WPA
YW TEORII ORGANIZACJI PRACY NA PRZESTRZEC
BIUROW

Barbara Urbanowicz
Wydział Architektury, Politechnika Śląska, ul. Akademicka 7, 44-100 Gliwice
E-mail: [e-mail]
INFLUENCE OF ORGANIZATION THEORY ON OFFICE SPACE
Abstract
The organization theory as a field of science has begun to exist in the era of industrialization. It was a way to increase labor
productivity in industrial plants and initially achievements of the new field of science were used only there. Afterwards they
appear in the offices as well. The article presents the impact of the organization theory on office space since the nineteenth
century to modern days. The study made clear that there is strong relationship between the organization theory and the
way of designing office space and individual workstations. Therefore we can combine the Classical Organization Theories
(including Taylorism) with the creation of the open space office, The Human Relations movement with the landscape office
(Bürolandschaft) and the introduction of cubicle office as well as theories created after 1970 s (including Human Resources
model) with the introduction of combi office and non-territorial offices (eg hot desking).
During the analysis of the literature in the field of historical development of work organization as well as spatial and functio-
nal solutions in the offices, the author used the methods of comparative and historical research (chronological approach),
and logical reasoning (demonstrating sequence of cause and effect between theory and practice). The text presents
comparative analysis of the work organisation theory with the different office design solutions within earlier mentioned time
frame as well.
Streszczenie
Teoria organizacji pracy jako nauka zaczęła powstawać w epoce industrializacji. Miała ona być sposobem na zwiększenie
wydajności pracy w zakładach przemysłowych. Początkowo odkrycia nowej dziedziny naukowej stosowane były wyłącznie
na potrzeby przemysłu. Z czasem zauważono, że stosowanie ich w pracy biurowej również może przynieść ogromne ko-
rzyści. Artykuł ten przedstawia wpływ teorii organizacji pracy na przestrzeń biurową od wieku XIX po czasy współczesne.
Z poczynionych badań wynika, że istnieje związek między teorią organizacji pracy a sposobem formowania przestrzeni
obiektów biurowych i poszczególnych stanowisk pracy. Możemy zatem łączyć klasyczne teorie organizacji pracy (m.in.
tzw. tayloryzm) z powstaniem biura wielkoprzestrzennego (tzw. open space/open plan office), model stosunków między-
ludzkich z powstaniem biura krajobrazowego czy wprowadzeniem boksów biurowych oraz teorie powstałe po 1970 roku,
między innymi model zasobów ludzkich z wprowadzeniem biura kombi i nowych strategii czasowo-przestrzennych (np.
ruchome miejsce pracy w ramach jednego biurowca).
W analizie literatury z zakresu organizacji pracy oraz rozwiązań przestrzennych i funkcjonalnych biur w ujęciu historycznym
autorka posłużyła się metodami badań porównawczych i badań historycznych (ujęcie chronologiczne) oraz argumentacji
logicznej (wykazanie związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy teorią a praktyką). Zostały wykonane także analizy po-
równawcze teorii organizacji pracy ze sposobem projektowania stanowisk pracy biurowej w określonym wyżej przedziale
czasowym.
Keywords: organization theory; office evolution; office layout
Słowa kluczowe: teoria organizacji pracy; ewolucja typów biur; aranżacja biur
52 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011
WPA
YW TEORII ORGANIZACJI PRACY NA PRZESTRZEC
BIUROW

WPROWADZENIE
w średniowiecznych ratuszach miejskich, a dalej, wraz
Człowiek od dawna starał się organizować z rozwojem miast portowych i kupieckich w XVI stule-
swoją pracę w sposób przynoszący mu największe ciu, pulpity, przy których siedzieli pisarze towarzyszący
korzyści przy minimalnych nakładach (czas, cena, dynamicznym skupiskom wymiany handlowej w kra-
wysiłek itp.). Służyć temu miały różnego rodzaju na- jach Europy Zachodniej. Pulpit mógł być samodziel-
rzędzia usprawniające wykonywanie danego zadania nym meblem, bądz
też nadstawką stawianą na innym
bÄ…dz
zastępujące człowieka, jak i sam sposób w jaki meblu. Narzędziami wykorzystywanymi w pracy były
dana czynność miała zostać dokonana. Początkowo papier (pergamin), atrament (inkaust), liczydło oraz za-
zasady organizowania pracy były formułowane na ostrzone gęsie pióro. Od osoby pracującej przy takim
podstawie stopniowo gromadzonych doświadczeń. stanowisku wymagano umiejętności czytania, pisania
Dopiero w epoce industrializacji w XIX wieku pojawi- i prowadzenia ksiąg rachunkowych. Następnie w XVI
ły się pierwsze naukowe teorie organizacji pracy. W stuleciu pojawiły się izby pisarskie. Tworzyły one wy-
przybliżeniu w tym samym czasie, również w związku dzieloną przestrzeń o funkcji czysto biurowej. Mieściły
z gwałtownym rozwojem przemysłu, zaczęto rozwijać zwykle kilku pisarzy. Kolejnym krokiem było powstanie
przestrzenie biurowe, które, zgodnie z definicją, biu- dużych kantorów, składających się z gabinetu pryn-
ra definiujemy jako zakłady pracy,  gdzie materiałem cypała i pomieszczeń pisarskich, zajmowanych przez
wejściowym, przetwarzanym i produktem finalnym jest kilku lub kilkunastu urzędników. Dopiero w drugiej
informacja .1 W artykule tym autorka wykazuje wpływ połowie XIX wieku pulpit zastąpiono biurkiem o pozio-
teorii organizacji pracy, na kształtowanie biur od cza- mym blacie, wyposażonym w szuflady, a czasem tak-
sów rewolucji przemysłowej do dziś. W związku z tym że półki w postaci nadstawek. Formę tę zapożyczono
w tekście przedstawiono zmiany wzorów rozwiązań z dawnych gabinetów możnowładców, upraszczając ją
funkcjonalnych obiektów biurowych, ich umeblowania jednak, pozbawiając zdobień, przez co stała się czysto
i wyposażenia technicznego oraz sposoby motywo- użytkowa. Wraz z rozwojem zakładów przemysłowych,
wania pracownika i uwzględniania jego potrzeb zwią- bankowości, agencji ubezpieczeniowych, prasowych
zanych z przestrzenią pracy biurowej (różne teorie itp. powstała wyspecjalizowana, odrębna przestrzeń
organizacji pracy). zwana biurem.
