieją ró\
ne
formy badania:
 badany otrzymuje ankietÄ™ ze stwierdzeniami, zaopatrzonÄ… w arkusz odpowiedzi,
 badany otrzymuje zestaw osobnych kartek, które ma posegregować na 3 grupy
( prawdziwe ,  fałszywe ,  nie potrafię odpowiedzieć ),
 korzystanie z programu komputerowego [33, s. 509-511].
Testy projekcyjne- nie ma precyzyjnie określonych odpowiedzi, przykładem mogą być
np.: testy rysunkowe [34, s. 499; 29, s. 509-516]. przykładem tego typu testów jest Test Plam
Atramentowych Rorschacha. H. Rorschach, konstruując swoją, metodę zało\
ył, \
e
spostrzegający organizuje świat zewnętrzny tak, by wyrazić i zaspokoić swoje potrzeby,
rozwiązać stany napięcia. Na sposób widzenia i organizowania świata wpływają te\

doświadczenia z przeszłości. Skonstruowana przez H. Rorschacha metoda pozwala na ocenę
tak rozumianej osobowości badanego, ze szczególnym uwzględnieniem sposobów
interpretowania ró\
nego typu faktów i zdarzeń i włączania ich do własnego zakresu
doświadczeń. Mo\
na równie\
wyciągać wnioski dotyczące funkcjonowania osoby
w sytuacjach kontaktu z określonymi sytuacjami. Za pomocą tego testu uzyskuje się
informacje dotyczÄ…ce takich sfer badanego jak: inteligencja, kultura, zainteresowania,
introwersja, ekstrawersja, poziom lęku, realizm, ambicja, zdolności do racjonalnego myślenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
do uogólniania, syntezy, rozwiązywania problemów, myślenia abstrakcyjnego,
zainteresowania karierÄ… zawodowÄ…. W wyniku badania mo\
na tak\
e uzyskać informacje, czy
dana osoba cierpi na zaburzenia psychiczne. Badanie wykonuje się zwykle u osób powy\
ej
14 roku \
ycia.
Badanie odbywa się jedynie w obecności psychologa. Badanemu prezentowane jest
kolejno 10 kart, na których przedstawione są rysunki stworzone z plam atramentowych.
Badany proszony jest o opowiedzenie, co na ka\
dym z tych obrazków widzi. Niezwykle
wa\
ne jest zastrze\
enie, \
e nie ma odgórnie przyjętych prawidłowych odpowiedzi  wszystkie
odpowiedzi udzielane przez osobę badaną są słuszne i prawidłowe, poniewa\
reprezentujÄ… jej
sposób widzenia świata. Ilość odpowiedzi, ich zakres zale\
y jedynie od pacjenta; nie ma
 dobrej ilości odpowiedzi. Czas badania nie jest ograniczony i zale\
y wyłącznie od
badanego [34, s. 502; 33, s. 509-516].
Test Apercepcji Tematycznej Murraya opiera się na zało\
eniu, \
e ludzie dokonujÄ…
projekcji własnych potrzeb na interpretacje wieloznacznych sytuacji, nawet wtedy jeśli nie są
tych potrzeb świadomi. Potrzeby jednej osoby mogą pozostawać w konflikcie wobec siebie.
Analiza wypowiedzi pacjenta ma na celu zdiagnozowanie poszczególnych potrzeb i ich
natÄ™\
enia u danej osoby. Najistotniejsze jest jednak znalezienie związków między nimi:
w wyniku syntezy danych buduje się obraz osobowości badanego, przedstawiany jako
zorganizowane zespoły potrzeb, które powodują i wyjaśniają zachowanie człowieka. Test
Murraya słu\
y do diagnozy i interpretacji napędów, sił psychicznych, wśród których
wymienia emocje, kompleksy, konflikty, pragnienia. Wa\
nÄ… rolÄ™ w regulowaniu zachowania
pełnią nieświadome tendencje. Zadaniem interpretującego test jest wydobyć określone
informacje ze swobodnych wypowiedzi pacjenta. Autor podkreśla, \
e du\
y wpływ na wyniki
testu ma sytuacja \
yciowa, w jakiej w danej chwili znajduje siÄ™ badany, stÄ…d te\
TAT słu\
y
w zasadzie do diagnozy tego, jak przejawia się osobowość pacjenta w danej sytuacji
\
yciowej. Badanie wykonuje się u osób powy\
ej 3 roku \
ycia.
Test Apercepcji Tematycznej stosowany jest w dwóch wersjach: wersja CAT dla małych
dzieci (od 3 do 10 roku \
ycia) oraz wersja TAT, dla starszych dzieci i dorosłych [34, s. 500;
33, s. 509-516].
Kwestionariusz EPQ-R w obecnej, poprawionej wersji został opublikowany w 1985 roku.
Jego autorami sÄ… S.B.G. Eysenck, H.J. Eysenck oraz P. Barrett. Kwestionariusz ten oparty jest
na koncepcji osobowości H.J. Eysencka.
EPQ-R to test typu "papier-ołówek". Składa się z 3 części: arkusza pytań, arkusza
odpowiedzi i czterech kluczy. Arkusz pytań ma instrukcję z informacją, jak odpowiadać na
pytania oraz zawiera 100 pytań. Pytania z ró\
nych skal sÄ… ze sobÄ… przemieszane. Badanie
kwestionariuszem EPQ-R mo\
emy przeprowadzić zarówno indywidualnie jak i grupowo.
Czas badania nie jest ograniczony. Przewa\
nie średni czas, potrzebny na wypełnienie
kwestionariusza, wynosi około 20-25 minut. Osoby badane po zapoznaniu się z instrukcją,
uzupełnieniu metryczki, wypełniają test, zakreślając kółkiem jedną z dwóch odpowiedzi
"TAK" lub "NIE". Jeśli badany nie mo\
e zdecydować się na \
adnÄ… z podanych, bo na
przykład \
adna mu nie odpowiada, musi wybrać tę, która jest najbli\
sza prawdy. Obliczanie
wyników: w EPQ-R u\
ywa siÄ™ punktacji zero-jedynkowej, dlatego te\
suma punktów nie
mo\
e przekroczyć liczby pytań, czyli "n". Kwestionariusz przeznaczony jest do badania osób
dorosłych i młodzie\
y od 16-go roku \
ycia. Aby odpowiedzieć na pytania wystarczy mieć
wykształcenie podstawowe. Skala N odró\
nia neurotyków od nieneurotyków. Skale N+P
odró\
niają zaburzenia nerwicowe i psychozy. Dzięki testowi mo\
emy diagnozować
skłonności do choroby wieńcowej, zawału, nadciśnienia, cukrzycy, chorób nowotworowych.
Wykorzystywany jest te\
do prognozowania powodzenia w nauce szkolnej i na studiach,
w poradnictwie zawodowym, wyboru i powodzeń w dyscyplinie sportowej, oraz do ustalenia
zmienności nastrojów i w poradnictwie przedmał\
eńskim i rodzinnym. [11, s. 370-373; 16]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czemu słu\
y badanie osobowości?
2. Na czym polegajÄ… testy obiektywne?
3. Co to jest MMPI?
4. Co to sÄ… testy projekcyjne?
5. Co to jest test Rorschacha?
6. Co to jest Test Apercepcji Tematycznej?
7. Na czym polega test EPQ-R?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ metody badania osobowości i obszar jaki badają, a następnie uzupełnij tabelę.
Metoda badania osobowości Badany obszar
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym metod badania osobowości,
2) określić metody badania i obszary tych badań
3) uzupełnić tabelę,
4) zaprezentować wyniki,
5) wziąć udział w dyskusji.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- przykładowe testy i kwestionariusze badania osobowości,
-
-
-
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- wzór tabeli do uzupełnienia.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Określ, co oprócz wyników testów psychologicznych powinno stanowić podstawę do
formułowania decyzji na temat osobowości ludzi i oceny ich problemów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować zakres badań testów psychologicznych,
2) określić ró\
ne aspekty osobowości człowieka,
3) przygotować odpowiedz
z uzasadnieniem,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
4) zaprezentować wynik,
5) wziąć udział w dyskusji.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- literatura dotycząca osobowości człowieka.
-
-
-
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić metody badania osobowości? Ą% Ą%
2) wyjaśnić, na czym polegają testy projekcyjne? Ą% Ą%
3) podać cechy Testu Apercepcji Tematycznej Murraya? Ą% Ą%
4) wyjaśnić, na czym polega badanie testem MMPI? Ą% Ą%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
4.7. Czynniki kształtujące osobowość
4.7.1. Materiał nauczania
2
Osobowość rozwija się w trakcie \
ycia jednostki. Nie jest więc ukształtowana z chwilą
narodzin dziecka. Człowiek od urodzenia nawiązuje kontakty ze środowiskiem społecznym,
co wpływa w decydujący sposób na kształtowanie się osobowości. Poznaje świat, rozwija swe
zdolności i zainteresowania, kształtuje potrzeby i postawy  wchodząc ze środowiskiem
w aktywny kontakt. Aktywność ta ma istotny i ukierunkowany wpływ na rozwój osobowości.
Aktywność własna jednostki wypływa z wrodzonej zdolności do czynnego zaspokajania
potrzeb. Ju\
od wczesnego dzieciństwa człowiek reaguje aktywnie na bodz
ce płynące ze
środowiska. Aktywność człowieka wyznaczona jest zarówno przez biologiczne właściwości
organizmu, jak i przez uwarunkowania społeczne. W zale\
ności od temperamentu i specyfiki
procesów umysłowych jednostka mo\
e podejmować działania w określony dla siebie sposób.
Świat otaczający człowieka wyznacza w pewnym sensie zakres jego aktywności. W miarę
dorastania człowiek poszerza swój świat i wzbogaca swoją psychikę. Ka\
dy człowiek
modyfikuje oddziałujące nań wpływy zewnętrzne, przyczyniając się tym samym do biegu
zdarzeń. Dorastający człowiek, m.in. w oparciu o własną aktywność, zdobywa coraz nowe
doświadczenia, wchodzi w coraz bardziej ró\
norodne interakcje z ró\
nymi ludz
mi, podejmuje
zło\
one zadania, pełni coraz bardziej skomplikowane role społeczne, a tym samym
zasadniczo wpływa na kształtowanie własnej osobowości [29, s. 356-357].
Role społeczne  społecznie określone oczekiwania, które ma do spełnienia osoba
zajmująca daną pozycje społeczną. Np. społeczna rola  lekarza obejmuje zespół zachowań
jakie powinien spełniać ka\
dy lekarz. Poniewa\
rola ta jest wspólna dla wszystkich lekarzy,
mo\
na ogólnie mówić o zachowaniach odpowiadających roli zawodowej lekarza, bez
względu na poszczególne osoby uprawiające ten zawód [9, s. 51]. Kwestie te zostały opisane
szczegółowo w rozdziale 4.9.1.
