SDC10558

BAJKA

Terminologia. Słowo „bąjka" w czasach oświeceniu było używane w nustępujących zna* czeniach; wa2dkiegoTorlzaiu przeciwieństwo praw* dv_r fałszywa informacja, a także kłamstwo, plot-ku, zmyślenie (np. w tytule Bajka i prawda lub w tekście literackim: „Bajkę czy prawdę ci ganią, ci chwalą” — Krasicki); utwór realizujący cechy gatunku literackiego o tej* nazwie (np. w tytułach zbiorków poetyckich: Sto i oko bajek, Bajki, Bajki Ezopowe, Bajki i przypowieści, Bajki i powieści); opowiadanie z mitycznych dziejów antyku (np. w tytułach dykcjonarzy: Pomeya Puntheummyt-hicum albo Bajeczna bogów historia, P. Chom-prego Słownik mitologiczny, czyli Historia bogów bajeczna...), co było Ikalką francuskiego słowa „fablcs" używanego na oznaczenie wszelkich Bil stów mitognUicznych; podanie historyczne, klech* "da" żflCprTffimbwanc juko źródło w odróżnieniu Oti ~wicrzv(5Tńeffo opisu historycznego Hak np. w wierszu Krasickiego: „Nasze ojcy poczciwe dobre mieli serce, / Nic chcieli nawet bajek trzymać w poniewierce”, Jub: „Dość już bąjck, uczony biskupie, pisano" — w wierszu skierowanym do Naruszewicza i traktującym o pisaniu historii).

Natomiast utwory literackie przynależne do gatunku, którego nazwa utrwaliła się ostatecznie w pocz. XIX w.Jako bajka, określano cymi słowami: _₀bujka” (w tytułach i wypowie- . dziach teoretycznych) jako termin najpopularniejszy; „przypowicść^Tub „powieść" (np. w |S$|j łach zbiorów Bajki i przypowieści lub Bajki i powieści),co w obu użyciach jest kalka nazewnictwa francuskiego (i niemieckiego) występującego w licznych tomikach zatytułowanych: Fablcs et conles iFaheln und Erzdłduyen)’, „apolog" — na oznaczenie bajki zwierzęcej lub tylko morału (np. w tytule jednego z rozdziałów rozprawy Krasic-kiego 0 rymutwórstwie i rymofwóircach: „O apologu albo bajkach i powieściach”); „parabola" i — (rzadziej) „parabołka" (np. w tytule Paraboika o ośle na naszyi'h osłów J. A. Załuskiego); Jabula" — głównie w odniesieniu do kijek czopowych (np. tytuł zbioru nieznanego autora z 1754 r. Fabuły Ezoimwc albo przypowieści)’, używano też niektórych wymienionych wyżej określeń w deminutiwach (np „bajeczka", w tytułach zbiorków B Gaud^ckicgo i S. Kublic-

kiego, również Jabułka”). a także słów „alegoria"

i „baśń",    _

( Tradycje gaiunku) Powstanie bajki wiązano przede wszystkim z twórczością półlcgcn-

przypowieści opowiadane prozą funkcjonowały >w ustalonym kanonie aż do rzymskiego okresu cesarstwa, kiedy opracowane zostały w postaci krótkich form narracyjnych wierszem przez Fedro sa. wyzwoleńca ccsarm A upustn. w V księgach w sumie liczących 103 utwory. Tradycję, mniej wszakże popularną niż utrwalenie bajek Ezopa przez Fedro, podejmował grecki nuśladowca wątków czopowych Babrios    przerabiający je

na cholijamby; parafrazował go ostatni bajkopisarz, rzymski Ayianus (IV—V w.), ten z kolei wywarł duży wpływ w wiekach późniejszych; tradycje ezopianó*w kontynuowały wielkie humanistyczne zbiory bajek Abstcmiusa i Ncvclata (Myfhologia Acsoplca). Wiek XVII wc Francji byl okresem nowożytnej nobilitacji bajki przez upowszechnianie łacińskich i greckich tekstów bajek starożytnych, powstanie bajkopisarstwa w języku francuskim (rozbudowane bajki narracyjne J: La Fontainc’a i tetrastychy Benserade’a), rozbudzenie , refleksji teoretycznej. W'tym czasie tradycję europejską wzbogaci! francuski przekład bajek wschodnich Pilpaja (Bidpaja) i Lokmana (Les Contes et fablcs inditnnes dc Bidpai et de Lokman), datujących się, według przekonań ówczesnych, na czasy prze-dczopowc. W Europie, a głównie we Francji i na terenie językowym niemieckim, zaznaczył się w XVIII w. wielki rozwój bajkopisarstwa.