1. ROZWÓJ TEORII I PRAKTYKI DO POA
OWY 2. PRZEA
OM XIX I XX WIEKU
XIX WIEKU
2.1. Klasyczne teorie organizacji pracy
1.1. Prekursorzy teorii organizacji pracy
Klasyczne teorie organizacji, zajmujÄ…ce siÄ™ przede
Kobyliński2 twierdzi, że wiedza naukowa o organizacji wszystkim pracą produkcyjną, ze względu na odmien-
pracy miała swoich prekursorów - byli nimi ekonomi- ne podejście do problemów organizacji i kierowania
sta A. Smith (1725-1790) oraz matematyk Ch. Babbage ludz
mi dzielimy na:5
(1792-1871), którzy zauważyli zwiększenie wydajności " Kierunek techniczno-fizjologiczny zwany  nauko-
pracy poprzez wprowadzenie zasady podziału pracy3, wą organizacją pracy , reprezentowany przez
a także twórca tzw. utopijnego socjalizmu, R. Owen amerykańskiego doradcę przemysłowego F.W.
(1771-1858), który interesował się wpływem warunków Taylora (1856-1915). Jego twórcy kładli nacisk
bytowych oraz czasu pracy na wydajność robotnika. głownie na aspekty techniczno-fizjologiczne, np.
zastosowanie odpowiednich narzędzi, motywo-
1.2. Pomieszczenie o charakterze biurowym
wanie bodz
cami finansowymi, rozbicie pracy ro-
przed epokÄ… industrializacji
botników na proste czynności i dokładne okre-
Maciej Złowodzki4 pisze:  Pierwszymi  profesjonal- ślenie czasu wymaganego na wykonanie każdej
nymi stanowiskami pracy biurowej, (...) były pulpity z nich czy dobieranie odpowiednich ludzi do da-
pisarzy zakonnych w klasztorach, następnie skrybów nego zadania.
1
M. Złowodzki,Technologiczne i środowiskowe projektowanie architektury biur, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 1997, s. 8.
2
W. Kobyliński, Podstawy współczesnego zarządzania, Kolegium Wydawnicze SWSPiZ w A
odzi, A
ódz
-Warszawa 2005, s. 11.
3
A. Smith Udowodnił m.in., że dziesięciu ludzi działających w warunkach racjonalnego podziału pracy jest w stanie w ciągu jednego dnia
wytworzyć 48 tys. szpilek, podczas gdy działając w odosobnieniu, mogą wytworzyć jedynie 200 szpilek (podano za: Kobyliński, op. cit.,
s.11).
4
M. ZÅ‚owodzki, op. cit., s. 183.
5
W. Kobyliński, op. cit., s. 13.
ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011 53
B. URBANOWICZ
" Kierunek administracyjny zwany  klasyczną teo- " Ekonomizacja ruchów  eliminacja ruchów zbęd-
rią organizacji , której inicjatorem był francuski in- nych, zabierających czas i siły, a w związku z tym
żynier i dyrektor kombinatu węglowego H. Fayol celowe rozmieszczanie elementów danego stano-
(1841-1925). Zwolennicy tego podejścia skupiali wiska pracy (badania Franka i Lilian Gilbrethów).7
się głównie na problematyce właściwego kiero-
wania ludz
mi, stąd teoria ta nie będzie omawiana
szerzej w tym artykule.