Środowisko biologiczne i społeczne
Człowiek \
yjąc w określonym środowisku biologicznym, zró\
nicowanym geograficznie,
a zatem i klimatycznie, musi przystosować się do \
ycia w ró\
nych warunkach, jednak
przystosowanie to ma pewne granice, bowiem człowiek nie mo\
e \
yć, np. bez tlenu lub
w zbyt wysokiej temperaturze. Jednak dzięki swej wiedzy nagromadzonej przez pokolenia
ludzie przystosowują się nawet do bardzo niekorzystnych warunków środowiska
biologicznego. Wiedza ta jest zatem elementem środowiska społecznego człowieka. Człowiek
\
yje wśród ludzi, od urodzenia wchodzi w skład grupy społecznej  narodu, rodziny. Zaś
ka\
da trwała grupa społeczna posiada tradycje i reguły postępowania, obowiązujące
wszystkich jej członków. Istnieją te\
reguły obowiązujące jedynie członków określonej,
mniejszej grupy: pracownik  przepisom obowiÄ…zujÄ…cym w jego miejscu pracy, dziecko
nakazom rodziców. Reguły postępowania przyswajane są w oparciu o ró\
norodne
doświadczenia społeczne i powstają jako wynik wymagań grupy społecznej w stosunku do
jednostki [29, s. 360-361].
Cechy dziedziczne
Dziedziczność to jedna z podstawowych cech organizmów \
ywych polegajÄ…ca na
przekazywaniu informacji genetycznej z pokolenia na pokolenie; pozwala ona utrzymywać
podstawowe cechy gatunkowe i tłumaczy podobieństwo rodziców i dzieci; cechy osobnika
uwarunkowane są genetycznie, ale jednocześnie zale\
Ä… w du\
ej mierze od wpływów
środowiska; nie dziedziczy się gotowych cech  morfologicznych, fizjologicznych,
anatomicznych, biochemicznych, fizycznych i psychicznych  powstajÄ… one w wyniku
współdziałania genów i środowiska. W XIX i XX wieku istniały w socjologii teorie,
podejmujące poglądy rozwijane przez filozofów ju\
od staro\
ytności, stwierdzające, \
e
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
ró\
nice cech rasowych są podstawowym czynnikiem wyjaśniającym ró\
nice w poziomie
rozwoju społecznego i cywilizacyjnego, \
e niektóre rasy są  wy\
sze , tzn. bardziej
uzdolnione i wartościowe. Te teorie głosiły prymat cech i czynników biologicznych jako
zasadniczego wyznacznika procesów społecznych.
W nauce teorie rasowe zostały obalone przez badania empiryczne, wykazujące, \
e cechy
rasowe nie wpływają bezpośrednio na cechy psychiczne, to znaczy, \
e ludzie ró\
nych ras
wychowani w podobnych warunkach rozwijajÄ… siÄ™ tak samo. Jednak pomimo obalenia teorii o
nierówności rasowej konflikty tego typu pozostały. W opinii społecznej, istnieje głębokie
przekonanie, \
e genetyka jest podstawą osobowości. Opinie typu  wykapany tata albo  nie
mogła tego odziedziczyć po nikim z naszej rodziny , wynikają właśnie z takiego pojmowania
istoty rzeczy. Dziedziczność ma znaczący wpływ na cechy fizyczne, takie jak figura,
podobieństwo, kolor oczu lub włosów, system nerwowy, muskulatura itp. W przypadku
innych cech jest odwrotnie. Mo\
na stwierdzić wyraz
ny wpływ środowiska. Aby więc dobrze
zrozumieć daną osobowość, nale\
y wziąć pod uwagę oba składniki dziedziczności
genetyczny i uzyskany wskutek wychowania  oraz ich wzajemną interakcję. Dziedziczność,
determinuje zakres mo\
liwości cech. Dopiero w tak utworzonych ramach decydującą rolę
odgrywa wpływ środowiska Uwa\
a siÄ™, \
e genetyka jest odpowiedzialna za 60-70% ró\
nic
osobowościowych a wychowanie za pozostałych 30-40%. Ró\
nice między ludz
mi, polegajÄ…
przede wszystkim na tym, \
e ka\
dy jest inaczej zorientowany, a tak\
e przewa\
ajÄ… u niego
ró\
ne funkcje psychiczne. Zachowanie konkretnego człowieka w konkretnej sytuacji trudno
jest przewidzieć [35, s. 662-680; 22, s. 67-98; 26, s. 29-31].
Osoby znaczÄ…ce
Na wybór i sposób pełnienia ról społecznych, a jednocześnie na kształtowanie się
osobowości, wywierają du\
y wpływ tzw. osoby znaczące. Osobami tymi są zazwyczaj ludzie,
z którymi przebywamy przez dłu\
szy czas, którzy są dla nas szczególnie wa\
ni i często
decydują o naszym postępowaniu, np. rodzice, rodzeństwo, wychowawcy, przyjaciele. Mo\
e
być nią równie\
osoba, z którą nie wchodzimy w bezpośredni kontakt, np. ulubiony aktor czy
piosenkarz. Osoby znaczące często stanowią wzór do naśladowania. W toku rozwoju
jednostka przechodzi stopniowo od naśladownictwa cenionych i atrakcyjnych sposobów
zachowania się innych ludzi do przyswojenia sobie rozmaitych reguł postępowania w sposób
bardziej świadomy i do samodzielnego stosowania ich w ró\
nych sytuacjach [29, s. 362].
Przyjmowanie wzorów
Przyswajanie reguł, tworzenie obrazu samego siebie, uświadamianie sobie potrzeb
i sposobów ich zaspokajania (postaw) to proces długotrwały. We wczesnych stadiach \
ycia
odbywa się on na drodze empatii, naśladowania, modelowania i identyfikacji.
Empatia to wczuwanie się w stany psychiczne innych osób. Mo\
e to być zarówno trafne
rozumienie czyichś uczuć, jak i doznawanie reakcji emocjonalnej, wywołanej przez
spostrze\
enie cudzych emocji.
Naśladowanie to forma gromadzenia doświadczenia; występuje wówczas, gdy jednostka,
obserwując zachowanie osoby znaczącej, naśladuje je. Najczęściej ma to miejsce, gdy
jednostka znajduje się w podobnej sytuacji jak osoba, którą naśladuje. Naśladowanie jest
związane z zewnętrznym przejmowaniem reguł postępowania. Dziecko naśladuje matkę nie
dlatego, i\
uwa\
a, \
e to, co ona robi, jest moralnie słuszne, lecz dlatego, \
e jest ona dla niego
pierwszoplanowÄ… osobÄ… znaczÄ…cÄ…. Im wa\
niejszÄ… rolÄ™ w \
yciu człowieka odgrywają osoby
znaczące tym więcej ich zachowań przejmie on przez naśladownictwo. Nagradzanie
wzmacnia tę tendencję. Naśladowane mogą być nie tylko osoby z najbli\
szego otoczenia.
Naśladowani są bohaterowie filmów, powieści czy te\
ulubieni aktorzy bÄ…dz
piosenkarze. Ten
rodzaj naśladownictwa wią\
e się z chęcią ukształtowania siebie na wzór ideału, ma zatem
wpływ na kształtowanie obrazu JA idealnego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
Modelowanie to bardziej zło\
ona forma przeniesienia doświadczenia. Jednostka
przejmuje od osoby znaczącej (modelu) nie tylko określone formy zachowania, ale równie\

tendencje uczuciowo-motywacyjne, co mo\
e sprzyjać kształtowaniu się emocjonalnie
pozytywnego lub te\
negatywnego stosunku do innych ludzi.
Kształtowanie osobowości mo\
e odbywać się tak\
e drogÄ… identyfikacji. Identyfikacja
obejmuje tendencję do przejmowania zachowań zewnętrznych i wewnętrznych stanów
emocjonalno-motywacyjnych, ponadto wiÄ…\
e się z chęcią całkowitego upodobnienia się do
osoby, z którą jednostka się uto\
samia, dzięki czemu zdobywa informacje o rolach
społecznych i sposobach ich pełnienia. Proces ten będzie przebiegał prawidłowo jeśli istnieje
silna wiez
między rodzicami a dziećmi. W wieku szkolnym dziecko mo\
e identyfikować się
tak\
e z nauczycielami i swoimi rówieśnikami, co niekiedy mo\
e prowadzić do kształtowania
się osobowości społecznie nieakceptowanej. Dzieje się to wtedy, gdy rówieśnicy, z którymi
identyfikuje się jednostka, kierują się aspołecznymi zasadami zachowania [29, s. 363-366].
Kultura
Kultura to zbiorowy dorobek całej ludzkości, składa się ona z dwóch komponentów:
kultury materialnej (wszystkie dotykalne, konkretne wytwory społeczeństwa) i kultury
niematerialnej (duchowe wytwory społeczeństwa przekazywane z pokolenia na pokolenie),
w skład której wchodzą: wiedza i przekonania, wartości, normy (zwyczaje, obyczaje, prawa,
tabu), znaki i symbole (język i gesty) [10, s. 37-45].
Niezale\
nie w jakiej epoce człowiek \
yje, zawsze jest on współtwórcą kultury. Du\
Ä… rolÄ™
odgrywa to jak hermetyczna jest grupa, w której jednostka funkcjonuje, gdy\
to wpływa na
przenoszenie się norm i zwyczajów danej kultury z pokolenia na pokolenie. Kiedyś nacisk na
zachowanie zgodne z kulturą i obyczajami był znacznie większy, dziś w wyniku liberalizacji
\
ycia jest on zdecydowanie mniejszy, dlatego te\
słabiej wpływa na kształtowanie
osobowości, ale jest bardziej skomplikowany gdy\
człowiek musi wybierać między ró\
nymi
systemami wartości i ma do wyboru znacznie więcej ról społecznych. Sytuacja taka nie
sprzyja prawidłowemu kształtowaniu się osobowości, łatwiej mają te osoby, które
z dzieciństwa wyniosły pozytywne doświadczenia w tym zakresie.
Rola oddziaływań wychowawczych
Środowisko wpływa niewątpliwie w znacznym stopniu na rozwój jednostki. Niektóre
z tych wpływów są kontrolowane, inne zaś przebiegają spontanicznie. Oddziaływania
przypadkowe i spontaniczne mo\
na nazwać wychowaniem niezamierzonym; z kolei
oddziaływania zaplanowane i celowe nazywamy wychowaniem zamierzonym. Wychowanie
niezamierzone polega na przyswajaniu sobie przez jednostkę okazjonalnie ró\
nych zasad
zachowania i postępowania. Przebywając wśród ludzi i obserwując ich, człowiek przyswaja
sobie wiele ró\
norodnych zachowań, poszerzając tym samym swoje doświadczenia
indywidualne. Kiedy osoba znaczÄ…ca jakÄ… jest niewÄ…tpliwie matka, uczy dziecko, \
e nie
wolno kłamać, a w jego obecności sama mija się z prawdą to choć świadomie dą\
y do tego,
a\
eby dziecko wychowywać na prawdomównego człowieka, dostarcza mu swym
zachowaniem innych wzorów postępowania. Dziecko uczy się tego, \
e w niektórych
sytuacjach kłamstwo jest wygodne i dlatego dopuszczalne. Z tego typu oddziaływania
wychowawcze (niezamierzonymi) występują powszechnie.
Wychowanie zamierzone to proces celowych i zaplanowanych oddziaływań,
ukierunkowanych na efekt wychowawczy. Rodzice i nauczyciele świadomie dą\
Ä… do tego,
aby wychowanek kierował się w \
yciu określonymi zasadami i w sposób przemyślany
dostarczają mu tych wzorów. Wychowanie zamierzone, świadome, zmierza do kształtowania
charakteru człowieka. Jest to zadanie bardzo trudne, poniewa\
na jednostkę oddziałuje wiele
rodzajów oddziaływań wychowawczych. Czasami oddziaływania te są ze sobą sprzeczne.
