B I B L I O T E K I N A U K O W E W K U L T U R Z E I C Y W I L I Z A C J I
Anna A
ozowska
Politechnika Szczecińska w Szczecinie
Biblioteka Główna
[e-mail]
Technologie informacyjne: między DOI a Open Access
Information technology: between DOI and Open Access
Abstrakt
Referat omawia dwie pozornie sprzeczne tendencje w sieciowej komunikacji naukowej. Z jednej
strony identyfikacja dokumentów w sieci poprzez DOI w celu ułatwienia ecommerce
ograniczenia dostępu, z drugiej - inicjatywy wolnego dostępu do dokumentów i
oprogramowania w Internecie. Edukacyjna rola bibliotek w procesach współczesnej
komunikacji opartej na nowoczesnych technologiach.
Słowa kluczowe
DOI; open access; open source; komunikacja naukowa; biblioteki - innowacje
Abstract
The paper presents two seemingly opposing trends in communication technology based on the
internet: on one hand the identification of documents by DOI - to enable access limitations -
and on the other the Open Access initiative. The educational role of libraries in modern
communication processes based on new technologies is also presented.
Key words
DOI; open access; open source; scientific communication; libraries - innovations
Internet jako z
ródło zasobów i medium komunikacji naukowej jest
nieocenionym narzędziem pracy dla całego świata nauki, w tym i dla
bibliotek. Zasoby cyfrowe w sieci, zwłaszcza dokumentów naukowych
przyrastają jednak w takim tempie, że widoczna stała się potrzeba ich
dokładniejszej identyfikacji.
DOI  Digital Object Identifier to dosłownie identyfikator obiektów
cyfrowych służący do stałej identyfikacji i wymiany obiektów własności
intelektualnej w środowisku cyfrowym (sieciach). DOI służy do identyfikacji
dokumentów elektronicznych w podobny sposób jak ISSN do czasopism a
ISBN do książek. Rozwojem tego systemu i zarządzaniem nim zajmuje się
International DOI Foundation (IDF) - organizacja o celach non-profit,
powstała 10 paz
dziernika 1998 roku, mająca swoje biura w USA i w
Szwajcarii.
DOI składa się z prefiksu i sufiksu i może być tworzony dla każdej
jednostki własności intelektualnej, którą twórca uzna za wartą oddzielnego
potraktowania np. rozdział z książki, artykuł, zdjęcie, wykres, fragment
artykułu, oprogramowanie, utwór muzyczny, itp.
Prefiks definiuje organizację, która rejestruje jakiś dokument  obiekt
oraz agencję rejestrującą, natomiast sufiks określa jednoznacznie dokument
[5, 8].
203
Technologie informacyjne: między DOI a Open Access
I tak np. 10.1016 jest to prefiks firmy Elsevier Science; 10.1002 jest to
prefiks wydawcy J.Wiley a;10.1108  oznacza prefiks wydawnictwa Emerald
a 10.1093  to prefiks Oxford University Press.
Całkowity DOI może wyglądać tak: doi:10.1016/j.serrev.2004.09.013
lub doi: 10.678/[SICI] 0002-8231(199601)47:1<1: SPOTEO>2,3.TX:2-K[11].
Nie ma żadnych ograniczeń co do długości sufiksu, choć w
początkowym okresie implementacji wymagana długość całego identyfikatora
wynosiła 128 znaków. Sufiks jest unikalny, jednostkowy, niepowtarzalny, ale
istnieje duża dowolność w oznakowaniu dokumentu; w sufiks może być też
włączony ISBN lub ISSN.
System DOI zapewnia stałość identyfikacji i lokalizacji dokumentu
elektronicznego poprzez odesłanie do właściwego URL, za którego
aktualizację odpowiedzialny jest rejestrujący czyli najczęściej wydawca, autor
bądz
inna jednostka. Użytkownik nie powinien w ogóle odczuć zmiany adresu
internetowego, gdyż system automatycznie przekieruje poszukującego danej
pozycji pod właściwy, uaktualniony adres. Działa więc jak stały URL, a
opiera się na tzw. URN, czyli systemie, symbolicznych nazw przydzielanym
z
ródłom, działającym jak stałe odsyłacze [8], przebijając się poprzez
różnorodność platform technologicznych. Jeśli prawa autorskie odstępuje się
innej stronie, DOI nie ulega zmianie.