F.W. Taylor, po wieloletnich obserwacjach do-
konanych w różnych zakładach przemysłowych, opi-
sał swoje spostrzeżenia w książce wydanej w 1911
roku pt.  Zasady naukowego zarzÄ…dzania (Principles
of scientific management). Autor sprawdził swoje tezy
w praktyce w fabryce Bethlehem Steel, gdzie wyka-
zał, że dzięki trzymaniu się jego wytycznych robotnik
zwiększył swoją wydajność prawie czterokrotnie (z
12,5 t/dzień ładowanej surówki żelaza do 47,5 t/dzień).
y
ródłem sukcesu było odpowiednio dobrane narzę-
dzie (łopata jej ciężar, kształt, długość uchwytu) oraz
sposób posługiwania się nim (kąt ustawienia nóg pra-
cownika, wychylenie ciała przy nabieraniu i ładowaniu
itp.)6. Główne zasady głoszone przez zwolenników tzw.
 tayloryzmu to:
" Naukowy dobór pracowników i przygotowanie
Ryc. 1. Schemat organizacji hierarchicznej
ich (szkolenie) do wykonywania pracy zgodnie Opracowanie autorki na podstawie: Cunliffe,
Raymond, 1997, s. 11
z wytycznymi.
" Kontrola wykonania zadania przez zarzÄ…dzajÄ…ce-
go, zapewniajÄ…ca wykonywanie pracy zgodnie
z zaleceniami. Tayloryzm miał zarówno zwolenników, jak
" Daleko idący podział pracy, wynikający z założe- i przeciwników. Zwolennicy argumentowali, że pozwa-
nia, że praca rozłożona na etapy jest łatwiejsza la on na dużą obniżkę cen, przez co produkty stają
do wykonania i skontrolowania (zwiększona pro- się tańsze, a co za tym idzie, bardziej dostępne dla
duktywność). przeciętnego człowieka, dzięki czemu wzrasta popyt,
" Motywowanie ludzi bodz
cami finansowymi, wy- wymuszający zwiększoną produkcję, a zatem zwięk-
wodzące się z podejścia, że człowiek pracuje szenie zatrudnienia (zysk pracownika, przedsiębiorcy
tylko dla pieniędzy ( homo economicus ). Zróżni- i konsumenta). Ci drudzy uważali, że doprowadza on
cowanie bodz
ców finansowych odpowiednio do do zwolnień, wytężony wysiłek nie był proporcjonalnie
wydajności i pomiarów czasu pracy. nagradzany, praca zgodnie z zaleceniami F.W. Taylora
" Elementy  irracjonalne , jak radość, sympatia, prowadziła do alienacji oraz dehumanizacji. Dodatko-
gniew itp., rozpraszają, stąd należy je wyelimino- wo wprowadzenie tego systemu wiązało się ze stwo-
wać. rzeniem ogromnego zespołu konsultantów, co było
"  y
ródłem kompetencji jest naczelne kierownictwo bardzo kosztowne. Jak pisze W. Kobyliński:  Fabryka
przedsiębiorstwa lub ustanowiony przezeń po- Forda w okresie największej prosperity przypominała
rządek, a kompetencje są delegowane na niższe raczej wielki obóz koncentracyjny niż nowoczesny za-
szczeble hierarchiczne. (Steinmann, Schreyögg, kÅ‚ad przemysÅ‚owy. To wÅ‚aÅ›nie w dużym stopniu pod
2001, s. 41), (ryc. 1). wpływem krytyki systemu Forda zrodziły się koncepcje
6
Tego typu dociekania dały począ tek ergonomii.  Ergonomia jest kompleksową nauką stosowaną, zajmującą się interakcją i wzajemnymi
zależnościami pomiędzy człowiekiem, jego aktywnością i środowiskiem (M. Złowodzki, O ergonomii i architekturze, Wyd. Politechniki
Krakowskiej, Kraków 2008, s. 57).
7
Kobyliński, op. cit., s. 17.
8
Ibidem, s. 18.
54 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011
WPA
YW TEORII ORGANIZACJI PRACY NA PRZESTRZEC
BIUROW

Ryc. 2. Rzut Larkin Building.
Opracowanie autorki na podstawie: http://carusostjohn.com/media/artscouncil/history/euro_stakeholder/index.html
pracy zhumanizowanej (...) 8. Zjawisko to zostało sparo- pomieszczenia kierownictwa nadzorującego pracę.10
diowane przez Charliego Chaplina w filmie pt. Dzisiej- Ów szyk ułożenia biurek wg F. Duffy ego11 podkreślał
sze czasy ( Modern days ). panujący w instytucji porządek. Same biurka (również
zaprojektowane przez F.L. Wrighta) swojÄ… konstruk-
2.2. Przełożenie klasycznej teorii organizacji
cją wyrażały ograniczenie wolności pracownika - sie-
pracy na przestrzeń
dziska były zintegrowane i umocowane wspornikowo
Powstaje pytanie  jak spostrzeżenia i zasady wypraco- (ryc. 4). Rzut budynku obrazuje racjonalność, porzą-
wane przez F.W. Taylora i jego kontynuatorów wpłynęły dek, sztywność i surowość - miał być odpowiednim
na obiekty biurowe. Mamy początek XX wieku, archi- miejscem pracy dla człowieka traktowanego jak trybik
tekt F.L. Wright projektuje wiele ze swych najbardziej w maszynie. Wracając do mebli - zapewne zarówno
znanych obiektów. Jednym z nich jest budynek Lar- ze względu na ówczesną technologię i materiały, jak
kin Building w Nowym Jorku (1904), który posłuży jako i ze względu na podejście do pracownika były bardzo
przykład ilustrujący tayloryzm w przełożeniu na pracę masywne. Wyglądem swym przypominały stanowisko
i przestrzeń biurową (ryc. 2). pracy mechanika, a nie pracownika biurowego. Me-
Zaprojektowana przez architekta przestrzeń ble przytwierdzane były do podłoża, co podobnie jak
biurowa tworzy jedno wnętrze.9 y
ródłem światła były waga biurka, uniemożliwiało ich przemieszczanie. Sta-
świetliki oraz oświetlenie sztuczne. Wprowadzono me- nowisko wyposażone było w liczne szuflady. Niektóre
chaniczną wentylację. Biurka dla urzędników ułożone warianty biurka dla Larkin Building posiadały dodatko-
były w szyku w bardzo małych odległościach (skróce- wą nadstawkę z podziałkami na dokumenty. Wnętrze
nie drogi informacji) (ryc. 3). Często pracowano  twarzą tworzyły także rzędy szaf na dokumenty.