W procesie wychowania kształtują się trwałe nastawienia wy\
szego rzędu, składające się na
osobowość. Kształtowanie osobowości jest procesem trudnym i długotrwałym, albowiem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
istnieją sprzeczności między zamierzonymi i niezamierzonymi oddziaływaniami
wychowawczymi, a tak\
e między wychowaniem świadomym i nieświadomym. Trzeba
zawsze pamiętać o tym, \
e wychowawca (rodzic, nauczyciel w szkole czy w przedszkolu),
a zwłaszcza wychowawca małego dziecka, ma do spełnienia niesłychanie wa\
nÄ… rolÄ™. Od
tego, w jaki sposób będzie się zachowywał i jak będzie postępował z dziećmi zale\
y
w ogromnej mierze proces prawidłowego kształtowania ich osobowości. [29, s. 369-371].
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak mo\
na zdefiniować pojęcia: empatia, naśladownictwo, modelowanie, identyfikacja?
2. Jakie znasz nieświadome oddziaływania wychowawcze?
3. Jaki wpływ na kształtowanie osobowości ma aktywność własna?
4. W jaki sposób dochodzi do przejmowania wzorów?
5. Jaką rolę w kształtowaniu osobowości odgrywa proces wychowania?
6. Jakie jest znaczenie aktywności własnej podmiotu dla kształtowania osobowości?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ czynniki jakie ukształtowały Twoją osobowość, które z nich miały na nią
największy wpływ i dlaczego?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z informacjami dotyczącymi kształtowania osobowości,
2) wypisać czynniki kształtujące osobowość,
3) określić czynniki wpływające na własną osobowość,
4) zapisać wnioski,
5) zaprezentować wyniki.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- literatura dotycząca kształtowania osobowości.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Określ osoby, które były dla Ciebie  osobami znaczącymi w poszczególnych okresach
\
ycia. Jaki wpływ wywarły one na Twoje \
ycie?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyjaśnić pojęcie  osób znaczące ,
2) określić  osoby znaczące w poszczególnych okresach \
ycia (1 okres \
ycia na jednym
arkuszu):
Od 1- 3 r.\

Okres przedszkolny -
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
Lata szkoły podstawowej -
Okres gimnazjalny -
Okres młodzieńczy -
3) zapisać wnioski,
4) zaprezentować pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 arkusze papieru A4,
 przybory do pisania,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3,
Określ najwa\
niejsze czynniki kulturowe oraz oddziaływania wychowawcze, które mają
największy wpływ na kształtowanie osobowości. Uzasadnij wybór.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z informacjami dotyczącymi kształtowania osobowości,
2) określić najwa\
niejsze czynniki kulturowe wpływające na osobowość,
3) określić najwa\
niejsze oddziaływania wychowawcze wpływające na osobowość
4) uzasadnić wybór,
5) zaprezentować wyniki pracy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru formatu A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić czynniki kształtujące osobowość? Ą% Ą%
2) określić osoby, które mo\
na nazwać osobami znaczącymi? Ą% Ą%
3) określić wpływ osób znaczących na kształtowanie się osobowości? Ą% Ą%
4) wyjaśnić jak kultura wpływa na formowanie się osobowości? Ą% Ą%
5) podać przykład wychowania zamierzonego i niezamierzonego? Ą% Ą%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
4.8. Podstawy \
ycia społecznego
4.8.1. Materiał nauczania
śycie społeczne to ogół zjawisk wynikających z wzajemnego oddziaływania jednostek
i zbiorowości przebywających na pewnej, ograniczonej przestrzeni. Odnosi się nie tylko do
świata ludzkiego, ale równie\
do świata roślinnego i zwierzęcego. śycie społeczne ludzi
opiera się na więzi społecznej. Występuje ono wszędzie tam, gdzie osobniki \
ywe korzystajÄ…
z zasobów danej przestrzeni, zaspokajają swoje potrzeby [37, s. 530].
Składniki (elementy) \
ycia społecznego:
1. Socjalizacja.
2. Przyrodnicze podstawy \
ycia społecznego.
3. Ekonomiczne podstawy \
ycia społecznego.
4. Kulturowe podstawy \
ycia społecznego.
5. Potrzeby.
6. System wartości.
7. Postawy.
8. Zachowania prospołeczne.
Socjalizacja  proces wpajania człowiekowi umiejętności niezbędnych dla osoby
dorosłej, kształtowania jego osobowości, przekazywania systemu wartości, zwyczajów,
języka, norm i wzorów kulturowych dokonywany przez środowisko społeczne; stawanie się
pełnoprawnym członkiem społeczeństwa [21, s. 121]. W wyniku socjalizacji jednostka uczy
się podstaw interakcji społecznych, poznaje społeczne normy postępowania, wartości,
nabywa umiejętność posługiwania się przedmiotami i kształtuje swoją osobowość, uczy się
odgrywania ról społecznych, porozumiewania z innymi za pomocą symboli i języka.
Socjalizacja to proces trwający przez całe \
ycie człowieka.
Wyró\
nia siÄ™ trzy mechanizmy socjalizacji:
a) wzmacnianie  wynagradzanie i karanie,
b) naśladowanie  przejmowanie wzorców,
c) przekaz symboliczny  pouczenia słowne i pisemne.
Procesy socjalizacji mo\
na podzielić na pierwotne i wtórne. Socjalizacja pierwotna 
zachodzi w grupie pierwotnej, najczęściej w rodzinie. W socjalizacji pierwotnej na jednostkę
mają wpływ osoby znaczące, przewa\
nie rodzice. Charakteryzuje siÄ™ ona silnym
emocjonalnym oddziaływaniem tych osób na jednostkę. Reguły działania przyswaja ona na
zasadzie naśladownictwa oraz w mniejszym stopniu poprzez werbalny przekaz symboliczny.
Socjalizacja pierwotna kończy się w momencie pojawienia się ogólnych reguł społecznych,
norm i wartości, które jednostka zaczyna dostrzegać w procesie socjalizacji wtórnej
i pojmować, \
e reguły, według których działa, nie są regułami tylko jej i bliskich osób,
z którymi się uto\
samia, ale są one ogólnie przyjęte w społeczeństwie. W tym momencie
rozpoczyna się etap socjalizacji wtórnej, która obejmuje proces podjęcia pracy zawodowej,
kiedy w toku wzrastania jednostki do \
ycia społecznego wchodzi ona do kolejnych wtórnych
grup społecznych (instytucje religijne, zakłady pracy, partie polityczne, itd.) [32, s.32-37].
Przyrodnicze podstawy \
ycia społecznego
Wpływ środowiska przyrodniczego na \
ycie jednostki i społeczeństwa jest bardzo du\
y,
co jest zgodne z teorią posybilizmu geograficznego. Według tej teorii przyroda i jej
specyficzne warunki występujące na określonej przestrzeni niczego nie wyznaczają w sposób
bezwzględny i ostateczny, ale jedynie stwarzają jednostce i zbiorowości odpowiednie szanse
dokonywania ró\
nych wyborów i podejmowania działań w zale\
ności od woli i mo\
liwości.
Obejmują one czynniki dotyczące samego człowieka jako istoty biologicznej, jego
środowiska geograficznego i struktury ludności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
Mo\
emy wyró\
nić następujące czynniki:
1. Biologiczne  w \
yciu społecznym człowieka najwa\
niejsze sÄ… takie cechy jego
organizmu jak: wyprostowana postawa, wzrok skierowany na przód, du\
y mózg i zło\
ony
system nerwowy, zło\
ony mechanizm głosowy, długa zale\
ność dziecka od rodziców,
popędy i potrzeby, trwałość popędu seksualnego.
2. Geograficzne  te czynniki wyznaczają dynamikę i kierunki rozwoju społeczno 
gospodarczego kraju. Mają bezpośredni wpływ na kształt struktury zawodowej i na ró\
ne
procesy zachodzące w społeczeństwie: klimat, ukształtowanie terenu, rodzaj gleby
i roślinności, świat zwierzęcy, rzeki, eksploatowane bogactwa naturalne.
3. Demograficzne  czynniki te warunkują odpowiednie zjawiska i procesy społeczne
zachodzące w społeczeństwie, np. kulturowe, gospodarcze, polityczne, gęstość
zaludnienia, płeć, wiek, płodność, przyrost naturalny, przeciętna długość \
ycia,
zdrowotność.
Ekonomiczne podstawy \
ycia społecznego
Składają się na nie: sposoby u\
ytkowania zasobów środowiska geograficznego, narzędzia
i maszyny, organizacja pracy, forma własności środków produkcji. Na proces produkcji
składa się: praca, podmiot, zespół narzędzi. Znajomość zagadnień ekonomicznych jest
niezbędna do zrozumienia typowych zjawisk i procesów społecznych, jakie zachodzą
w społeczeństwie, czyli procesów demograficznych, kulturowych, militarnych, religijnych.
Kulturowe podstawy \
ycia społecznego
Kultura stanowi ogół dóbr dających się podzielić na klasy: rzeczy, znaki, zachowania.
Mechanizmy wpływu kultury na \
ycie społeczne:
1. Socjalizacja i kształtowanie osobowości jednostki.
2. Ustanawianie systemów wartości i kryteriów je określających.
3. Ustalanie wzorców zachowania i postępowania.
4. Konstruowanie modeli (ideałów) zachowań, instytucji i systemów.
Ideał  to taki wzorzec wysoko usytuowany, \
e z góry zakładamy, \
e go nie osiÄ…gniemy
samo dÄ…\
enie jest ju\
wartością.
Kultura masowa  zespół treści rozpowszechnianych za pośrednictwem środków masowego
komunikowania. Kulturę tą charakteryzuje pośrednia droga przekazywania treści,
koncentracja z
ródeł przekazu, eksterytorialność oraz bardzo liczna i zró\
nicowana masa
odbiorców. Publiczność kultury masowej nazywamy pośrednią, bo powstaje za
pośrednictwem prasy, radia i telewizji a nie drogą fizycznego kontaktu.
Potrzeby człowieka  potrzeba to stan braku lub inaczej stan niepokoju w jakim znajduje
się człowiek. Powstaje na podło\
u zaburzenia równowagi między środowiskiem,
a organizmem, wynika najczęściej z braku czegoś, sprawia, ze organizm nie jest w stanie
prawidłowo funkcjonować. Istnieje wiele klasyfikacji potrzeb, do najprostszych nale\
y
podział: potrzeby pierwotne  biologiczne i potrzeby wtórne  psychiczne. Najbardziej
elementarne są potrzeby biologiczne (wody, pokarmu, tlenu, zachowania gatunku). Zwierzęta
zaspokajają te potrzeby instynktownie, człowiek zaś uczy się zaspokajać swoje potrzeby tak
jak wymaga tego od niego społeczeństwo, w przypadku pokarmu na przykład dotyczy to
zarówno doboru po\
ywienia jak i sposobu jego spo\
ywania. Na pograniczu potrzeb
biologicznych i psychologicznych znajduje się potrzeba bezpieczeństwa. Jest ona zaspokajana
z jednej strony przez unikanie bólu i przykrości fizycznych, a z drugiej przez prawidłowe
kontakty człowieka z grupą. Brak zaspokojenia tej potrzeby mo\
e rzutować na całe \
ycie
człowieka. Zaspokojenie potrzeb psychicznych zapewnia utrzymanie równowagi psychicznej.