Poniższe przykłady obrazują sposób działania DOI:
- użytkownik natrafia w przypisach bibliograficznych na artykuł
Panagiota Kanti, Ian I. Kogan, Keith A. Olive and Maxim Pospelov: Single-
brane cosmological solutions with a stable compact extra dimension. Phys.
Rev. D 61,106004 (2000) Issue 10  15 May 2000. DOI:
10.1103/PhysRevD.61.106004 available at
http://dx.doi.org/10.1103/PhysRevD.61.106004
Kliknięcie na  ink przenosi zapytanie da bazy danych IDF, w której
oprogramowanie szuka tego DOI i związanego z nim URLa. Jest on następnie
odsyłany do przeglądarki użytkownika, a ta zaczyna poszukiwanie
właściwego serwera, na którym jest pełen tekst dokumentu. Dalszy dostęp i
związane z nim komunikaty zależą od właściciela praw autorskich i od
oprogramowania .Autor (lub inny użytkownik) znając DOI danej publikacji
chce uzyskać do niej dostęp lub zwyczajnie sprawdzić, gdzie jest ona
zlokalizowana lub polecić komuś. Wówczas wpisuje w przeglądarkę
następujący adres: http://dx.doi.org/nr DOI a po kliknięciu i połączeniu
z serwerem dx.doi.org (zarządzanym przez International DOI
Foundation)system wyszukuje DOI i aktualny zwiazany z nim URL
i przekierowuje użytkownika w sposób dla niego niezauważalny na właściwą
stronę.
DOI zademonstrowano po raz pierwszy w lutym 1997 na dorocznym
spotkaniu amerykańskich wydawców, którzy rok wcześniej zaangażowali się
we współpracę z Corporation for National Research Initiatives (CNRI),
instytucję non-profit, wiodącą w technologiach mających zastosowanie
w internecie. Model DOI świetnie pasował do technologii Handle System
204
Anna A
ozowska
opracowanej właśnie przez CNRI. Pierwsza duża publiczna demonstracja
odbyła się na targach książki we Frankfurcie w paz
dzierniku 1997,
a uczestniczyło w niej 400 wydawców, którzy dość szybko zorientowali się w
przydatności DOI tak do handlu w sieci i ochrony własności intelektualnej jak
i w systemach wyszukiwawczych [11].
Pierwszymi uczestnikami fazy  prototypowej były wydawnictwa J.
Wiley a, Academic Press oraz czasopismo  Nature , które podjęły decyzję o
wzajemnych cytowaniach (cross publication citing). Oznaczało to, że przypisy
bibliograficzne w artykułach każdego z tych wydawców zawierały linki do
pozostałych i był to początek inicjatywy CrossRef polegającej na połączeniu
publikacji dostępnych online za pomocą linków, co daje możliwość
przechodzenia z pełnego tekstu artykułu w czasopismach danego wydawcy
do pełnego tekstu artykułu w czasopismach innych wydawców. CrossRef
tworzy bazę metadanych dla artykułów dostarczanych przez wydawców,
wśród tych metadanych jest też DOI działający jako  przełącznik do
lokalizacji dokumentu.