w twarz . Prócz miejsc dla  szeregowych pracowni- Zaletami pracownika początku przełomu XIX
ków wewnątrz hali bądz
wzdłuż jej zewnętrznych ścian i XX wieku nie były inteligencja i pomysłowość, lecz
w pomieszczeniach indywidualnych znajdowały się punktualność i umiejętność synchronicznego wyko-
9
Jak twierdzi M. Złowodzki (wg M. Złowodzki, O środowisku architektonicznym pracy biurowej, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków,
1992, s. 60) liczba biurek we wnętrzach wielkoprzestrzennych stopniowo wzrastała od kilkudziesięciu pod koniec XIX w., do kilkuset w
pierwszej połowie XX w.
10
Awans polegał na uzyskaniu większego biurka, większej przestrzeni wokół niego, bądz
pomieszczenia indywidualnego.
11
F.Duffy, The new Office, Conran Octopus, Londyn 1997.
ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011 55
B. URBANOWICZ
nywania pracy, ponieważ niegdysiejsza praca indywi-
3. ROZWÓJ TEORII I UKA
ADÓW PRZESTRZEN-
dualna została zastąpiona pracą kolektywną, w której
NYCH DO LAT 70. XX WIEKU
opracowywane akta były na bieżąco przekazywane
3.1. Model stosunków międzyludzkich oraz
z biurka na biurko (przetwarzanie danych przez urzęd-
Mayo i tzw.  efekt Hawthorne
ników). Wzorcem dla takiego sposobu pracy stała się
taśma produkcyjna. W związku z tym pojawiła się ko- Jak pisze W. Kobyliński13, czynnikiem, który miał silny
nieczność zgromadzenia wszystkich pracowników wpływ na odejście od czysto klasycznego podejścia
w jednym czasie i miejscu  układ taki ułatwiał prze- do teorii organizacji pracy, był eksperyment dokonany
pływ informacji oraz kontrolę pracy. Opisany stan rze- w Zachodnich Zakładach Elektrycznych w Hawthorne.
czy powodowany był skromnym zasobem urządzeń Na decyzję o dokonaniu eksperymentu miały wpływ
techniczno-informatycznych wspomagających pracę występujące w ww. zakładzie problemy, tj. problem
biurową. Nowymi urządzeniami usprawniającymi pracę z płynnością kadr, konflikty pracowników z kadrami.
były szafka na akta, telefon, maszyna do liczenia, ma- Wbrew zasadom głoszonym przez Taylora, sytuacji
szyna do pisania.12 Efektem pracy w takich warunkach nie poprawiało motywowanie bodz
cami finansowymi.
było między innymi zmęczenie powodowane hałasem Pracowników podzielono na dwie grupy  grupę do-
oraz stałą obserwacją. świadczalną oraz kontrolną. Celem badań miało być
określenie, na ile wydajność pracy wzrośnie pod wpły-
wem zmiany warunków pracy, a dokładnie natężenia
oświetlenia. Wyniki badań były zaskakujące  w przy-
padku zwiększenia natężenia światła, tak jak zakłada-
no, efektywność wzrosła, ale co trudne do wyjaśnienia,
zarówno w grupie badanej, jak i kontrolnej. Wydajność
wzrastała w obu grupach także w przypadku zmniej-
szenia natężenia światła w grupie doświadczalnej.14
Ryc. 3. Wnętrze Larkin Building Ryc. 4. Jedno z biurek zaprojektowanych przez F.L. Wrighta
Opracowanie autorki na podstawie [Duffy, 1997, s. 20] dla Larkin Building. Fot.: autorka, MAKK - Museum
für Angewandte Kunst, Kolonia, Niemcy, 14.06.2009.
12
D. Winnicka-Jasłowska, Ewolucja obiektu biurowego na przestrzeni XX wieku jako wynik wzrastających wymagań użytkowników. Dyser-
tacja doktorska. Maszynopis, Politechnika ÅšlÄ…ska, Gliwice 2000, s. 87.