Niezaspokojenie potrzeby afiliacji (kontaktu emocjonalnego) mo\
e doprowadzić u dzieci do
choroby sierocej, a u dorosłych do nerwic, depresji i wielu innych zaburzeń. Niezmiernie
wa\
ne dla prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie jest te\
zaspokojenie potrzeby
akceptacji, zarówno ze strony rodziny jak i otoczenia. Brak w tej dziedzinie mo\
e być, np.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
przyczynÄ… izolacji. Kolejna wa\
na potrzebÄ… jest potrzeba uznania i szacunku. Jej zaspokojenie
daje poczucie pewności siebie, a bark zaspokojenia uczucie ni\
szości i mo\
e prowadzić do
zachowań neurotycznych. Istotne jest tak\
e zaspokojenie potrzeb sukcesu, poznawczych,
kulturalnych. Bardzo wa\
ne jest by została zaspokojona potrzeba sensu \
ycia, bez tego
bowiem człowiek ma znaczne problemy z prawidłowym funkcjonowaniem, nie wykorzystuje
wszystkich swoich mo\
liwości, a świat widzi w czarnych barwach [29, s. 380-386].
Wartości człowieka  zespół cech właściwych danej osobie lub rzeczy, decydujących
o jej zaletach, to, co dla człowieka jest cenne z punktu widzenia zaspokojenia jego potrzeb.
Wartości są jednym z głównych regulatorów postępowania ludzi. Człowiek przypisuje ró\
ne
wartości przedmiotom, sytuacjom, zjawiskom społecznym, prze\
yciom psychicznym, ocenia
co jest dla niego wa\
ne. śycie społeczne jest regulowane przez ró\
ne systemy wartości.
Najczęściej wyró\
nia się następujące systemy wartości: wartości moralne, prawne, religijne,
polityczne, ekonomiczne, estetyczne, naukowe. Wartości moralne, takie jak np. dobro,
sprawiedliwość, miłość, godność, zazwyczaj traktowane są przez ludzi jako wartości
nadrzędne. Uznanie przez człowieka takich, a nie innych wartości ukierunkowuje jego \
ycie,
poglądy i zachowanie. Wartości rzadko występują w czystej postaci, często pozostają we
wzajemnych zwiÄ…zkach i zale\
nościach. Między wartościami występują równie\
konflikty,
szczególnie w sytuacjach podejmowania przez człowieka trudnych wyborów. Wszelkie
decyzje lub konflikty międzyludzkie wymagają opowiedzenia się po stronie określonych
wartości. Znając sposób wartościowania preferowany przez człowieka, mo\
na przewidzieć
jego styl \
ycia, postawy wobec ró\
nych zjawisk i problemów.
Postawy człowieka
Postawa człowieka wobec pewnego przedmiotu to ogół względnie trwałych przekonań
o naturze i właściwościach tego przedmiotu, dyspozycji do oceniania go i emocjonalnego
reagowania, a tak\
e dyspozycji do określonego zachowania się wobec tego przedmiotu.
Postawy człowieka wobec otaczającej rzeczywistości są kształtowane w procesie jego
wychowania, w procesie uczenia się, w drodze wielokrotnych doświadczeń z przedmiotem
postawy albo za pośrednictwem uzyskiwanych od otoczenia informacji. Znaczny wpływ na
kształtowanie postaw człowieka mają osoby znaczące oraz grupy odniesienia. Wyró\
niamy
postawy utajone i czynne. Postawy utajone to stan gotowości do działania powstały na
podstawie wcześniejszych doświadczeń w tej dziedzinie. Postawa czynna to konkretne
zachowanie się człowieka w stosunku do osoby lub sytuacji. Postawy mogą ulegać zmianie,
gdy zachodzi sprzeczność między potrzebami jednostki a wymaganiami społeczeństwa.
Postawy mogą być równie\
przejmowane, zwłaszcza od autorytetów. Postawy ogólne
warunkujące stosunek jednostki do innych ludzi, pracy i samego siebie powiązane w całość
tworzą zespół postaw określany jako charakter [29, s. 393-394].
Swoistym rodzajem postawy jest stereotyp, czyli funkcjonujący w świadomości
społecznej, skrótowy, uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości
odnoszący się do rzeczy, osób, grup społecznych, instytucji (np. stereotyp Niemca, Polaka,
WÅ‚ocha), zawodowych (np. profesora, aktora, menad\
era), klasowych (np. robotnika,
inteligenta) lub związanych z określoną płcią (np. prawdziwego mę\
czyzny) [37, s. 197, 307].
Zachowania prospołeczne  postępowanie mające na celu dobro drugiej osoby.
Wyró\
niamy dwa typy zachowań prospołecznych: ofiarność i altruizm, przy czym przez
altruizm rozumiemy działanie mające na celu dobro drugiej osoby, a nie zdobycie
zewnętrznych nagród.
Cele działań prospołecznych są następujące:
- dla własnego dobra  korzyści genetyczne i materialne, ludzie czasami pomagają by
-
-
-
zwiększyć szanse na przetrwanie ich genów; pomagając bowiem krewnym lub osobom
obcym majÄ… nadziejÄ™ na rewan\
,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
- by podwy\
szyć swoją pozycję społeczną i zdobyć aprobatę  pomaganie jest bowiem
-
-
-
cenione w kulturze ludzkiej; osoby wykazujÄ…ce du\
Ä… potrzebÄ™ aprobaty sÄ… bardziej
skłonne pomagać w sytuacjach publicznych; najbardziej podstawowa normą dotycząca
pomagania jest norma odpowiedzialności społecznej, zgodnie, z którą powinno się
pomagać tym, którzy są zale\
ni od nasze pomocy. Kiedy dzieci uświadamiają sobie tę
normę, są bardziej skłonne do pomagania w obecności dorosłych licząc na aprobatę z ich
stron; zgodnie ze społecznie przyjętymi rolami płciowymi:, mę\
czyz
ni pomagają więcej,
kiedy sytuacja wymaga heroicznej, bezpośredniej pomocy na rzecz obcego
potrzebującego, zaś kobiety pomagają więcej kiedy sytuacja wymaga opiekuńczych
i wspierających zachowań dla kogoś, z kim są związane,
- by zarządzać wizerunkiem własnej osoby  oprawa i weryfikacja definicji Ja; osoby
-
-
-
o silnych normach religijnych i osobistych pomagają by postępować zgodnie
z wizerunkiem własnej osoby; etykiety jakie inni nam  przyklejają skłaniają nas do
częstszego pomagania; poniewa\
ludzie zaliczają pomaganie innym do wartości, stają się
bardziej prospołeczni, kiedy coś sprawi, \
e skoncentrują się na tych wartościach,
- by radzić sobie z własnymi nastrojami i emocjami  udzielanie pomocy to nagradzające
-
-
-
doświadczenie, dlatego te\
mo\
e być traktowane jako sposób na uwolnienie się od
nieprzyjemnych emocji; chwilowo zasmucone osoby pomagają więcej widząc w tym
poprawę nastroju, szczęśliwe osoby pomagają gdy\
majÄ… nadmiernie pozytywne
spojrzenie na sposobność udzielania pomocy [21, s. 435-437].
y
ródła zachowań prospołecznych:
- wartości osobiste,
-
-
-
- przekonania religijne,
-
-
-
- przykład rodziców,
-
-
-
- otrzymanie pomocy w przeszłości,
-
-
-
- kryzys wewnętrzny lub zdrowotny [21, s. 435-483].
-
-
-
Tabela 3. Cele działań prospołecznych oraz związanych z nimi czynników [21, s. 476]
Cel Osoba Sytuacja Interakcje
Korzyści - wpojone - podobieństwo
- osoby, które myślą o działaniach prospołecznych
genetyczne
przekonanie ofiary do
jako o sposobie na zyskanie czegoÅ› dla siebie, sÄ…
i materialne
dotyczące działań pomagającego
bardziej pomocne wtedy gdy mogą uzyskać
prospołecznych -  swojskość ofiary
rekompensatÄ™ za pomoc
- rozszerzenie dla pomagajÄ…cego
- tendencja do pomagania krewnym bardziej ni\

pojęcia My
osobom niespokrewnionym, nasila siÄ™ gdy pojawia
siÄ™ zagro\
enie \
ycia
Pozycja - potrzeba aprobaty - modele pomagania
- to która płeć częściej pomaga zale\
y od tego, czy
społeczna
- świadomość - gęstość
dany rodzaj pomocy bardziej pasuje do kobiecej
i aprobata
normy pomagania zaludnienia
czy męskiej roli płciowej
ZarzÄ…dzanie - koncepcja Ja - etykietowani
- decyzja czy udzielić pomocy przyjacielowi czy
wizerunkiem - normy osobiste - autokoncentracja obcemu, zale\
y od wpływu pomagania na
własnej osoby - normy religijne
koncepcje Ja pomagajÄ…cego
- wysoka samoocena mo\
e doprowadzić do odmowy
przyjęcia potrzebnej pomocy,
ZarzÄ…dzanie - smutek - koszty i zyski
- ludzie w smutnym nastroju podchodzÄ… do
własnymi
z pomagania
- wiek
pomagania wybiórczo, wybierając mo\
liwości,
nastrojami
- mo\
liwość
które obiecują nagrodę, zaś osoby prze\
ywajÄ…ce
i emocjami
zmieniania
pozytywne emocje sÄ… du\
o mniej wybredni i
nastroju przez
decydują się na pomaganie w ró\
norodnych
pomaganie
sytuacjach
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
Do elementów postaw \
ycia społecznego mo\
na zaliczyć tak\
e: uczciwość, odwagę
cywilną, słowność, prawdomówność, punktualność, wra\
liwość społeczną, solidaryzm
międzyludzki, konformizm (zmiana zachowania lub opinii danej osoby, spowodowana
rzeczywistym lub wyobra\
onym naciskiem ze strony osoby lub grupy ludzi) nonkonformizm
(dewiacja demonstrowana publicznie w proteście przeciwko obowiązującym normom czy
wartościom), internalizacja (proces psychiczny polegający na  uwewnętrznieniu  kultury
czyli przekształceniu jej wzorów w elementy osobowości motywacje, postawy)
[37, s. 280, 286, 395, 415; 1, s. 33].
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak mo\
na zdefiniować pojęcie \
ycia społecznego?
2. Jakie znasz podstawy \
ycia społecznego?
3. Czym charakteryzujÄ… siÄ™ przyrodnicze podstawy \
ycia społecznego?
4. Jakie czynniki składają się na ekonomiczne podstawy \
ycia społecznego?
5. Jaką rolę w kształtowaniu \
ycia społecznego odgrywają potrzeby, a jaką wartości?
6. Jak mo\
na zdefiniować pojęcie kultury masowej?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wyjaśnij dlaczego właściwy przebieg procesu socjalizacji jest wa\
ny w funkcjonowaniu
społecznym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) scharakteryzować przebieg procesu socjalizacji,
2) określić właściwy przebieg procesu socjalizacji,
3) wyjaśnić wpływ przebiegu procesu socjalizacji na funkcjonowanie społeczne,
4) zaprezentować wyniki pracy podczas dyskusji.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Określ główne elementy podstaw \
ycia społecznego i uzupełnij tabelę.
Podstawy \
ycia społecznego Główne elementy
Socjalizacja
Przyrodnicze podstawy \
ycia społecznego
Ekonomiczne podstawy \
ycia społecznego
Kulturowe podstawy \
ycia społecznego.