r~R67.wói haiki w~PóTśce./Pod obną drogę przebyła bajka polska: od bardzo wczesnych przeróbek wątków czopowych (przez Biernata z Lublina. Ezop. ok. 1522) po erupcję bajkopisarstwa"*w dobie oświecenia. Oświecenie niejumło jednak ani Biernata z Lublinu. ani zapoznanego oz ’po~koniec w. XIX. .zbioru M.Blażowakiego |Setnik przypowieści uciesznych, 1608), ani znacznie późniejszego K. Niemirycza (Bajki A czopowe, 1699), autora przeróbek bajek La Fomainc*a wierszem nieregularnym. Bajka stała się gatunkiem pełnoprawnym w pisarstwie całego okresu polskiego oświecenia oraz przedmiotem uważnego zainteresowania teoretycznego. Około pół setki’ pisarzy zajmowało się bajkopisarstwem, w tym kilkunastu ogłosiło samodzielne tomiki:

>

jrzekaz c		|. Natomiast ani Ary-
	mi Horacy nie	interesowali się bajką
	nkieui poetycki	m, podobnie juk i póż-
	>\vożytne poety!	ki sformułowane. Scali-
	jmując się bajką bliżej, sklasyfikował ją
	>r o treści zmysł	lonci. wskazującej praw-
dc. Bruk	buiki wśród u	ątunków wyróżnianych
w starożj	Mnych sziukuch	poetyckich tłumaczy się
tym prze	dc wszystkim, ;	była ona traktowana
jako tw	órczość gminn:	a, niska. Nadio bajki
w schód n	ie i bajki czopowe były utworami proza-
lorsktmi,	, co tym bardzie	j utrudniało im drogę do
zakwatui	i ko Wahla poćfyi	:Kicgo. Dopiero w poety-.
'kach szl	rolnych, począwszy od XVII w., bajka
uzyskułu	’ rozbudowaną	klasyfikację i stała się
pełnopn	iwnym gatunkiem, chociaż nic uznawał
jej jesze;	x N. Boilcau w	Sztuce poetyckiej. Klasy-

fik sieja poetyk szkolnych weszła bez zmian do świadomości teoretycznej pisarstwu oświeceniowego, a zwłaszcza jego najdojrzalszej fazy w początkach XIX w.; przyjęto tam podział w zależ* ności od treści na: 1 lapulu nroriilTs 'bui

a nawet w artykułach „Monilora”. Ale uajwcze* śnicj drogę oświeceniowej karierze gatunku'przĆ-cicrały pMgrdmy szkołffe.' Njr”w"zrcfurth<)wu-^ĆF^/I^acłrp^.7rśirićir\v planie dlii ? i 11 roku nauczania przewidziano były ćwiczenia polcgają-

'!• H. Minasowicz (Pkaedrus, Augusta cesarza •, wyzwoleniec, w polski strój przybrany, 1746), s G. Piramowicz [Fedro, Augustów ego wyzwoleńca, j ' bajki wybrane, po łacinie, po polsku, po francusku, 1767),.W. Jakubowski (J. de La Fontainc, Bajki Ezopa wybrane, 1774),~t. Chodźko [Fedro, Augusta cesarza wyzwoleńca, bajek ksiąg pięć, 1774),

F. D. Kniaźnin (Baiki, 1776), _Ł. Sokołowski (Ezop w wesołym humorze, 1769), I. Krasicki (Bajki i przypowieści, 1779 i Bajki nowe, 1803),