Jedną z cech DOI jest stałość. DOI są wyszukiwane poprzez bazę
http://dx.doi.org, gdzie URLe są przypisane do każdego zarejestrowanego
dokumentu. Jeśli URL się zmienia, właściciel praw autorskich uaktualnia
URL poprzez CrossRef i z bazy IDF następuje przekierowanie do właściwej
lokalizacji dokumentu. Pewnym problemem są zmiany we własności firm
wydawniczych i muzycznych, ich fuzje i inne zmiany organizacyjne. W takim
wypadku DOI wszystkich dokumentów są przenoszone (jako własność
intelektualna) na nowego właściciela i to on dokonuje aktualizacji URL, ale
same identyfikatory pozostają stałe. Wielką zmianą było przejęcie przez firmę
Elsevier w 2002 roku platformy IDEAL wydawnictwa Academic Press, ale
poszło to nadzwyczaj gładko. Po przeniesieniu danych zamknięto serwer
IDEALa i zaktualizowano w ciągu paru dni adresy internetowe dla wszystkich
DOI. Automatycznie linki od wszystkich innych wydawców zaczęły
przekierowywać użytkowników do bazy czasopism ScienceDirect, tj.
platformy Elsevier a.
Rejestracją DOI zajmują się powstałe w tym celu agencje, działające
jako firmy komercyjne, ale też niektóre z narodowych bibliotek, np. Wielkiej
Brytanii, Holandii, Niemiec [3] zarządzają DOI w swoich krajach, wykonując
czynności agencji. Agencją jest również CrossRef, będące członkiem Zarządu
IDF, Biuro Publikacji Unii Europejskiej, czy R.R. Bowker. Członkostwo w
IDF zgłosiła również CENL, tj. Conference of European National Libraries.
Agencje wnoszą do IDF roczne opłaty ustalone wg liczby rejestrowanych
DOI, natomiast same, działając jako instytucje komercyjne stosują różne
stawki przyjmując zgłoszenia od zainteresowanych. Gdyby indywidualny
twórca chciał zarejestrować swój  obiekt , może to zrobić poprzez IDF za
opłatą jednorazową 1000 USD, ale po pewnym czasie IDF i tak skieruje
dokument do jakiejś agencji [5]1.
1
Pod koniec marca 2005 informacja ta zniknęła z serwera IDF.
205
Technologie informacyjne: między DOI a Open Access
Właściwe korzyści z DOI można ocenić z różnych pozycji:
" wydawców: ułatwia zarządzanie treściami cyfrowymi (prawami
wydawniczymi) tak dla użytku wewnętrznej rejestracji jak
i zewnętrznej dystrybucji. Nadanie każdemu dokumentowi DOI
wraz z linkiem do treści czyni pracę administratorów stron
webowych znacznie łatwiejszą, gdyż DOI działa jak stały URL.
Modyfikacja adresu serwera, na którym jest dokument, dokonana w
bazie IDF uaktualnia wszystkie przypisy i lokalizacje stron nawet te
w bookmarkach;
" użytkowników: wygoda w wyszukiwaniu i w dostępie do
interesujących dokumentów. Po prostu klikają na podświetlony
tekst w przypisie w identyczny sposób jak na link do kolejnej strony
WWW. Mogą sobie skopiować DOI ciekawszych dokumentów i
nie martwić się o aktualizację ich adresów. Dzieki CrossRef
przemieszczają się do właściwej strony , na której jest dokument.
Nie muszą być świadomi ogromu operacji, jakie wykonuje
odpowiednie oprogramowanie, nie muszą nawet wiedzieć, że
posługują się jakimś systemem identyfikacji;
" wypożyczeń międzybibliotecznych i serwisów oferujących
elektroniczną dostawę dokumentów: wiarygodna ich identyfikacja
ma podstawowe znaczenie;
" opisu bibliograficznego: bardzo ważne jest wykorzystanie DOI
jako standardowej części opisu bibliograficznego, jako metadaną,
zwłaszcza w bibliograficznych bazach danych, gdyż usprawni to
elektroniczną dostawę dokumentów i zakup pojedynczych
artykułów. Zapewnia stałość lokalizacji, co eliminuje konieczność
aktualizacji w opisie bibliograficznym adresów internetowych.