13
W. Kobyliński, op. cit. s. 25-27.
14
Zaistniałą sytuację tłumaczono następująco: oświetlenie zwiększyło wydajność pracowników grupy badanej, jednakże widząc to, grupa
kontrolna nie chciała pozostawać w tyle, stąd dalsze manipulowanie oświetleniem nie miało już znaczenia (rywalizacja międzypracownicza),
(podano za: Świderski, s.5, http://www.polityka-polska.pl). Powstało pojęcie  efekt Hawthorne oznaczające  możliwość zniekształcenia
wyników wskutek świadomości pracowników uczestniczących w eksperymencie, która mogła wywołać zmianę ich zachowań w porównaniu
do sytuacji normalnej (Schreyögg, Steinmann, 2001, s. 42).
56 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011
WPA
YW TEORII ORGANIZACJI PRACY NA PRZESTRZEC
BIUROW

W celu wyjaśnienia zjawiska do badań włączono gru-
pę naukowców z Harvardu z E. Mayo (1880-1949) na
czele. Wnioski były następujące:
" Aspekty techniczno-fizjologiczne (a także eko-
nomiczne  taylorowski człowiek ekonomiczny)
nie mają aż tak silnego wpływu na wzrost wy-
dajności, jak wcześniej zakładano. Natomiast
znaczenie majÄ… zainteresowanie pracownikiem,
jego potrzebami, troska o jego dobrobyt (aspekty
społeczne  człowiek społeczny).
"  Grupa kształtowała własne wyobrażenie o dzien-
nej wydajności, która była niższa od oczekiwanej
przez kierownictwo. Członkowie grupy wykształ-
cili specyficzne sposoby postępowania i wza-
jemne interakcje w celu realizacji własnej normy
Ryc. 5. Schemat biura krajobrazowego.
wydajności 15 (wymagania stawiane przez grupę Opracowanie własne autorki
nieformalną mają większy wpływ na pracownika
niż te stawiane przez kierownictwo). 5). Czynnikiem determinującym aranżację tego typu
"  Grupy nieformalne tworzyły się ponad grupami biura było założenie pracy w zmiennych grupach robo-
formalnymi, a o przynależności do nich decy- czych. Zespoły takie były tworzone w celu wykonania
dowały różne czynniki, w tym ważne były cechy konkretnego zadania. Po jego wykonaniu następowało
osobiste. W razie potrzeby członkowie grup nie- rozwiązanie grupy i utworzenie nowej, jej przebudowa
formalnych udzielali sobie pomocy. Kontaktów lub pozostawienie w stanie niezmienionym (jeśli nowe
takich między grupami nie było. 16 zadanie było podobne). Każda grupa zajmowała pe-
wien obszar, którego granice były czytelne dzięki od-
3.2. Przełożenie modelu stosunków dzieleniu za pomocą donic lub lekkich przestawnych
międzyludzkich na przestrzeń ekranów. Rolą ekranów było głównie wydzielanie wi-
zualne, a także akustyczne (nie chodziło o imitowanie
BIURO KRAJOBRAZOWE
wnętrz). Problemy akustyczne miały być niwelowane
Przykładem obrazującym nowe podejście do or- przez wprowadzenie tzw. tła dz
więkowego, czyli szu-
ganizacji przestrzeni jest europejskie biuro typu krajo- mu mającego unieczytelnić sąsiednie dz
więki, a także
brazowego. Model ten powstał w wyniku rozpoczętych poprzez używanie powierzchni tłumiących hałas (wy-
w latach 50. badań nad technologią i środowiskiem kładziny, sufity podwieszane, ekrany dz
więkochłonne)
biurowym. Pierwszą realizacją tego typu biura była sie- oraz odpowiednio ukształtowane meble (niskie i ażuro-
dziba firmy Buch und Ton w Gütersloh. we  z minimalnÄ… iloÅ›ciÄ… pÅ‚aszczyzn pionowych odbija-
Jak pisze M. ZÅ‚owodzki17 (ZÅ‚owodzki, 1992, s. jÄ…cych fale dz
więkowe). Dodatkowo umeblowanie każ-
89-98 oraz 186-189), biuro krajobrazowe (Großraum- dego zespoÅ‚u byÅ‚o ukÅ‚adane pod innym kÄ…tem. Wszy-
büro) to biuro wielkoprzestrzenne  duża hala z moż- scy pracownicy bez wyjÄ…tku zajmowali miejsce w hali.
liwie jak największym rozstawem słupów konstruk- Stanowiska kierownictwa i narad różniły się jedynie
cyjnych i z gęstą siatką wbudowanych w podłogę oddzieleniem ekranami. Ekrany-ścianki miały izolować
przyłączy silnych i słabych prądów. W celu stworze-  tworzyć odczucie wnętrza, a nie zamknięte pokoje.
nia odpowiednich warunków pracy w każdym miejscu Występowały w dwóch wariantach wysokości: 1,40
hali (troska o pracownika) konieczne było stworzenie m  oddzielające grupy robocze oraz 1,80 m - ekrany
sztucznego środowiska  pełna klimatyzacja oraz sta- przy przejściach (z założenia niwelacja rozpraszające-
łe, jednorodne, górne światło sztuczne. Wszystkie te go ruchu). Przewidziano także miejsca wypoczynku
zabiegi miały na celu stworzenie elastycznej przestrze- wyposażone w leżanki, fotele, a także aneks kuchen-
ni dającej swobodę i łatwość przearanżowywania (ryc. ny. Dzięki takiej aranżacji możliwe było uzyskanie płyn-
15
G. Schreyögg, H. Steinmann, ZarzÄ…dzanie. Podstawy kierowania przedsiÄ™biorstwem. Koncepcje, funkcje, przykÅ‚ady, Oficyna Wydawnicza
PWr, Wrocław 2001, s. 43.