S. Kublicki (Bajeczki i zabawki, prozą i wierszem, 1785). 1. Tnrocz.yński (Baiki i przypowieści, 1787),

M. K. Ogiński (Bajki i nie bajki, 1788),

A* Ławrynowicz (Pół kopy bajek, 1789), E. Gau-'TlScŁi (Bajeczki, 1797), W. Kamieński ĄBajki, 1812), K, Tetmajer [Bajki, l8l2). J. Ursyn Niemcewicz (Bajki l powieści, t, 1—2, 1817), J. W. Tancućki {Bajki, 1832), F. Jarocki (Bajki i przypowieści. 18! 5), J. Szczepkowski (Sto i jedna bąjka, 1820), W. Minicwski (Bajki, 1828), F. Morawski {Bajki, 1860). Kilka zbiorów pozostało w rękopisach: W. Miera (Bajki i powieści), J. I. Kossakowskiego (Bajki i przypowieści), J. Morel orskiego (Bajki). Nadto wszyscy wybitniejsi poeci

1| oświecenia także pisywali bajki: S. Trembecki,

F. Karpiński, A. Naruszewicz, T. K. Węgierski, F. Zabłocki; w czasopismach i druczkach ulotnych przygodnie publikowali bajki: F. K. Dmochowski, K. Brodziński, J. G. Styczyński, T. Tymowski, A. Naglowski, J. Koblański i in. Takiego nasilenia bajkopisarstwa (odpowiadającego podobnemu zjawisku w literaturach Europy Zachodniej) nie było ani przed oświeceniem, ank później Ra okres ten przypadł najpełniejszy rozwój gatunku, manifestujący się powszechnością zjawiska, rozwojem artystycznym, dociekliwością teoretyczną — uzasadniającą ‘ walory społeczne utworów bajkowych i dokonującą analitycznego rozbioru bajki — i rozważaniami na temat funkcji oraz szczególnych cech gatunkowych. r—■""" Bajka w świadomości literackiej) przed oświccenicmj Antyczne Tabulae, kto-rych najpopularniejszym odpowiednikiem w pol-szczyźnie jest nazwa „bajka", były najpierw przedmiotem zainteresowania teoretyków wymowy . Słowa „fabulac” używali oni na oznaczenie opowiadania o nieprawdziwej 1 nieprawdopodobnej treści, użytego w wypowiedzi dla określonych celów. Arystoteles w Retoryce podawał przykłady bajek ezopowych stosowanych w sztuce oratorskie] jako zabieg służący lepszemu zrozumieniu .przekazywanych treści i zabawieniu ■ słuchacza. Podobnie retoryki rzymskie (Cyccro, De inoentione i Kwintyłian, Jnstltuiio oratoria) '.ukazywały, w jaki sposób zręcznie użyty epizod bajkowy służyć może utworowi poetyckiemu, np. Iw Ustach Horacego (bajki o myszy i o jeleniu), oraz w poemacie dydaktycznym Hezjoda Dzida o działaniach bytów nierozumnych, np. zwierząt, roślin, przedmiotów nicuj^twionych. w odu wyjawienia prawu morulnycn: Fabuła rntionnlis] — bajkę o działaniach i wypo^dziIićirii^żP.ich — utwór o cechach prawdopodohięrt-siwu. filc~odpowiadający jednak prawdzie*;mbula"iiuxtin---o dzi a Id olach L.w.yuo wicd/i ach-1 udzi-Airuz-Sytów nierozumnych.

Inny podział dokonywany bywał przez rozróżnienie na apologus i parabolę. A polonus - to utwór, który pizedstawia działania zwierząt, roślin i bytów nieożywionych; według M. Sarbicw* skiego działania te były „alegorycznym naśladowaniem czynności ludzkich”. Celem apologu było oświetlenie obyczajów ludzkich i nauki moralne, twórczość wzorcową prezentował w tym zakresie Kzop.JParabola był to utwór objaśniający ukrytą pod fikcyjnym wydarzeniem prawdę ogólną; zachowania, czyny przedstawionych w nim postaci ludzkich egzemplifikować miały — niejako przez porównanie z sytuacjami znanymi z codziennego doświadczenia — typowe postawy moralne i skłonności ludzkie; jako najpospolitsze przykłady brane były przypowieści biblijne, np. o synu marnotrawnym.

Świadomość polska: bajka w programach szkolnych. Bajka stała się w Polsce czasów oświecenia przedmiotem obszernych rozważań w poetykach normatywnych, rozprawach teoretycznych (F. K. Dmochowski, I. Krasicki, B. Słowacki, J. Niemcewicz, F. Królikowski),

i