Potrzeby
System wartości
Postawy
Zachowania prospołeczne
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) scharakteryzować elementy podstaw \
ycia społecznego,
2) określić główne elementy podstaw \
ycia społecznego,
3) przygotować tabelę według podanego wzoru,
4) uzupełnić tabelę,
5) dokonać analizy wyników,
6) zapisać wnioski,
7) zaprezentować pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- plansze lub slajdy przedstawiające wykaz czynników stanowiących podstawy \
ycia
-
-
-
społecznego,
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- wzór tabeli do uzupełnienia.
-
-
-
Ćwiczenie 3
Określ, czy istnieje związek pomiędzy postawami, zachowaniami prospołecznymi oraz
systemem wartości. Uzasadnij odpowiedz
.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się materiałami dydaktycznymi dotyczącymi postaw, zachowań prospołecznych
i systemów wartości,
2) określić związek miedzy tymi trzema podstawami \
ycia społecznego,
3) dokonać analizy wyników,
4) zapisać wnioski,
5) zaprezentować pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wyjaśnić pojęcie procesu socjalizacji? Ą% Ą%
2) określić główne postawy prospołeczne? Ą% Ą%
3) wyjaśnić, w jaki sposób kształtują się postawy? Ą% Ą%
4) wskazać ró\
nice między konformizmem, a nonkonformizmem? Ą% Ą%
5) wyjaśnić, jaki wpływ na kształtowanie postaw i wartości ma
internalizacja? Ä„% Ä„%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
4.9. Funkcje i zadania grupy społecznej. Role społeczne
4.9.1. Materiał nauczania
Grupa społeczna to zbiór ludzi, między, którymi zaistniała chocia\
na krótko więz

społeczna [32, s. 87]. A. Giddens definiuje grupę społeczną jako zbiór jednostek, które są ze
sobą w stałym kontakcie. Grupy mogą być kilkuosobowe lub stanowić wielkie organizacje
i społeczeństwa. Bez względu na rozmiar grupy jej wyró\
niajÄ…cÄ… cechÄ… jest to, \
e członkowie
maja poczucie wspólnej to\
samości [9, s. 722]. Z kolei P. Sztompka za grupę społeczną
uwa\
a, zbiór jednostek, w którym wspólnota pewnych istotnych społecznie cech wyra\
a siÄ™
w to\
samości zbiorowej i towarzyszą temu kontakty, interakcje i stosunki społeczne w jej
obrębie częstsze i bardziej intensywne ni\
z osobami z zewnÄ…trz [37, s. 196; 39].
Powstawanie grup społecznych
Grupy składają się z jednostek między, którymi dochodzi do interakcji; im bli\
ej pod
względem geograficznym znajdują się dane osoby, tym większe szanse ich spotkania  czyli
fizyczna styczność, zwiększa prawdopodobieństwo interakcji i wspólnych działań, których
rezultatem jest powstanie grupy społecznej. Drugim czynnikiem jest podobieństwo między
jednostkami; ludzie bowiem wolą wiązać się z jednostkami podobnymi do siebie. Czują się
swobodniej z kimś o podobnych poglądach, wartościach. Istnieje te\
skłonności do wiązania
się z osobami o podobnej charakterystyce społecznej jak rasa, religia, wiek, pochodzenie itp.
Funkcje i zadania grup społecznych
Grupy społeczne odgrywają ogromną rolę w \
yciu społecznym: człowiek przynale\
Ä…c do
grupy społecznej zaspokaja większość potrzeb \
yciowych. W grupie dokonuje siÄ™ transmisja
kultury, nauka wartości i postaw oraz wzorów zachowań. Grupy to te\
miejsce socjalizacji
i kontroli społecznej. Dzięki wsparciu grupowemu człowiek mo\
e realizować swoje cele,
których nie udałoby mu się dokonać indywidualnie [32, s. 89].
W grupie istnieje komunikacja i łączność, tendencja do zachowania konformizmu,
kulturowo wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów i ich przedkładanie nad
swoje interesy, pewne terytorium, majątek, budynki, ośrodki, skupienia, wspólne symbole,
herby, sztandary, pieczęcie. Grupa wykształciła władzę grupową i instytucje (pewne sposoby
działania, załatwiania spraw) grupowe. Uczestnictwo w grupie wytwarza więz
społeczną,
uczy solidarności.
PodstawowÄ… grupÄ… jest grupa rodzinna, jej funkcje to: materialno-ekonomiczna
(zaspokajanie materialnych potrzeb rodziny), opiekuńczo-zabezpieczająca (polega na
materialnym i fizycznym zabezpieczeniu członków rodziny w niezbędne do \
ycia środki),
prokreacyjna, seksualna, kontrolna (przejawia siÄ™ w sprawowaniu wzajemnej kontroli
członków rodziny), socjalizacyjna (przygotowuje dzieci do samodzielnego pełnienia
podstawowych ról społecznych), rekreacyjno-towarzyska (dom rodzinny jest miejscem
wypoczynku i nawiązywania kontaktów towarzyskich).
Klasyfikacja grup społecznych przedstawia się następująco:
- ze względu na typ więzi społecznych:
-
-
-
a) grupy pierwotne, w których istnieje więz
oparta na osobistych kontaktach i postawach
emocjonalnych, z tego te\
względu mają du\
e znaczenie dla jednostki,
b) grupy wtórne, oparte na więziach formalnych, rzeczowych;
- ze względu na wielkość grupy:
-
-
-
a) grupy małe, (np. rodzina, grupa rówieśników),
b) grupy du\
e, posiadajÄ…ce strukturÄ™ zbudowanÄ… z wielu podgrup (np. klasa);
- ze względu na stopień formalizacji:
-
-
-
a) grupy formalne (organizacje), funkcjonujące na podstawie wewnętrznych,
sformalizowanych i oficjalnych instytucjach władzy, kontroli i podziału ról,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
b) nieformalne, zło\
one zwykle z małej liczby osób, połączonych wspólnotą interesów.
Kolejnymi rodzajami grup sÄ… grupy:
1) celowe (np. sportowe, partie polityczne, tzw. akcyjne),
2) wspólnotowe (ze względu na zadania, wspólnota poglądów, wartości),
3) swoje  zbiorowości, do której jednostka nale\
y i która dzieli poczucie to\
samości,
4) obce  grupa, do której jednostka nie nale\
y i nie jest wobec niej lojalna,
5) odniesienia  grupy, które są dla jednostki wa\
ne i wpływają na ich działania; pełnią one
3 funkcje:
- normatywną  określenie właściwych zasad postępowania;
-
-
-
- porównawczą  wskazuje wzory do naśladowania;
-
-
-
- audytoryjną  ocena stosowności zachowań jednostki [10, s. 35],
-
-
-
6) ekskluzywne  do której przynale\
eć mogą osoby spełniające odpowiednie kryteria
przynale\
ności. Często kryterium uwzględnianym przy rekrutacji nowych członków jest
ich pozycja społeczna (zamo\
ność),
7) inkluzywne  członkiem tego typu grupy mo\
e być ka\
da osoba, nie sÄ… tutaj istotne \
adne
kryteria klasyfikacyjne.
Całe \
ycie człowieka jako jednostki społecznej upływa i zale\
ne jest od wielu grup
społecznych. Podstawowe znaczenie w \
yciu jednostki ludzkiej odgrywają ró\
ne małe grupy
społeczne. Ka\
dy z nas nale\
ał, nale\
y lub będzie nale\
ał do wielu małych grup.
Najwa\
niejsza z nich to rodzina. To właśnie rodzina przygotowuje i wprowadza nas do
samodzielnego dorosłego \
ycia, wywiera decydujący wpływ na nasze kompetencje społeczne.
Ponadto człowiek w ciągu swojej  drogi \
ycia jest członkiem tak wa\
nych małych grup
społecznych, jak np.: grupa przedszkolna, grupa rówieśników z podwórka, grupa kolegów
z boiska, klasa szkolna, grupa osób posiadających takie same zainteresowania, grupa
członków ró\
nych organizacji społecznych, społeczno-kulturalnych, politycznych czy
wreszcie religijnych, a tak\
e grupa współpracowników w przedsiębiorstwie. Członkowie grup
wzajemnie postrzegajÄ… swoje zachowanie, inicjujÄ… i odpowiadajÄ… na interakcje, komunikujÄ…
się, współpracują a nawet często rywalizują ze sobą, modyfikują zachowanie partnerów, czyli
wywierają na siebie ró\
norodny wpływ.
Interakcje wewnątrzgrupowe pełnią trzy funkcje: pobudzają i utrzymują ogólną
aktywność grupy, stymulują porozumienie i współpracę, co pozwala osiągnąć zamierzone
cele, przyczyniają się do kreowania pozytywnej, cieplej atmosfery społecznej w grupie.
F. Znaniecki decydującą rolę przypisywał wychowawczej funkcji grup społecznych.
Autor traktuje jako działalność społeczną i upatruje istotę w urabianiu jednostki na członka
grupy społecznej. Wychowanie społeczne miało zajmować główne miejsce w całokształcie
wpływów wychowawczych na rozwój i uspołecznienie wychowanków i ograniczać ich
interesy indywidualne na rzecz potrzeb i interesów zbiorowych.
Struktura społeczna grupy jest to układ wzajemnie powiązanych elementów składowych
społeczeństwa np. ról społecznych czy pozycji, między którymi zachodzą mniej lub bardziej
dynamiczne procesy oraz występuje hierarchia. Jest to te\
układ stosunków społecznych
pomiędzy poszczególnymi osobami, kategoriami społecznymi lub organizacjami. Struktura
socjometryczna zaś to typowy układ wzajemnych sympatii, antypatii lub obojętności, jakie
występują pomiędzy członkami grupy. Powstaje w wyniku oddziaływania ludzi na siebie.
Pozwala na opis grupy z punktu widzenia jej dynamiki. W takiej grupie Å‚atwo o tworzenie siÄ™
klik wewnÄ…trz niej [10, s. 67-80; 32, s. 83-101].
Grupa odgrywa tak\
e du\
ą rolę w procesie rehabilitacji osoby niepełnosprawnej.
We wspólnocie bowiem są słabsze i silniejsze jednostki, te silniejsze potrafią dać wsparcie
słabszym. Ponadto w grupie jednostka zauwa\
a, \
e nie jest sama ze swoim problemem i nie
tylko ona jest niepełnosprawna. Jednostki oporne w ćwiczeniach pod wpływem grupy
przełamują się, w grupie powiększa się jej niezale\
ność i autonomia, pozwala na
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
zindywidualizowanie poglądu na świat i działanie w nim. Jednostka będąc z grupą, rozluz
nia
silne więzy z rodziną, ale buduje je z rówieśnikami. Tutaj się dowiaduje, \
e bierność
w zachowaniu i kontaktach nie jest wzmacniana pozytywnie. Musi się dostosowywać do
zasad panujÄ…cych w grupie, nie czekajÄ…c a\
ktoÅ› mu przyjdzie z pomocÄ…. To spowoduje, \
e
nauczy się sama rozwiązywać swoje problemy i nie będzie tkwiło w wyuczonej bezradności.