Od końca lat 90-tych 20. wieku korzyści ze stosowania DOI doceniło
wiele instytucji, działających w sferze nauki i e-handlu. Jak wspomniano
wyżej, do IDF przystąpiły niektóre narodowe biblioteki, Biuro TSO w
Wielkiej Brytanii zajmujące się dokumentacją rządową, które stało się agencją
DOI, EC/Office of Publications oraz różne firmy z Hiszpanii, Korei, Włoch,
Niemiec [9]. DOI stał się doskonałym narzędziem dla CrossRef, które to
porozumienie obecnie skupia już ponad 300 wydawców [10]. Od 1998 r.
zarejestrowano już ok. 11 mln DOI z ponad 9100 czasopism a obecnie użycie
tego identyfikatora rozciąga się na referaty w materiałach konferencyjnych,
książki i rozdziały w książkach oraz hasła w encyklopediach. W ciągu
miesiąca użytkownicy klikają na DOI w przypisach 5-6 mln razy [10].
W poprzednim okresie CrossRef pobierało opłaty za wyszukiwanie
przy użyciu DOI  od swoich członków - 0,12 USD za każde, od bibliotek -
500 USD i od konsorcjów  2500 USD rocznie. Oceniono jednak, że działa to
zaporowo i w 2003 r. zaprzestano pobierania opłat, co natychmiast
spowodowało wzrost aktywności użytkowników , którzy (na 31 marca 2004)
wykorzystali DOI 43,278,000 razy [10]. Pobierane są tylko opłaty za
członkostwo od każdego wydawcy i niewielkie za każde zarejestrowane DOI.
206
Anna A
ozowska
Twórcy baz danych płacą stałe, niewielkie roczne opłaty za wyszukiwanie.
Biblioteki wykorzystują DOI już bez opłat, głównie poprzez przypisy
bibliograficzne oraz umieszczają DOI w opisach bibliograficznych
dokumentów(jako linki do pełnych tekstów), z których tworzą lokalnie bazy
danych.
W początkach rozwoju systemu DOI podkreślano entuzjastycznie, że
skupił on przy jednym stole autorów, wydawców, twórców muzyki i filmów,
producentów baz bibliograficznych i że wszyscy mogą odnieść z DOI
korzyści [2]. Rzeczywistość jednak nie okazała się jednakowo różowa dla
wszystkich. Rejestracją - jak dotychczas - objęto głównie publikacje naukowe,
zwłaszcza artykuły w czasopismach a ostatnio inne rodzaje dokumentów
naukowych, o czym wspomniano wyżej. Wyłączne prawa wydawnicze do
takich publikacji, gwarantowane umową mają wydawcy i to oni rejestrują
publikacje, a autorzy bardzo często nie wiedzą o takim działaniu, bądz
nie
interesuje ich, do czego służy DOI. Umowy, np. z firmą Elsevier, zawierają
zapisy, że transfer praw wydawniczych obejmuje prawo wydawcy do
adaptacji i prezentacji artykułu w systemach komputerowych i programach,
włącznie z odtwarzaniem lub publikacją w formach czytelnych maszynowo i
w związku z elektronicznymi systemami wyszukiwania. Inny zapis mówi, że
dystrybucja przez internet (www) i inne sposoby udostępniania online
autoryzowanej wersji artykułu jest najlepiej zarządzana przez wydawcę.
Tak więc korzyści z łatwiejszego wyszukiwania i identyfikacji
dokumentów elektronicznych są ewidentne  ale głównie dla wydawców. Po
wyszukaniu poprzez DOI właściwego dokumentu pojawia się propozycja
zakupu i dostępu do pełnego tekstu przez, np. 24 godziny. Sprzyja to 
paradoksalnie  ograniczeniu dostępu, przynajmniej przy obecnym modelu
prenumeraty czasopism. Poza tym DOI określa jak na razie dokumenty
zarejestrowane przez wydawców jako oficjalne recenzowane publikacje,
dostępne z platformy wydawcy, działa więc jako technologia ochronna,
pozwalająca właścicielowi praw autorskich decydować kto i jak może
korzystać z pełnego tekstu publikacji. Implementacja DOI w sektorach
 pozatekstowych postępuje znacznie wolniej, choć identyfikator ten w
zamierzeniu twórców ma być używany do zastosowań publicznych w wielu
dziedzinach, gdzie mamy do czynienia z własnością intelektualną oraz być
niezależny od konkretnych rozwiązań prawnych [5, 8].
