SDC10557

I tycznych. Występowanie podmiotu literackiego w roli poety było okazją do wpinaniu w wierszei wypowiedzi mc la poetyckich, dotyczących* głów*

| Bis celów i zohowiązań poezji. Działo się tak głównie w Erotykach Kninźnina (np. Potyczka, k$. ł; Z ■Inukrconta; Obligacja, k*. H), gdzie przeróbkom i motywom aitflk neon tycznym nadana została funkcja przekaźnika własnego pro* grama poetyckiego, odrzucającego orientację mor zlizał ort ko-wychowawczą. Tej samej sprawie podporządkowana była krotochwiia sceniczna Knia żnina Anakreon (powst. ok. 1787,* wyd. w Dziełach, | 3, 1828), w której za pośrednictwem pieśni Anukrconta wyrażany jest pogląd o żaba* wowej funkii poezji Do tcgOiypu poezji należy m. in. także późniejszy wiersz A. Brodzińskiego: Przyczyna, Ula której moje pieśni uą prostym anakrcontyklem. Tradycja anukrcontyczna ma być dlań motywują prostoty ujęcia, niskiego tonu stylistycznego: „A brać wysoko się boję".

Zróżnicowanie poezji anakreonty* czacj. W obfitej twórczości anakrcontycznej oświecenia dostrzec można klika odmiennych tendencji, różnicujących te pocztę pod względem | trakrowunia podstawowych óioiyWów i właściwości stylistycznych. Powstające nnakreontyki sytuuj./ się w Efezach(aprodztmei tradycji renesansowej, ówczesnych konwencji rokoko* wcvscmvn.ęntalnyjch,(cyi>diniau poezji okolicznościowej.

Naruszewu z formuje przekłady anakreon-I tyków na wybornych modelach Kochanowskie* H przejmuje od niego cale zwroty, nic pozbawia tłumaczeń przyprawy w poiiaHsiarooolskiei jędr net rti baszo ości: choćby Hasz i kufli w obrazowa* mu, HM „bardzo daleki od wdzięku” Na czele zbioru I niby szyld reklamujący pikantną, boga* tą w sensacje b.iihiczno-cr o tyczne lekturę — omiiar/rza wjęrsz Kochanowskiego Po Anakreon-ta. W możliwych wypadkach zcsl^wia lcź teksty | adaptacji mistrza ze swoimi — jakby dla ukazu-H równic I |uS~~da)c je zamiast własnych tłumaczeń uznając mnlościgniony wzór. Piętno tradycji sarmackiej występuje także w pełnej I wesołości biesiadny pieśni ^nr/h><- mul Lfirdcszn* \mi Bti^ofnoleu. utworze o wielkiej, rozmaicie przejawiającej H popularności, przeboju epoki. Jednoczy on nastroje bachic/ue dwu kultur: miepczańsktcj i szlacheckiej. Autora Kur dema okrzyk nut Krasicki jiynem Anakreon la [. ..J I podobieństwa myśli, twar/y”. Kurdesz usamo* ÓMdi fowstową odmianę nnukreontyków, do której należy również Bohomołca Po szklaneczce do pifwnrr~ki. :*!•- ■ sta:opolski Sonet Hachusowy o winnym trtmku. przedrukowany w „Monitorze** (1773, nr 5;, a z utworów późniejszych M. Wy* s/kowsfcwgff Am Artom yk (wyd, w: Rozrywki intodotrl 'rtefKinn i prozą, I. t, War«znw;i 1790).

W ttaft/ej perspektyw u* rox w oj owej touslown

odmiana anakredntyków przybiera ton wysoki,] jakby współbrzmiący z atmosferą przyjacielskich zebrań towarzyskich pełnej zappłu młodzieży.

* Tuk strojone są utwory JC. Tymowskiego (ine.: „Niech pany nadyma pycha”; Do przyjaciół. „Pamiętnik Warszawski”, 1815, t. 1). Określa jel zbiorowy podmiot, powaga i patos tematyki| ogólnoludzkiej; praca, honor, ojczyzna, czas; nie tak miłość, jak rozkószc kielicha i przyjaźń| uszczęśliwiała. Z icanci strony kierowane siłą tradycji kurdetzowej, z drugiej — zbliżają się przez wymienione cechy do pieśni /ilomackich,] szczególnie do Pleśni JUaretów Mickiewicza, która w jednej ze swych wersji tekstowych figuruje nawet jako Anukreunlyk.