Grupa mo\
e bezpośrednio i pośrednio wpływać na kształtowanie się własnego obrazu
osoby przez uświadomienie celów, działań, wartości, realnego mierzenia sił na zamiary,
samoakceptację, to jest zgodę na to, kim się jest. Sama jednostka zaczyna więc zdawać sobie
sprawÄ™ ze swoich mo\
liwości psychofizycznych i przy pomocy ludzi z zewnątrz uruchomić
w sobie i rozwinąć te zadatki lub cechy, które nie zostały uszkodzone, wzmacniać
i usprawniać sferę psychiczną lub fizyczną, wkładając w to wysiłek i zastępować fizyczne
i psychiczne deficyty rozwojowe takimi cechami psychicznymi, jak poczucie wa\
ności,
wartości, pozytywna ocena siebie, własna aktywność i gotowość do przezwycię\
ania
trudności. Dzięki grupie jednostka niepełnosprawna rozumie, \
e nale\
y zamknąć za sobą
przeszłość i uczyć się \
yć dla teraz
niejszości i przyszłości. Mieć wpływ na to, co się mo\
e
zdarzyć, umieć analizować sytuacje dnia codziennego w celu stwierdzenia z
ródła
niepowodzenia i naprawiać je w miarę samodzielnie. Poświęcać du\
o czasu i energii próbom
polepszenia swojej sytuacji. Wyszukiwać sobie zadania i zajęcia. Uświadomić sobie, \
e nie na
wszystkie choroby są lekarstwa, spróbować się pogodzić ze swoją chorobą. Nie liczyć swoich
kłopotów, ale liczyć swoje sukcesy.
Rola społeczna  to względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań i cech
będących reakcjami na zachowania innych osób i przebiegających według mniej lub bardziej
wyraz
nie ustalonego wzoru [32, s. 43].
Role ró\
nią się od siebie zakresem oddziaływania, stopniem określenia konkretnych
działań, częstotliwością występowania i znaczeniem w \
yciu społecznym. Role jakie
odgrywamy w \
yciu związane są nie tylko z działaniami, ale te\
z uczuciami i postawami
odnoszącymi się do tych działań. Kobieta, która została matką nie tylko odgrywa rolę matki,
ale odczuwa i reaguje w sposób oczekiwany przez innych ludzi. Uczucia i postawy
wzmacniane sÄ… w zwiÄ…zku z odgrywanÄ… rolÄ…. Ka\
da rola zwiÄ…zana jest z pewnym stopniem
identyfikacji. Czasem ta identyfikacja jest tymczasowa, co ułatwia zmianę roli w sposób
bezkonfliktowy. SÄ… te\
role trwałe, z którymi człowiek jest związany całe \
ycie, np. role
związane z płcią. Ka\
da rola wymaga od człowieka określonych zachowań. Zdarza się, \
e
pewne role odgrywamy bez świadomości faktu, \
e spełniamy jakieś oczekiwania, np. rola
siostry. Realizacja roli zale\
y od wielu czynników, np. elementów bio i psychogennych
jednostki, które mogą ułatwiać lub utrudniać pełnienie roli, np. zdolności. Człowiek nie jest
tylko aktorem, ale te\
kreatorem danej roli, ma mo\
liwość akcentowania własnej
indywidualności i modyfikacji społecznej rzeczywistości. Współczesne ujęcia roli społecznej
akcentują wielość ról w \
yciu zbiorowym, które nie pozostają ze sobą w \
adnych zwiÄ…zkach
oraz wielość ról pełnionych przez jednego człowieka. Stąd te\
T. Parsons nazwał jednostkę,
 wiązką ról społecznych [32, s. 92].
Ka\
dy człowiek pełni w społeczeństwie ró\
norodne role społeczne. Rola społeczna to
zachowanie, którego grupa oczekuje od jednostki w wyniku zaakceptowania określonej
pozycji tej\
e jednostki w ramach grupy [39]. Pełnienie danej roli oznacza przyjęcie systemu
określonych reguł postępowania. Innego zachowania oczekuje się od ucznia, innego od
nauczyciela itp. Określona kultura wymaga specyficznego sposobu pełnienia roli. Na
przykład zupełnie inne reguły postępowania obowiązywały młodą dziewczynę sto lat temu,
inne obowiązują dziś. Człowiek niemal od pierwszych chwil swego \
ycia podlega
ró\
norodnym wpływom społecznym. Rodzice, wychowawcy, rówieśnicy stawiają jednostce
wymagania dotyczące jej sposobu zachowania się. Człowiek uczy się zatem zachowywać się
w taki sposób, który przynosi mu aprobatę grupy społecznej. Unika zaś tych rodzajów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
zachowania, które są sprzeczne z wymogami grupy. Niektóre role są narzucane jednostce
przez społeczeństwo (przypisane); są to role wywodzące się z ró\
nic biologicznych między
ludz
mi oraz z ró\
nic wieku. SÄ… jednak tak\
e role, które człowiek wybiera sobie sam
(osiągane), np. zawód.
Niezale\
nie od tego, czy jakąś rolę człowiek podejmuje dobrowolnie, czy te\
jest mu ona
narzucona przez społeczeństwo, musi przy jej pełnieniu przestrzegać wymagań z nią
związanych. Nie zawsze człowiek przyjmuje rolę narzuconą mu przez społeczeństwo.
Czasem dzieje siÄ™ tak dlatego, \
e dana rola jest dla niego za trudna lub kiedy ma jakieÅ›
negatywne doświadczenia związane z jej pełnieniem. Odrzucenie roli wią\
e się często
z brakiem właściwych wzorów postępowania. W niektórych sytuacjach role te mogą
wchodzić ze sobą w konflikty. Poniewa\
ka\
da jednostka pełni kilka ról, zdarza się, \
e to
czego wymaga od niej jedna z nich, utrudnia lub uniemo\
liwia wywiązanie się z obowiązków
nakładanych przez drugą. Albo, \
e niemo\
liwe jest równoczesne zrealizowanie uprawnień
płynących z ka\
dej z zajmowanych pozycji społecznych, wykorzystanie jednej zamyka
bowiem szanse skorzystania z drugiej np. rola społeczna lekarza nie jest w pełni spójna z rolą
np. matki (ze względu na wymiar czasowy pracy). Efekty takiej sytuacji mogą być bardzo
przykre np. rozwód, utrata pracy, depresja itp. Konflikty mogą być minimalizowane poprzez
odpowiedni dobór ról. [10, s. 51-54, 37, s. 118-119].
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są zadania grup społecznych?
2. Jakie znasz rodzaje grup społecznych?
3. Która z grup społecznych ma dla człowieka największe znaczenie?
4. Jakie negatywne, a jakie pozytywne mogą być oddziaływania grup społecznych?
5. Co to jest struktura społeczna?
6. Jaką rolę odgrywa grupa w rehabilitacji osób niepełnosprawnych?
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ, jakie role pełnisz w społeczeństwie. Podaj wią\
Ä…ce siÄ™ z nimi zobowiÄ…zania.
(oczekiwania społeczne).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z informacjami dotyczącymi ról społecznych,
2) określić role pełnione w społeczeństwie oraz związane z nimi oczekiwania społeczne,
3) dokonać analizy uzyskanych wyników,
4) zapisać wnioski,
5) zaprezentować wyniki.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
Ćwiczenie 2
Określ, do jakich grup społecznych nale\
ysz, a następnie uzupełnij przygotowaną tabelę
o przynajmniej 5 rodzajów grup społecznych.
Grupa społeczna Rodzaj przynale\
ności Zadania danej grupy Korzyści płynące
z przynale\
ności
Rodzina
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) sklasyfikować grupy społeczne,
2) określić przynale\
ność do grup społecznych,
3) uzupełnić tabelę,
4) dokonać analizy wyników i przedyskutować je w grupie,
5) zapisać wnioski,
6) zaprezentować wynik na forum grupy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- linijka, gumka, ołówek,
-
-
-
- wzór tabeli do uzupełnienia.
-
-
-
4.9.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić role jakie pełnisz w społeczeństwie? Ą% Ą%
2) określić korzyści płynące z przynale\
ności do określonych grup
społecznych? Ą% Ą%
3) scharakteryzować wartość rodziny jako grupy społecznej dla człowieka? Ą% Ą%
4) określić zadania grup społecznych? Ą% Ą%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63
4.10. Teorie społecznego uczenia się
4.10.1. Materiał nauczania
Uczenie siÄ™ to proces prowadzÄ…cy do modyfikacji zachowania jednostki w wyniku jej
uprzednich doświadczeń [38, s. 98]. Uczenie się mo\
na rozpatrywać jako czynność
(pojedynczą, krótkotrwałą) lub jako proces: czynność  wtedy gdy chcemy sobie coś
przyswoić np. wiersz; proces  to układy czynności. Uczenie się mo\
e mieć charakter
zamierzony jak i niezamierzony. Efekty uczenia siÄ™ zale\
ne są między innymi od pamięci,
koncentracji uwagi, motywacji, zainteresowań, zdolności.
Sposoby uczenia się: uczenie się przez rozwiązywanie problemów, pamięciowe, przez
próby i błędy, przez wgląd (zrozumienie), sensoryczne  polega na wytwarzaniu odruchów
warunkowych, przez naśladownictwo, uboczne (mimowolne)  następuje przy okazji
wykonywania jakichś czynności [26, s. 148-180; 29, s. 291-295]. Istnieje wiele teorii
wyjaśniających zjawisko uczenia się. Współcześnie wyodrębnia się dwie ich grupy:
i. teorie koneksjonistyczne, przyjmujÄ…ce, \
e podstawą uczenia się są ró\
nego typu
połączenia między bodz
cami i reakcjami (np. teorie I.P. Pawłowa, B.F. Skinnera,
L. Thorndike'a),
ii. teorie poznawcze, wyjaśniające uczenie się jako zmianę schematów poznawczych
(np. teorie K. Lewina, E.Ch. Tolmana),
3) teorie społecznego uczenia się (A. Bandura, W. Mischel).
I. Pawłow uwa\
ał, \
e proces uczenia się zachodzi w wyniku tworzenia skojarzeń znany
póz
niej jako warunkowanie klasyczne był. Badając wydzielanie śliny u psów w odpowiedzi
na pojawienie się pokarmu, odkrył, \
e, w pewnych sytuacjach psy wydzielają ślinę mimo
braku pokarmu, a była to odpowiedz
na bodz
ce, które psy kojarzyły z pokarmem. Po\
ywienie
nazwano bodz
cem bezwarunkowym (BBW), zaś wydzielanie śliny reakcją bezwarunkową
(RBW). Podczas badań I. Pawłow dzwonił przed podaniem pokarmu, okazało się, \
e sam
dz
więk dzwonka wywołuje wydzielanie śliny. Dzwonek stał się bodz
cem warunkowym
(BW), a wydzielanie śliny w odpowiedzi reakcją warunkową (RW). Po wyuczeniu
skojarzenia BW z bodz
cem bezwarunkowym (BB) wielokrotne eksponowanie BW pod
nieobecność BB (mięsa) prowadzi do wygaszania RW. Wygaszone reakcje mogą jednak
powracać po upływie pewnego czasu.
PoglÄ…dy, \
e zachowanie mo\
na traktować jako serię wyuczonych skojarzeń między
bodz
cami a reakcjami stały się podstawą nowej szkoły zwanej behawioryzmem. W centrum
zainteresowania jest tu rozszerzenie teorii uczenia się na badanie osobowości. Twórca
behawioryzmu J.B. Watson twierdził, i\
 ka\
dy człowiek, czyli ka\
da zdrowa jednostka jest
po przyjściu na świat zupełnie jednakowa. Doświadczenie jakie po urodzeniu zdobywa,
stanowi to, co jednego czyni drwalem i woziwodą, innego dyplomatą, złodziejem, obrotnym
kupcem lub znanym naukowcem . Od urodzenia człowiek zdobywa, doświadczenie, uczy się
wielu reakcji. Utrwala zachowania nagradzane, eliminuje te, które są z
ródłem kar. Stopniowo
powstaje system nawyków. Właśnie zło\
ony system nawyków to osobowość.