Ograniczenia w dostępie do literatury naukowej wskutek ciągłego
wzrostu cen oraz polityki licencyjnej wydawców i twórców baz danych
wzbudziły powszechny sprzeciw świata nauki , zwłaszcza użytkowników sieci
Internet (bibliotekarze odegrali w nim bardzo ważną rolę!) poprzez ruch Open
Access i powstanie elektronicznych archiwów [6, 7]. W 2000 roku
przedstawiciele amerykańskich bibliotek naukowych oraz animatorzy
komunikacji naukowej opracowali w Tempe (Arizona) zasady dla nowo
powstających systemów naukowego publikowania [12]. Zasada trzecia mówi,
że publikacje naukowe powinny być archiwizowane w bezpieczny sposób tak,
aby były długotrwale dostępne, a w przypadku prac elektronicznych opatrzone
207
Technologie informacyjne: między DOI a Open Access
stałym symbolem identyfikacyjnym umożliwiającym linkowanie i cytowania:
uważa się, że jest ona realizowana w Open Archives, ale identyfikatory tam
stosowane nie są te same, co stosowane przez komercyjnych wydawców jako
DOI, choć mogą dotyczyć tych samych dokumentów.
Repozytoria Open Archives wykorzystują oprogramowanie wolno
dostępne, tzw. Open Source, ale tylko niektóre jego implementacje używają
technologii Handle System  tej samej, w której rozwinięto DOI. Najprościej
ujmując jest to oprogramowanie, które przydziela stałe identyfikatory (tzw.
handles) obiektów cyfrowych i innych zasobów w Internecie oraz zarządza
ich działaniem poprzez odesłania [4].
Na spore zamieszanie w identyfikacji dokumentów dostępnych
w Open Archives wskazywali uczestnicy Open Access Forum, które odbyło
się jako dwa  niemal równoległe  spotkania w paz
dzierniku 2004 roku w
Londynie i w listopadzie 2004 w Monterey w Kalifornii. Tylko 21
repozytoriów używa oprogramowania DSpace opartego na  handles ,
natomiast aż 90 pracuje w oprogramowaniu GNU Eprints [7]. Widać tu
wyraz
nie brak spójnych działań , co może wynikać z braku świadomości co
do znaczenia identyfikacji dokumentów, dość niejasnych kosztach rejestracji
dokumentów elektronicznych przez indywidualnych twórców oraz godzenia
się autorów na ograniczenie praw wobec własnej twórczości.
W ostatnim czasie pojawiły się oznaki pewnej liberalizacji polityki
wydawców w zakresie praw autorskich, np. firmy Elsevier, Springer i ACS
[1, 7] zezwalają na umieszczanie preprintu artykułu na stronach Web
w internecie, włączając w to serwery preprintów oraz na stronach lub
serwerach osobistych autora lub instytucji  ale z linkiem na stronę domową
czasopisma, co przynajmniej w prosty sposób łączy te same dokumenty.
Wobec nacisków wielu wydawców, w związku z inicjatywami Open Access,
rozważa się w porozumieniu z CrossRef celowość rejestracji dokumentów
(poprzez DOI) zdeponowanych w instytucjonalnych archiwach oraz objęcia
tym systemem nowych rodzajów dokumentów, takich jak patenty, raporty
techniczne, dysertacje. Pozytywny jest też fakt wycofania się z pobierania
opłat od bibliotek za używanie DOI [10].
Nowe sformułowania w umowach wydawniczych, wymuszane  jak
można sądzić  przez inicjatywy świata nauki torują wprawdzie drogę do
rozszerzenia dostępu do informacji, ale wszyscy autorzy musieliby się nimi
głębiej zainteresować. Bibliotekarze mają więc wiele do zrobienia w zakresie
edukacji, jak korzystać ze środowiska cyfrowego; a wsparciem dla bibliotek
mogą być działania instytucjonalne zmierzające do przekształcenia DOI
w normę ISO , podobnie jak to się stało w przypadku ISSN i ISBN [5].