Zgoła inny charakter nadał unakreontykom Kniaźnin — celujący w Erotykach ku wzorom rokokowo*scnivmcntalnvm. Nie s£jftjjunmęze-nla, lecz przcróbki_Łw których lepiej niż charakter poezji Anakreon (u przebija sio duch współczesnej ępokL pełnej wytwomości. elegancji dowcipu salonowego, subtelnego gustu i delikatnego uczu-ciu. Przyjmują sentymentalną scenerię i rokoko-1 wq obróbkę. Obdarzoną"żmysłcm użycia i ogni* siej szczerości osobowość wieku dojrzałego,,powieloną w dotychczasowych dziejach anukreon-tycznego prototypu podmiotu, wypiera człowiek zajęty głównie własnymi doznaniami, pełen dra* maty/mu, emocjonalnie związany z. sytuacją osamotnienia i młodzieńczych rojeń o miłości ** „kapłan Wcncry**. Konccpiyezna orientacja stylowa znajduje wyraz w sztuce wydoskonalonego kontrastowania motywów miłości w baroko* wo-rokokowym pbrazowaniu przy użyciu motywów ognia, katuszy i strzał, trucizny i słodyczy, powabów i zgryzot, tryumfów i klęsk miłosnych. Wraz z przenikaniem do anukreontyków roko-kowo-sentymcntolnych konwencji salonowego kuszenia i udręki znika dawna tężyzna i żar namiętności, wątleją postacie mitologiczne: Eros wymieniony zostaje na Kupidynka — „dzicciu* ka" | cięciwą (O Kupldynku, Obraz miłości). Kupidyn drobniejąc zwielokrotnia się. To już orszaki drobnych Kupidynków (Podróż Kupidyn-ków, Do Celestyna) albo ich gronu występują w funkcji ornamentalnej (Grób mój). Anakreonty k nabiera charakteru ściszonych zwicrzenHfub salonowych, kokieteryjnych ij^asTSk'IfPmptemcn-tów (np. J. K! Świętor/cckicgćr Do K orynny). Stujc się odległy od blćślad Mych, wesołych zebrań

publicznych. Przeważa konwencja__sielanko*

wo-icntyincntalna (Kniuźnin: Do konika polnego, Do lutni, Z Anukrconta). Ale w wierszu Ancuty Skarga Kupldyna występują też akcenty wobec tej konwencji polemiczne.

W trzeciej wyodrębniającej się linii rozwoju anakreonty| oświeceniowy okazuje chłonność na aktualne wydarzenia i wchinlzf*w konckrnc z różnymi gamriR.lłnf dtcrackińil Jest to istoinc

w porównaniu z tradycją antyczną. Krotochwila Kniażnina Anakreon powitała w atmosferze beztroskiej zabawy towarzyskiej, ale - jak głosi podtytuł — napisana została na imieniny księżny 1. Czartoryskiej. Również tekst z lekka panegirycz-nej piosenki Bohomolca Po szklaneczce do piosneczki przekazuje okoliczność swego powstania: „czwartek dla nas złota chwila”. Kontury okolicznościowej ody o nastawieniu bachiczno--panegirycznym przybiera Kniażnina Anakreon-tyk. Do Ks. A. Czartoryskiego, Ceneralowiczu Podolskiego, wskazujący bezpośrednio na związek z prywatnymi wydarzeniami (imieniny, urodziny), 7. konkretnym adresatem. Tłumaczy sic ten wiersz w kontekście sytuacji towarzyskiej dworu Czartoryskich i obowiązku wobec mecenasów. Ale potrącając o sprawy publicr/nc („Kiedy zostaniesz panem, / Kanclerzem czy hetmanem,”), motywy anakreon tyczne sytuują się w kontekście wyda-r/cń o randze już mniej prywatnej, wcale nie intymnej, inaczej niż w Erotykach. Związek z sytuacją ogólnonarodową zdradza z sarkastycznym dydaktyzmem anakreon tyk F. Zabłockiego Kupi-do więzień (ostre akcenty społeczno-obyczajowe zawiera strofa 16). W anakreontycznym wątku miłej Erosowi niewoli u muz wiersz wyróżnia moment okupu, przetwarzając go w parnlle to wą motywację przekupstwa z pesymistycznym zakończeniem. Podjęty motyw staje się u Zabłockiego poetyckim kamunaźem.obfitości wierszy okolicznościowych wyodrębnia się szereg utworów ze znamiennym dopełnieniem w tytule: Anakreon-tykw, np. Naruszewicz, Do J.W.J. Mci Pana F. X. Drunicklego [.. ,J w dzień ślubu...: S. Trembecki, Przy odebraniu czaszy wina z pięknych ryk (powst. w 1. 1791 lub 1795—1796); J. H ara burda, iNa fortuny niestałość w przyjaźni. Opanowuje tc wiersze poetyka poezji okolicznościowej. Okolicz-nościowy charakter, moralizatorski łan zniewafują jicnvoJną lekkość, swobodo nnrtyrką,—ohciąźnjt;

utwory fcaliżrńćnTsytuacyjuyrn i tendencyjnością. Ale już Kupidn * unitą TymiTwiildegó zdradza-ro/ia-manic między poetyką klasycyzmu a wymienionymi przy kierunku toastowym nowymi dążnościami.