Z kolei E.L. Thorndike sformułował prawo efektu, w myśl którego skojarzenia między
bodz
cem a reakcją ulegają pozytywnemu wzmocnieniu i utrwalają się, jeśli reakcja wywołuje
uczucia przyjemne (stanowi nagrodę). Gdy reakcja wywołuje stan nieprzyjemności (stanowi
karę), skojarzenia ulegają wzmocnieniu negatywnemu i słabną. Zgodnie z prawem efektu,
zachowania przynoszące korzyść osobnikowi będą się powtarzać w podobnych sytuacjach.
B. Skinder twierdził, \
e uczenie się jest oparte głównie na tzw. warunkowaniu
instrumentalnym, które polega na wyuczeniu po\
Ä…danych reakcji poprzez ich wzmocnienie
bodz
cem biologicznie nieobojętnym. Lansował kontrowersyjną koncepcję modyfikacji
zachowania się młodzie\
y poprzez chirurgiczną ingerencję w funkcjonowanie mózgu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
64
E. Tolman prowadził zaś badania zachowań celowych. Stworzył teorię, wg której celowe
zachowanie jednostki determinujÄ… tzw. zmienne niezale\
ne (np. dziedziczność, stan
fizjologiczny, uprzednie ćwiczenia) i zmienne interwencyjne (np. zdolności, cele). Zajmował
się równie\
badaniem zachowania zwierzÄ…t i teoriÄ… uczenia siÄ™ [43, s. 173-180].
Tabela 4. Typy uczenia siÄ™ [33, s. 327]
Rodzaj uczenia siÄ™ Co zostaje wyuczone
Warunkowanie klasyczne Związki między zdarzeniami, antycypacja, sygnały, oczekiwania,
(I. Pawłow) automatyczne reakcje na nowe bodz
ce
Warunkowanie sprawcze Zachowania sprawiajÄ…ce, ze w otoczeniu pojawiajÄ… siÄ™ po\
Ä…dane przez
(E. L. Thorndike) organizm zdarzenia
Przez obserwację Oczekiwania, wiedza i umiejętności
Teorie uczenia się społecznego pojęcie osobowości jest tutaj traktowane jako te aspekty
zachowania, które zostały nabyte w społecznym kontekście. Głównym teoretykiem jest
A. Bandura. Wiadomo te\
jednak, \
e uczenie się w znacznym stopniu przebiega w kontekście
społecznym, stąd te\
teoria społecznego uczenia się stworzona przez Alberta Bandurę.
Dowodził on, \
e jeśli przyjrzymy się postępowaniu innych zapamiętamy, co robili to
będziemy mogli powtórzyć to zachowanie na własny u\
ytek [2, s. 201], np. społeczne uczenie
się ma miejsce wtedy, gdy dzieci obserwują wzory w otaczającym je świecie np. prasie i TV
[2, s. 105]. Ten sposób uczenia się mo\
na nazwać modelowaniem lub naśladowaniem.
Zwolennicy teorii społecznego uczenia się sądzą, \
e uczenie się następuje, gdy obserwator
świadomie przygląda się jakiemuś zachowaniu (np. zapalaniu zapałki) i następnie umieszcza
efekt obserwacji w pamięci długotrwałej i bez względu na to, jak długo wspomnienie jest
przechowywane w pamięci, obserwator wie, jak zapalić zapałkę, niezale\
nie, czy zrobi to, czy
nie. To samo da się powiedzieć o wielu prostych czynnościach, jak jedzenie ły\
kÄ…
i otwieranie butelki.
Pojecie modelowania odnosi się do procesu uczenia się zachowań poprzez obserwowanie
zachowań innego człowieka  modela, którego istotę stanowi naśladowanie tego, co robią inni
ludzie. Modelowanie powoduje przejęcie zachowań stanowiących symboliczne równowa\
niki
zachowań modela. O ile więc naśladowanie oznacza wierne skopiowanie zachowań, o tyle
modelowanie wyra\
a ten sam nastrój i tę samą jakość zachowania, dostosowane do
okoliczności, w których znajduje się obserwator. Są to często zachowania wzbogacone
o nowe elementy, jakby twórcza modyfikacja zachowań modela. Obserwowanie modela
pobudza obserwatora do szeregu podobnych, aczkolwiek niekoniecznie identycznych
zachowań. Właściwości obserwatora sprzyjające modelowaniu mogą być bardzo ró\
ne jak
np. szacunek, podziw, zazdrość, uległość, ufność, sympatia dla modela.
A. Bandura wyró\
nił trzy rodzaje skutków (efektów) modelowania:
- modelowanie jest skutkiem zaznajomienia siÄ™ z nieznanym do tej pory wzorem
-
-
-
zachowania, np. przez obserwacjÄ™ ludzie uczÄ… siÄ™ sposobu za\
ywania narkotyków,
- wynikiem modelowania mo\
e być  rozhamowanie reakcji, które poprzednio nauczono
-
-
-
się hamować, lub te\
powstrzymanie siÄ™ od jakiegoÅ› zachowania,
- łatwiejsze okazywanie pewnych zachowań (efekt facylitacji), czyli jakby zara\
anie siÄ™
-
-
-
zachowaniami innych osób-modeli: obserwator dostosowuje swoje zachowanie do
zachowań innych osób.
Cechy modela ułatwiające obserwatorowi modelowanie to, wg M. Ossowskiej, cztery grupy
najczęściej naśladowanych osób:
- starsi bywają naśladowani przez młodszych,
-
-
-
- wy\
si w pozycji socjalnej są naśladowani przez stojących ni\
ej,
-
-
-
- przerastajÄ…cy inteligencjÄ…  przez mniej inteligentnych,
-
-
-
- sprawniejsi technicznie  przez mniej sprawnych [14].
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
65
Istnieją cztery ró\
ne koncepcje wyjaśniające mechanizm uczenia się przez
naśladownictwo:
1) pierwsza zakłada, \
e tendencja do naśladownictwa jest uniwersalną właściwością
człowieka, który imituje zarówno obiekty społeczne, jak i niespołeczne. Pierwsze wynika
z uto\
samiania się z elementami przyrody czy dziełami sztuki, drugie zaś ma charakter
globalny  podmiot automatycznie i odruchowo naśladuje wszystkie spostrzegane
przejawy ekspresji drugiego człowieka,
2) druga wyjaśnia naśladownictwo zasadami warunkowania instrumentalnego. Gotowość do
przejmowania zachowań modela, jest tłumaczone wzmocnieniami otrzymywanymi za
naśladowanie innych osób jeśli w przeszłości obserwator był wzmacniany za zachowania
i słowa przypominające reakcję i słowa osób znaczących, to uczy się zwracać uwagę na
zachowania otoczenia i jest motywowany do naśladowania nawet wówczas, gdy nie
otrzymuje za to \
adnych zewnętrznych nagród [15],
3) w trzeciej koncepcji niektóre zachowania przejęte od modela, są procesem warunkowania
klasycznego, gdzie naśladownictwo występuje wskutek samego skojarzenia między
obserwowanymi reakcjami modela a odpowiadajÄ…cymi im reakcjami obserwatora,
4) czwarta koncepcja opiera się na zało\
eniu, \
e wskutek obserwacji zachowania innych
ludzi dochodzi w umyśle obserwatora do powstania reprezentacji poznawczych tych
zachowań, wraz z ich kontekstem sytuacyjnym. Symbolizacja własnego doświadczenia
wpływa dodatnio na uczenie się przez obserwację, poznawcza reprezentacja sytuacji
modelowania prowadzi do symbolicznego odtwarzania obserwowanego wcześniej
zachowania, a to z kolei  do rzeczywistego odtwarzania zachowania modela.
Zachowania naśladowcze zale\
Ä… od konsekwencji z jakimi siÄ™ spotykajÄ… reakcje modela,
dla obserwatora stanowią tzw. wzmocnienie zastępcze; jego zachowanie jest modyfikowane
przez rezultat wzmacniania zachowań modela. Spełnia ono dwie podstawowe funkcje:
a) informacyjnÄ…, polegajÄ…cÄ… na dostarczaniu obserwatorowi informacji o tym, gdzie
i w jakich warunkach mo\
e spodziewać się nagrody lub kary za dane zachowanie oraz
o emocjach doznawanych przez modela,
b) motywacyjnÄ…, wynikajÄ…cÄ… z funkcji informacyjnej; albowiem informacje zawarte
w obserwowanych wzmocnieniach mają własności, które aktywizują zachowanie
obserwatora, wpływając na szybkość, intensywność oraz trwałość reakcji naśladowczych
[15].
W. Mischel kładł nacisk na konstruowanie przez jednostkę, środowiska, w którym się ona
zachowuje. Przywiązywał du\
ą wagę do zrozumienia w jaki sposób zachowanie kształtuje się
pod wpływem interakcji czynników osobowościowych i sytuacyjnych. Uwa\
ał on, \
e to jak
reagujemy na specyficzne oddziaływanie środowiska zale\
y od zmiennych określonych
w poni\
szej tabeli:
Tabela 5. Zmienne osobowościowe W. Mischela w poznawczo-afektywnym modelu osobowości [43, s. 445]
Zmienna Definicja Przykład
Sposoby Sposób w jaki kategoryzujemy informacje o sobie Gdy tylko Jaś kogoś pozna,
kodowania samym, innych osobach, zdarzeniach i sytuacjach próbuje ustalić czy jest on bogaty
Oczekiwania i Przekonania o świecie społecznym i przewidywania Jaś zaprasza Olegów do kina, ale
przekonania prawdopodobnych wyników określonych działań w nigdy nie spodziewa się, \
e
konkretnych sytuacjach. Przekonania o mo\
liwości powiedzą  tak
doprowadzenia do tych wyników
Afekty Uczucia i emocje wraz z reakcjami fizjologicznymi Jas bardzo Å‚atwo siÄ™ czerwieni
Cele i wartości Wyniki i stany afektywne, które cenimy i których nie Jas chce być przewodniczącym
cenimy, cele i projekty \
yciowe klasy
Kompetencje i Zachowania, które jesteśmy w stanie wykonać i plany Jan zna kilka języków obcych
plany doprowadzenia do poznawczych i behawioralnych i oczekuje, ze będzie pracował
samoregulacji wyników w dyplomacji
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
66
W. Mischel podkreślał, ze nasze opinie o osobowości innych ludzi, nie powstają na
podstawie średnich ocen, lecz na podstawie analizowania, w jaki sposób pewne sytuacje
wyzwalają ró\
ne zachowana [39, s. 444 - 445].
Podsumowując według teorii społecznego uczenia się zachowania społeczne wynikają
z doświadczeń jednostki dotyczących kar i nagród. Doświadczenia te mogą być bezpośrednie
jak np. dziecko zachęcane do uprawiania sportu w dzieciństwie zostaje w \
yciu dorosłym
mistrzem świata w jakiejś dyscyplinie sportowej. Uczenie się równie\
mo\
e być pośrednie
gdy ludzie obserwują i naśladują osoby, które są podziwiane i lubiane. Dlatego te\
teoria
społecznego uczenia się akcentuje czynniki środowiskowe tak\
e w powstawaniu zachowań
agresywnych. Z badań wynika bowiem, \
e dzieci najskuteczniej i najszybciej uczÄ… siÄ™
zachowań agresywnych poprzez naśladownictwo i modelowanie W tej teorii kładzie się
nacisk na niepowtarzalne doświadczenia jednostki w konkretnej rodzinie szkole lub grupie
rówieśniczej [21, s. 36].