Jesienią 2004 roku podczas posiedzenia komitetu ISO TC46/SC9
zaakceptowano system DOI do wdrożenia jako standard i powołano w tym
celu grupę roboczą. International DOI Foundation została wyznaczona jako
agencja zarządzająca systemem DOI. Nasilają się również naciski ze strony
instytucji rządowych odpowiedzialnych za badania naukowe, np.
w medycynie - National Institute of Health w USA, czy nawet parlamentu
208
Anna A
ozowska
brytyjskiego, aby archiwizować i udostępniać publicznie artykuły
prezentujące wyniki badań sponsorowanych ze środków publicznych [1, 7].
Można mieć nadzieję, że doprowadzi to z czasem do przyjęcia wspólnych
standardów identyfikacji dokumentów dostępnych w środowisku cyfrowym,
co w znacznym stopniu usprawni współczesną komunikację naukową.
Bibliografia
[1] ACS Publications. Temat: ACS broadens access to its articles. Do: Anna A
ozowska.
7 marca 2005; 23:00. Korespondencja osobista.
[2] Dickinson J.: Making sense of digital identifiers for Internet and other online
applications: summary of the LITA preconference.  Conference Reports Libr. Coll. Acq &
Tech. Serv.
no 24 [dok. elektr.] http://vls.icm.edu.pl/pdflinks/05022112483401812pdf [odczyt 2
paz
dziernika 2003].
[3] Grabowska M.: Bibliografia u progu XXI wieku.  Biuletyn EBIB . 2003
nr 50 [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/50/grabowska.php [odczyt 20 września
2004].
[4] Handle System [dok. elektr.] http://www.handle.net/ [odczyt 25 marca 2005].
[5] The Digital Object Identifier System. International DOI Foundation [dok. elektr.]
www.doi.org [odczyt 28 kwietnia 2004, 15 i 25 marca 2005].
[6] Kamiński A.: E-printowa rewolucja.  Biuletyn EBIB . 2002 nr 33 [dok. elektr.]
http://ebib.oss.wroc.pl/2002/33/kaminski.php [odczyt 21 paz
dziernika 2004].
[7] Kaser D.: Open Access Forum.  Online . 2005 vol. 29, issue 1 [dok. elektr.]
http://search.epnet.com [odczyt 21 lutego 2005].
[8] Nahotko M.: Identyfikacja obiektów w sieciach rozległych. [W:] Internet w bibliotekach II
 łączność, współpraca, digitalizacja (Wrocław, 23-26 września 2003 roku): materiały
konferencyjne [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/iwb2/nahotko.php [odczyt 21
marca 2005].
[9] Paskin N.: DOI: A 2003 Progress Report.  D-Lib Magazine . 2003 vol. 9, no. 6 [dok.
elektr.] http://wwwdlib.org/dlib/juneo3/paskin/06paskin.html [odczyt 20 września 2003].
[10] Pentz E.: Recent developments at CrossRef.  Interlending & Document Supply . 2004 vol.
32, no. 3 [dok. elektr.] http://dandini.emeraldinsight.com/ DOI:
http://dx.doi.org/10.108/02641610410552012 [odczyt 17 listopada 2004].
[11] Risher C., Rosenblatt W. R.: The Digital Object Identifier  an electronic Publishing tool
for the entire information community.  Serials Review . 1998 vol. 24, no. 3/4, pp. 12-20
[dok. elektr.] http://vls1.icm.edu.pl/pdflinks/05022208542629433.pdf [odczyt 20 lipca
2004].
[12] Shulenberger D.: Komunikacja naukowa nie jest odpadem toksycznym: otrzymane lekcje.
 Biuletyn EBIB . 2004 nr 57 [dok. elektr.]
http://ebib.oss.wroc.pl/2004/57/shulenberger.php [odczyt 10 lutego 2005].