Uwagi końcowe. Podsumowując przedstawione tu propozycje interpretacji oświeceniowej unukrcoutyki. jeszcze raz warto podkreślić trwanie tradycji sarmackiej, która wątleje pod naporcm prądów oświeceniowych: rokoku i sentymentalizmu. W tyglu Erotyków Kniażnina poezja ta wycisza się i uintyinnia. Anakreontyczną porywczość uczuć wypierają z. erotyków umi/gi, kwilenia miłosne, słowne igraszki. Pozostając w przymierzu ze skłonnościami kierunku rokokowego, rozszerza anakreontyk granice swoich antycznych możliwości. Zatraca jednak mały rozmiar, zachowując jeszcze format genetycznie łączący, go z epigramatem w wolnych tłumaczeniach z włoskiego i w myślach oryginalnych

L. Kropińsktego Dzido iniUfści. czyli Muz I pęzlu żarty (powst. 1.796). Odcina się od fraszek, z którymi łączył go nic tylko Kochanowski, ale jeszcze i Gawiński pod wspólnym tytułem Dworzanek. Ogólnie przybiera postać lekkiej pieśni — dysponującej szeroką skalą metryczną: od 5-zgło-skowca (np. przypisywana S. Trembeckiemu Anakreontyka. Przy odebrapiu czaszy wina z pięknych rąk) po I .'-zgłoskowiec (np. Ancuty Skarga Kupidynti). Pierwotny format ..tyci liczny, bez rymowy wymienia na stroficzny, rymowany.

Anakreontyk oświeceniowy przejmuje następujące funkcje: kształcenia gustu, wyrażania postaw wobec poezji, bawienia, a nawet moralizo-tfuniu. Podchodzi nie tylko do alkierza, ale i w opłotki pasterskie (u Kniażnina, ule i u Zabłockiego: Anakreuntykii, ine. „W rozkosznym biegu siedząc strumyka...”. „Zabawy”, 1776, i. XIII, cz. 2), w zaułki poezji okolicznościowej. Próbuje szans na scenie — krolochwilę Kniaż-nina wystawiono w Puławach. Wchodzi w koneksje z (innymi gatunkami: odą. sielanką, operą, komplementem, panegi rykiem, pum fletem, piosenką programową. Podejmuje efekty 7. lekka paro-dystyc/ne wobec własnych konwencji (Anenia, nic i F. D. Cliolomski, Anakreontyk. „Tygodnik Lwowski", 1816, t. II, nr 5). Uchyla się od normatywnych zobowiązań, dotyczących zresztą głównie tłumaczeń, a nic parafraz. Współtworzy styl poezji salonowej (np. widoczny w niektórych wierszach Trembeckiego). Przede wszystkim jest reakcją wobec morulizatorskn-dyduktycznych tendencji programu literackiego w klasycyzmie albo metodą konstrukcji maski dla poezji crotycz-no-zmysłowej. Bywa też końccptycznym antidotum na scntymentalność erotyki sielankowej. Z tym wszystkim — w całym ciągu historycznym naszej literatury — polskie oświecenie (kierowane w tym zakresie przykładem francuskim) jest okresem najintensywniejszej recepcji unukreontyków, największej siły ich oddziaływania i najbardziej urozmaiconej realizacji.

Lii.: L. Mizerski, Anukreon i jego pieśni, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Poznańskiego", 1X95: K. Kaszowski, Anakreon. Jego dzieło i przekłady polskie, [w.) Anakreon, 1907; K. Ausfcld. Dle deutsclu• uttukreoitlhche Didu unii des SU. Jnhrhunderti. Ihre Uezichungen zur frnnzOsischen mul zur untiken lyrik.    u ter ml len und

Studicn, 1907; K. Jarecki. Polskie tłumaczenia I przeróbki Anakreunta, „Pamiętnik Literacki", 1910; L. (Cali&z. Liryku Kniażnina a poezja klasyczna. Przekłady Anu-kreonta, „Eos", 1951; W. Borowy. W cypryjskim /wwi ecie. (.wij Studia i rozprawy, i. 1. 1952. T. Mikulski, Kurdesz nad kurdesznmi. fw:J W kryyu niwie* onych. 1960; J. Piali, Wstęp do: ..Zabawy Przyjemne t Pożyteczne' (1770 —1777), 1968; T. Kostkioic/uwa. Kniożinn juko poeta lir}vzny\ 1971; liryka starożytnej Cr ccii. oprać. J, Dnnkiicwicz, IW; Anakreoitt i onakreontyk. oprać. i. Dj mc lewic/, 19S7; A. M. Komornicka. Poezja a.irozyt-•tej Grecji. Wybrane gatunki literackie, I9X", rn/dz. V.

Anna A*^ Komornicka. .Uina Suankailóa«»*»