16
Ibidem
17
M. ZÅ‚owodzki, op. cit. 1992, s. 89-98 oraz 186-189.
ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011 57
B. URBANOWICZ
ności pracy (etapy obróbki informacji tożsame z taśmą
produkcyjną)  wyeliminowano konieczność przerywa-
nia pracy i przemieszczania się do innych członków ze-
społu w celu uzyskania informacji.
Wyposażenie biura krajobrazowego było zupeł-
nie odmienne od stosowanego w amerykańskich wnę-
trzach wielkoprzestrzennych na poczÄ…tku XX wieku.
Główna różnica polegała na lekkości i ażurowości mebli
nowego typu. Wycofano się z biurek na rzecz stołów -
blatów, pracownicy siedzieli na obrotowych krzesłach,
szafy zastąpiono ruchomymi, podręcznymi pojemnika-
mi, kartotekami i registraturami, dokumenty składane
były z reguły w magazynie centralnym, dzięki czemu
przestrzeń została uwolniona od masywnych szaf (za-
Ryc. 6. Schemat wnętrza aranżowanego tzw. boksami
sadą było składanie każdego dnia opracowanych do-
biurowymi. Opracowanie własne autorki
kumentów  dostępność dla każdego, uniemożliwianie
narastania pliku dokumentów na stanowisku).
Po pierwszej fali zachwytu okazało się, że roz- ściokątnym, póz
niej wyparty przez układy ortogonal-
wiązanie to niekorzystnie wpływa na pracowników. ne, lepiej wpisujące się w większość (prostokątnych)
Powodami krytyki były, jak podaje Złowodzki18 między rzutów budynków. System dawał możliwość tworze-
innymi: nia zarówno pojedynczych stanowisk, jak i utworze-
" tło dz
więkowe działające drażniąco i męcząco; nia stanowiska pracy zespołowej. Boks tworzony jest
" brak wyizolowania komunikacji powodujące roz- z trzech lekkich ścianek, w których prowadzone były
praszanie; kanały instalacyjne. Ścianki, podobnie jak w biurach
" brak kontaktu ze środowiskiem zewnętrznym krajobrazowych, występowały w dwóch wariantach
osób pracujących w większym oddaleniu od wysokości  1,40m-1,50m oraz 1,80-2,0m. Pierwszy
okien (pomimo zastosowania przeziernych me- wariant pozwala widzieć osobie stojącej ponad nimi.
bli); Płaszczyzny te są doskonałym miejscem na ekspozy-
" ażurowość aranżacji powodująca wrażenie cią- cję informacji oraz umożliwiają przywieszanie szafek,
głej kontroli; półek itp.  ścianki mają wbudowane prowadnice i inne
" monotonia wnętrza, brak personifikacji (wszędzie systemy umożliwiające szybką zmianę aranżacji sta-
takie same meble, światło itp.), ciągła rotacja. nowiska. Podkreślana była ekonomiczność tego roz-
wiązania - szafki podwieszane na ściankach nie zaj-
BOKSY BIUROWE
mowały powierzchni podłogi. Odmiennie traktowane
Innym przykładem są wypracowane poprzez było magazynowanie  zrezygnowano z tzw. czystego
badania, a powstałe w latach 70. XX wieku boksy biu- blatu. W zamian za to wprowadzono magazynowanie
rowe (ryc. 6). System ten jest próbą rozwiązania pro- w zasięgu ręki pracowników, co pozwalało na popra-
blemu pracy biurowej  praca w grupie w większym wienie płynności pracy. Problem  chomikowania akt
pomieszczeniu czy indywidualnie w odosobnieniu. rozwiązano poprzez ograniczenie ilości i wielkości szaf,
Praca w grupie daje możliwość współuczestniczenia przez co pracownicy na bieżąco muszą dokonywać
w niej i kontaktów ze współpracownikami, natomiast selekcji informacji. Modułowy system boksów umożli-
praca w odosobnieniu zapewnia bezpieczeństwo i izo- wia dostosowanie stanowiska do indywidualnych po-
lację. Przeprowadzone badania wykazały, że wyżej trzeb zarówno jeśli chodzi o specyfikę wykonywanej
wymienione potrzeby można zaspokoić, umieszczając pracy (np. różnice sprzętowe), jak i warunki środowiska
pracowników w boksie wyodrębnionym z trzech stron (oświetlenie, temperatura i wymiana powietrza). Oprócz
ściankami. Pierwszy system boksów biurowych został wyżej wymienionych zalet boksy biurowe pozwalają na
nazwany Action Office 2 (póz
niejsze Action Office). Jak zachowanie prywatności (osłona wizualna poprawia-
pisze M. Złowodzki19, oparty on został na module sze- jąca komfort pracy), terytorialności, indywidualizację
18
Ibidem
19
Ibidem, s. 89-98 oraz 191-203.
