skanuj0002 (206)

70

Siauisław Dubisz

Rozwój współczesnej polszczyzny

71

1. Ukształtowanie się trzech podstawowych normatywnych typów wymowy: j|),bardzo starannej (scenicznej), charakteryzującej artykulację tzw. starej inteligencji; b) starannej, charakterystycznej dla tzw. nowej inteligencji; c) potocznej,

„-    dla środowisk o niższym statusie wykształcenia (robotnicy, rzemieślnicy

^r i: 5 yyitp.) [Wierzchowska 1980, 144; Dunaj 1994a, 44]. i ’f $'    2- Zanik ó pochylonego i-jego kontynuantów tak w języku ogólnopolskim, jak

|ijego odmianach regionalnych, np. doktór - doktor [Kleszczowa 1994, 26; Dunaj 3) Teoria strukturalnej interpretacji historii języka [zob. Bajerowa 1969] przyj- p994a, 46]. muje, że dzieje języka można ująć jako superstrukturę czasową [/], która dzieli się    3pj» 3. Zanik w krakowskiej regionalnej odmianie polszczyzny kontynuantów dawna struktury czasowe [t, - t₂ - określane za pomocą przekrojów synchro-    pego e pochylonego (w polszczyźnie ogólnej jest to proces wcześniejszy), np. tysz,

nicznych, czyli tzw. przekrojów poprzecznych w superstrukturze. Zmiany w obrębie ■ :•&;]:* f^l0ca, chlip - tesz, śfieca, chlep (= też, świeca, chleb) [Dunaj 1994a, 45; Dubisz superstruktury są obrazowane poprzez układy podłużne (in. ewolucyjne). Dzieje ,.    tó^*94b, 12-15].

języka realizują główny proces jego historii, którym jest stałe doskonalenie się    §7 4. Zanikanie (ograniczanie) rezonansu nosowego -ę w pozycji wygłosowej -

(optymalizacja), rozumiane sensu latiore, tj. zarówno z punktu widzenia nadawcy ;$£*nie tylko w wymowie potocznej, ale także w wymowie starannej, np. widzę matkę komunikatów językowych, jak i ich odbiorcy. Podstawowa (główna) relacja historii . ^?;vfc widzę matkę [Dunaj 1994a, 46].

języka to relacja między tendencją do osiągnięcia optymalnego stanu języka a wy- p-V 5. Zmiana wymowy wygłosowego -ę - -om (na terenach Polski południowej

zachodniej), - -o (na obszarze Polski północno-wschodniej), - -ou (w wymowie

ruchy i rozwarstwienia ludnościowe z daleko sięgającymi następstwami kulturalno-o^- • rodzą się i nasilają nowe tendencje rozwojowe wewnątrz języka, jego systemu gramatY^'³¹⁰^”^ słownictwa. Na razie można tę w płynności (rudno uchwytną fazę bytu polszczyzny u' £^C®^0,Jćgój;® raczej kształtujących się problemów niż ich historycznie skomentowanych i wyjaśnionvcl ^W [Klemensiewicz 1974,495).    ' ^{y n TOzw}«toif|§

Najnowsze opracowania dotyczące problematyki periodyzacyjnej [zob Ki zowa 1994, 25-32] zwracają uwagę na fakt, że wszystkie tendencje rozw , zakresu zewnętrznej historii języka, o których pisał Zenon Klemensiewicz

zez całj

>^racje luunoscjją®

-    - .    ------_r, -----.....,—j« jv^K«, umasowieiiiM

osvnaty w wyniku tajnego nauczania, rozchwianie normy języka ogólnopolskie

(literackiego). Towarzyszyło temu zdynamizowanie zmian wewnątrz syste językowego, np. zanikanie spółgłosek h (dźwięcznego), ł (przedniojęzykoij^^ -zębowego) i form typu doktór - doktor ( z samogłoską ó kontynuującą dawn*$P długie 6); upowszechnianie się form D. lmn. z końcówką -i//-y zam. -ów (słoi,

- słojów, koszów), z końcówką -i//-y zam. -o (skrzyni, kropli - skrzyń, kropel) II z końcówką -ji/l-ii zam. -yj/f-ij (racji, opinii ~ racyj, opinij); wzrost produktywno^Sflf

formantów -owiec, -ista (andersowiec, kościuszkowiec, hitlerowiec, «««>—......•

nazista, cekaemista) ""•—i—--'- -¹.......— *    ’

bechowiec, akowski ka ogólnego (np. j gw. więzienna gryps wiec) itp.

W świetle tych faktów powstaje pytanie, czy za początek rozwoju współczesnq:||p^i polszczyzny należy uznać rok 1939 (wybuch drugiej wojny i początek okupacjT0|§f^ niemieckiej), 1944 (koniec okupacji niemieckiej), czy 1945 (koniec, drugiej wojny,^®j|g światowej i początki zmian polityczno-ustrojowych i terytorialnych). Wydaje jednak, że najwłaściwsza jest ta data ostatnia. Okres wojny i okupacji był fazą przę-łomową, podczas której zaznaczyły się nowe tendencje rozwojowe języka bądź zdynamizowały tendencje zapoczątkowane jeszcze w dwudziestoleciu między^ wojennym, ale rok 1945, który utrwalił nowe realia społeczne, polityczne i tery^§p||$j torialne (niezależnie od ocen, które można odnosić do tych realiów), był swego 'ĘMm rodzaju katalizatorem tych tendencji w ewolucji polszczyzny, które wpływały na jej kształt przez następne półwiecze.    |pp$

ROZWÓJ SYSTEMU WSPÓŁCZESNEGO JĘZYKA POLSKIEGO

j®.'_en) (efektem) tej tendencji, czyli doskonaleniem się języka. Ta główna relacja ™ j_Iinc relacje jej podporządkowane w obrębie całej superstruktury — ma cha-l^rcelowościowy, przyczynowo-skutkowy (teleologiczny), tak samo jak i pro-, sprawcze, których te relacje są wynikiem. Tendencje zarysowujące się w dzie-jjęzyka wywołują określone skutki (efekty) w procesie doskonalenia się języka. Związku z telcologicznym charakterem relacji w obrębie superstruktury dziejów, poszczególnych tendencji są z nimi tożsame co do zakresu zmian jakościo-& ■

4) przyjmując za podstawę przedstawione powyżej założenia metodologiczne ¹2 dane zawarte w opisach dotyczących współczesnej polszczyzny [zob. Literały można— w odniesieniu do ewolucji systemu języka polskiego w ciągu ostat-_(lt,go pięćdziesięciolecia — określić następujące tendencje rozwojowe, a zarazem ‘fekty oddziaływania tych tendencji: lrv;A. Tendencja do uproszczeń - ekonomizacja;

B.    Tendencja do ujednoliceń - unifikacja;

C.    Tendencja do uzupełnień - kompletacja;

Jf D. Tendencja do zróżnicowań i wyrazistości - repartycja;

|||.^: E. Tendencja do awansowania językowego i ekspresji - nobilitacja.

podstawo-siedemdziesiąt fonetyka słownictwo

[jb. 10. Należy — oczywiście — mieć świadomość tego, że nie są to wszystkie Iftoiany systemu języka polskiego, które dokonały się w omawianym okresie, ale — fzarazem— należy przyjąć, że są to te zmiany, które w sposób decydujący wpłynęły ja jego ewolucję. Rejestr tych procesów jest przedstawiony w dalszym ciągu pracowania. Opiera się on na danych zaczerpniętych z wcześniejszych opisów dotyczących współczesnej polszczyzny oraz na materiałach własnych autora.

FONETYKA I PROZODIA