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym jest uczenie siÄ™?
2. Jakie znasz typy uczenia siÄ™?
3. Co to jest warunkowanie sprawcze?
4. Jakie znasz koncepcje (cztery) wyjaśniające uczenie się przez naśladownictwo?
5. Czym charakteryzuje się teoria społecznego uczenia się A. Bandury?
4.10.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ, jaki wpływ na dzieci i młodzie\
ma oglÄ…danie TV i gry internetowe, wypisz
w punktach pozytywne i negatywne skutki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić, jaki wpływ na dzieci i młodzie\
mo\
e mieć oglądanie TV i gry internetowe,
2) na osobnych arkuszach wypisać pozytywne i negatywne skutki oglądania TV oraz
korzystania z Internetu,
3) dokonać analizy uzyskanych wyników,
4) zapisać wnioski końcowe,
5) zaprezentować pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- miesięcznik  Wychowawca 2006 nr 9, 2003, nr 6 i 3, 2002 nr 7-8,
-
-
-
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusze papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania.
-
-
-
Ćwiczenie 2
Wska\
osoby, jakie obserwujemy, naśladujemy, z jakiego powodu i jakie daje to
rezultaty, a następnie zapisz wnioski w tabeli.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
67
Model Powód Cecha, czynność obserwowana Rezultat, wynik
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) scharakteryzować teorie uczenia się społecznego,
2) określić sposoby nabywania umiejętności społecznych,
3) przygotować tabelę według podanego wzoru,
4) uzupełnić tabelę,
5) dokonać analizy wyników,
6) zaprezentować pracę na forum grupy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
-
-
-
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- wzór tabeli do uzupełnienia.
-
-
-
Ćwiczenie 3
Scharakteryzuj mechanizm działający w przypadku, gdy ojciec spędza czas z synem na
obserwowaniu przyrody, oglądaniu filmów przyrodniczych, przeglądaniu lektury o tej
tematyce itp. zajęciach, po czym syn w \
yciu dorosłym zostaje ekologiem lub biologiem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) scharakteryzować teorie uczenia się społecznego,
2) określić sposoby nabywania umiejętności społecznych,
3) opisać zaobserwowany mechanizm,
4) zapisać wnioski,
5) zaprezentować pracę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- arkusz papieru A4,
-
-
-
- przybory do pisania,
-
-
-
- poradnik dla ucznia.
-
-
-
4.10.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wyjaśnić, jaki wpływ na proces uczenia się ma obserwacja? Ą% Ą%
2) wyjaśnić kogo najczęściej naśladujemy i dlaczego? Ą% Ą%
3) wyjaśnić, dlaczego negatywne zachowania są naśladowane częściej? Ą% Ą%
4) wyjaśnić, dlaczego bohaterowie gier komputerowych i TV stali się
nowymi  wzorami dla współczesnej młodzie\
y? Ä„% Ä„%
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
68
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zdań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 min.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Åšrodowisko to
a) całokształt warunków materialnych i biologicznych istotnych dla \
ycia i rozwoju
osobników danego gatunku.
b) pozaziemskie wpływy na organizmy.
c) wpływy kultury materialnej i niematerialnej na człowieka.
d) wpływy geograficzne wraz z przyrodą \
ywÄ….
2. Dwie główne części układu nerwowego to
a) ośrodkowy układ nerwowy i obwodowy układ nerwowy.
b) mózgowie i rdzeń kręgowy.
c) autonomiczny układ nerwowy i somatyczny układ nerwowy.
d) półkule mózgowe.
3. Układ krwionośny człowieka jest
a) otwarty.
b) zamknięty.
c) półotwarty.
d) dwukierunkowy.
4. Zadanie, którego nie wykonuje układ oddechowy to
a) oczyszczenie, ogrzanie, nawil\
anie wdychanego powietrza.
b) wydalanie tlenu do otoczenia.
c) wydalenie produktów końcowych z organizmu przez drogi oddechowe.
d) wymiana gazowa.
5. Mięśnie stanowią
a) 30 % masy ciała.
b) 35% masy ciała.
c) 40% masy ciała.
d) 50% masy ciała.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
69
6. Okres prenatalny trwa
a) od poczęcia do porodu.
b) od porodu do 28 dnia \
ycia.
c) miesiÄ…c.
d) 1,5 m-ca.
7. SpionizowanÄ… postawÄ™ dziecko osiÄ…ga w
a) okresie noworodkowym.
b) niemowlęcym.
c) poniemowlęcym.
d) wieku przedszkolnym.
8. Wra\
enia dzieli siÄ™
a) ze względu na bodz
ce.
b) w zale\
ności od receptorów.
c) ze względu na impuls nerwowy.
d) ze względu na działanie fal mózgowych.
9. Motywacja to
a) hipotetyczny stan organizmu, pobudzający i ukierunkowujący jego aktywność.
b) niezaspokajanie potrzeb.
c) dÄ…\
enie do redukcji napięcia.
d) wykonywanie czynności, które prowadzą do osiągnięcia celu.
10. Do teorii psychodynamicznych nale\
Ä…
a) teoria czynnikowa.
b) skoncentrowana na sobie teoria C. Rogersa.
c) teoria bodz
ca, reakcji.
d) teoria Z. Freuda.
11. Sferą moralną człowieka w teorii Z. Freuda jest
a) id.
b) ego.
c) superego.
d) faza latencji.
12. Element, który nie jest składnikiem osobowości to
a) wyobraz
nia.
b) inteligencja.
c) potrzeby.
d) obraz siebie i świata.
13. Bodz
ce oddziaływujące na osobę są przez nią organizowane zale\
nie od posiadanych
specyficznych potrzeb, motywacji, posiadanych sposobów spostrzegania to zało\
enie
testu
a) MMPI.
b) testu Wechslera.
c) testu Rorschacha.
d) testu Murraya.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
70
14. Osobowość kształtuje się
a) z chwilÄ… narodzin dziecka.
b) w wieku szkolnym.
c) w okresie dojrzewania płciowego.
d) w trakcie \
ycia człowieka.
15. Na ekonomiczne podstawy \
ycia społecznego nie składają się
a) czynniki demograficzne.
b) organizacja pracy.
c) narzędzia i maszyny.
d) sposoby u\
ytkowania zasobów środowiska.
16. Celem działań prospołecznych jest m.in.
a) zdobycie dóbr materialnych.
b) zdobycie aprobaty i pozycji społecznej.
c) zdobycie popularności.
d) uzyskanie nagrody.
17. Struktura społeczna grupy to
a) układ wzajemnie powiązanych elementów składowych społeczeństwa.
b) zespół klik.
c) inaczej organizacja społeczna.
d) układ powiązanych ze sobą więzi społecznych.
18. Podstawowa, pierwotna grupa społeczna to
a) klasa szkolna.
b) organizacja religijna.
c) przyjaciele.
d) rodzina.
19. Podstawowym efektem uczenia siÄ™ jest
a) zapamiętanie.
b) zdobycie doświadczenia.
c) względnie trwała modyfikacja zachowania.
d) rozwój zainteresowań.
20. Proces uczenia się zachowań poprzez obserwowanie zachowań innego człowieka to
a) wyuczenie.
b) modelowanie.
c) konformizm.
d) internalizacja.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
71
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju
człowieka
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
pytania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
72
6. LITERATURA
1. Aronson E.: Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 2005
2. Berryman J.: Psychologia moje hobby. Gdańsk 2005
3. Bochenek A.: Bo nie będziemy wiecznie młodzi.  Wieści Podwarszawskie , 2003, nr 33
4. Chlebińska J.: Anatomia i fizjologia człowieka. WSiP, Warszawa 1990
5. Chybowska A., Szanejko J.: Przyczyny niedostosowania społecznego młodzie\
y.
"Edukacja i Dialog" (126) 2001, nr 3
6. Dziak A., Odyński B.: Medycyna w plecaku. MAW, Warszawa 1989
7. Ekman P., Davidson R.: Natura emocji. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 1998
8. Gasiul H.: Teorie emocji i motywacji. WKSW, Warszawa 2007
9. Giddens A.: Socjologia. PWN, Warszawa 2004
10. Goodman K.: Wstęp do socjologii. Zysk i S-ka, Poznań 2001
11. Hall Alvin S., Gardnem L., Campbell J.B.: Teorie osobowości. PWN, Warszawa 2004
12. Hoser P.: Anatomia i fizjologia człowieka. WSiP, Warszawa 1995
13. Horst A.: Ekologia, człowieka. Wiedza Powszechna, Warszawa 1976
14. http://www.eioba.com/a69784/uczenie_sie_spoleczne_teorie - 44k
15. http://www.eioba.com/a69784/uczenie się społeczne teorie
16. http://free.of.pl/p/punkss/charakterystyka.html
17. http://www.psf.org.pl/publication.php?pid=503
18. http://www.shl.com/SHL/pl/Products/Access_Personality/)
19. http://www.soc-org.edu.pl/PL/emp_Pawlowska/res/proces_motywacji.pdf
20. www.zdrowie.med.pl/psychologia/badania/skala.html
21. Kenrick, S. L., Neuberg, R., Cialdini B.: Psychologia społeczna. Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002
22. Kunowski S.: Podstawy współczesnej pedagogiki. Wyd. Salezjańskie, Warszawa 1997
23. Laguna M.: Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna. "Edukacja i Dialog" nr 1 (74), 1996
24. Matczak A.: Zarys psychologii rozwoju. śak, Warszawa 2003
25. Michalik A., Ramontowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 2003
26. Mietzel G.: Wprowadzenie do psychologii. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk, 2001
27. Nowak S.: Propedeutyka pediatrii. PZWL, Warszawa 1980
28. Okoń W.: Nowy Słownik Pedagogiczny.  śak , Warszawa 1996
29. Przetacznik-Gierowska M., Makieło Jar\
a G.: Podstawy psychologii ogólnej. WSiP,
Warszawa 1989.
30. Przetacznik M., Makieło Jar\
a G.: Psychologia rozwojowa. WSiP, Warszawa. 1977.
31. Przetacznik-Gierowska M., Makieło Jar\
a G.: Psychologia rozwojowa i wychowawcza
wieku dziecięcego. Warszawa 1985
32. Polakowska Kujawa J. (red.): Socjologia ogólna. Wybrane problemy. SGH, Warszawa
2005
33. Rathus Spencer A.: Psychologia współczesna. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2004
34. Strelau J. (red.): Psychologia. Podręcznik akademicki T.I., T.II Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2003
35. Szewczuk W. (red.): SÅ‚ownik psychologiczny. Wiedza Powszechna, Warszawa 1979
36. Sztompka P.: Socjologia, analiza społeczeństwa. Znak, Kraków 2003
37. Tomaszewski T. (red.): Psychologia ogólna. Wyd. PWN, Warszawa 1995
38. Turowski J.: Socjologia: małe struktury społeczne. KULTN, Lublin 2001
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
73
39. Wolański N.: Ekologia człowieka: Podstawy ochrony środowiska i zdrowia człowieka.
T.1., T.2. PWN, Warszawa 2006
40. Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania. Śląsk, Katowice 1998
41. Zimbardo P.G, Gerring R. J.: Psychologia i \
ycie. PWN, Warszawa 2006
42. śebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzie\
y. PWN, Warszawa
1986.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
74