58 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011
WPA
YW TEORII ORGANIZACJI PRACY NA PRZESTRZEC
BIUROW

stanowiska pracy. Prócz tego stwarzają lepsze wa- wstanie tej teorii miały wpływ prace A. Maslowa, teoria
runki pracy koncepcyjnej  między innymi poprawiają ERG, teoria X i Y.
akustykę. Poważną wadą tego systemu jest trudność
DRABINA POTRZEB A. MASLOWA
w orientacji w biurze zagospodarowanym boksami
 wywołuje on wrażenie labiryntu, istnieją problemy Jedną z teorii mieszczących się w tym nurcie
z oświetleniem, brakuje dostępu do okna (większość jest teoria A. Maslowa. Jej autor twierdził, że potrzeby
pracowników usadowionych jest w wewnętrznej części człowieka można uporządkować hierarchicznie, two-
ogromnej hali). rząc piramidę (analogicznie do piramidy żywieniowej).
W czasie rozwoju wyżej wymienionych rozwią- Przejście na kolejny poziom możliwe jest dopiero po za-
zań przestrzenno-organizacyjnych w biurach zaczęły spokojeniu potrzeb niższego szczebla (ryc. 7). Jednak,
się pojawiać nowe urządzenia techniczne usprawnia- jak pisze W. Kobyliński22 teoria ta ma swoje słabości.
jące pracę oraz pozwalające na stopniowy spadek ilo- Najpoważniejszą jest to, że nie zawsze u pracowników
ści prac rutynowych na rzecz koncepcyjnych. Poniżej występują wszystkie zakładane przez Maslowa grupy
przedstawiono ówcześnie nowe urządzenia biurowe.20 potrzeb - niektórzy ludzie inaczej szeregują wymienio-
Lata 30.-50. XX wieku wprowadzają do pracy biurowej ne potrzeby, dla innych potrzeby z różnych szczebli są
dalekopis, kserografy pyłowe, kopiarki, kalkulatory me- równie istotne, dla jeszcze innych potrzeby wyższego
chaniczne, pierwsze komputery I i II generacji. W latach rzędu mogłyby nie istnieć. Dzięki dostrzeżeniu tego
60.-70. XX wieku powstają fax, poczta pneumatyczna, typu uchybień wykształciły się kolejne teorie.
komputer III i IV generacji z końcówkami inteligentny-
mi oraz mikrofilmowanie jako nowy sposób archiwiza-
cji (oszczędność miejsca). Co bardzo istotne, wzrost
znaczenia pracy zespołowej oraz nacisk na kontakty
interpersonalne, które przyczyniły się do spłaszczenia
struktury hierarchicznej organizacji pracy biurowej.
4. OD LAT 70. XX WIEKU DO CZASU OBECNEGO
4.1. Model zasobów ludzkich
Dalszy rozwój teorii organizacji pracy doprowadził do
uznania, że motywowanie pracowników wyłącznie
bodz
cami finansowymi (tayloryzm) czy chęcią ich za- Ryc. 7. Drabina potrzeb Maslowa. Opracowanie autorki na
podstawie http://www.businessballs.com/images/maslow_
dowolenia (model stosunków międzyludzkich) nie jest
hierarchy.htm
wystarczającym środkiem. Powstała nowa teoria, którą
TEORIA ERG
dobrze tłumaczą słowa Argyrisa. Zakładał on, że jeżeli:
 (...) człowiek od dzieciństwa po wiek dojrzały przeżywa Twórca tej teorii motywacji C. Alderfer, podobnie
pewien proces od dużej zależności po ukształtowanie jak A. Maslow, uszeregował potrzeby człowieka w hie-
się autonomicznej osobowości, to doprowadzi to do rarchię. Tworzą one trzy grupy:
wniosku, iż tradycyjne struktury organizacyjne muszą E (existanceneeds)  potrzeby egzystencji, czyli do-
być postrzegane jako demotywujące i hamujące .21 tyczące potrzeb fizjologicznych i materialnych;
Badacze tworzący ten nurt (m.in. McGregor, Argy- R (relatednessneeds)  potrzeby kontaktu, które
ris, Likert  podano za Schreyögg, Steinmann, 2001) dotyczÄ… kontaktów spoÅ‚ecznych;
sugerowali wprowadzenie reform w organizacji pracy G (growthneeds)  potrzeby rozwoju, zwiÄ…zane
umożliwiających pracownikowi rozwój i partycypację z samorealizacją, wzbogacaniem własnej oso-
w procesach decyzyjnych, motywując go zaufaniem bowości oraz potrzebą bezpieczeństwa.
(nie systemem kar), zastępując kontrolę (nadzór) samo- A. Lubrańska23 (Lubrańska, 2008, s. 66) twier-
kontrolą, wzbogacając organizację poprzez ukształto- dzi, że zasadnicza różnica wiąże się z założeniem, że
wanie wielostronnych przepływów informacji. Na po- człowiek może być motywowany jednocześnie przez
20
D. Winnicka-Jasłowska, op. cit., s. 87.
21
G. Schreyögg, H. Steinmann , op. cit., s.44.
22
W. Kobyliński, op. cit., s. 27-28.
23
A. Lubrańska, Psychologia pracy. Podstawowe pojęcia i zagadnienia, Wyd. Difin, Warszawa 2008, s. 66.
ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011 59
B. URBANOWICZ
kilka czynników. Autor uważał także, że wraz z zaspo- Wszystkie te doświadczenia, teorie, wyniki ba-
kajaniem potrzeb wyższych kategorii pojawia się fru- dań doprowadziły w ostatnim czasie do powstania
stracja związana z niezaspokajaniem innych. Dłuższe czterech nowych modeli organizacji27:
utrzymywanie się takowego stanu powoduje powrót " Organizacja ucząca się  wg definicji  podno-
do potrzeb niższego szczebla (regresja). Frustracja za- sząca swoją elastyczność, ciągle adaptująca się,
nika wraz z ich zaspokojeniem. dostosowujÄ…ca siÄ™, transformujÄ…ca siÄ™ do zmian
zachodzących w otoczeniu. 28 oraz dążąca do
TEORIA X I Y
ciągłego uczenia się wszystkich jej członków
Autorem tej teorii był D. McGregor (1906  1964), i przepływu wiedzy w jej wnętrzu.
który uznał, że za wydajność pracownika odpowie- " Organizacja inteligentna  organizacja inteligent-
dzialny jest kierownik, a właściwie jego podejście do na wykorzystuje inteligencję wszystkich swoich
pracownika, które wg twórcy teorii mogą być dwoja- członków, gromadzi i umiejętnie zarządza zaso-
kie:24 bami intelektualnymi, jest samouczÄ…ca siÄ™ oraz
- Teoria X  kierownik zakłada, że pracownik pracu- samodoskonaląca. Każdy jej członek może przyj-
je z konieczności, jest leniwy i trzeba go zmuszać mować taki zakres działań, na ile posiada kom-
do pracy, która zresztą jest przykrym obowiąz- petencji, przy założeniu minimum kontroli.
kiem. Takie podejście prowadzi do stosowania " Organizacja fraktalna - fraktalem jest samodziel-
przez osobę zarządzającą autokratycznego stylu na jednostka przedsiębiorstwa (ryc. 8). Cechy or-
pracy. ganizacji fraktalnych to:
- Teoria Y  kierownik działający w myśl teorii Y " maksymalna decentralizacja uprawnień
przyjmuje, iż pracownik uznaje że praca jest i odpowiedzialności, zarządzanie poprzez
w sposób naturalny konieczna człowiekowi do partycypację  zarządzanie przez każdego
życia, szuka w pracy samorealizacji poprzez pracownika (każdy pracownik jest samo-
dobrowolne realizowanie nowych wyzwań. Kie- podobnym do całej organizacji fraktalem,
rownik o takim podejściu stymuluje swych pod- przy dużej autonomii każdego fraktala),
władnych, udziela pomocy, stara się zaspokoić jednocześnie nie rezygnując z utrzymywa-
ich zarówno materialne, jak i pozamaterialne po- nia stanowisk kierowniczych;
trzeby25. " zdolność do natychmiastowej adaptacji
do nowych warunków;
NEOKLASYCYZM (EMPIRYZM,
" prostota  zasada minimalizowania ilości
MENEDŻERYZM)
przepływającej przez fraktale informacji
Teoria organizacji pracy w dużej mierze opiera w celu uniknięcia szkodliwego nadmiaru
się na obserwacjach i badaniach doświadczalnych. Za (chaos).
główny sposób motywowania pracowników uznaje się " Organizacja wirtualna  zgodnie z jedną z defini-
w niej  zainteresowanie robotnika pracą, pobudzanie cji jest to  zbiór jednostek organizacyjnych prze-
jego inicjatywy i samodzielności, włączanie do pro- strzennie rozproszonych (nawet w skali global-
cesów decyzyjnych itp. 26 Ważne jest wprowadzenie nej), realizujących wspólne przedsięwzięcia go-
zasady decentralizacji rozstrzygnięć, gdzie podejmo- spodarcze, dobieranych dynamicznie  według
wanie decyzji lokuje się na możliwie najniższym szcze- kryterium procesowego  do realizacji i na czas
blu, posiadającym jednak kompetencje do wykonania realizacji określonych zadań 29. Podstawowym
powierzonego mu zadania. Czynnikami ułatwiającymi elementem umożliwiającym działanie organizacji
pracę zgodnie z teorią neoklasyczną są jasne określa- jest sieć komunikacyjno-informatyczna, użytko-
nie zadań oraz obiektywny pomiar wyników pracy. wana za pomocą komputerów i innych urządzeń
teleinformatycznych, dzięki, której możliwy jest
24
Ibidem, s. 28-29.
25
Amerykański psycholog E.H. Schein proponuje bazujący na teorii X i Y  model eklektyczny, uwzględniający fakt skomplikowania i zmien-
ności natury ludzkiej (Kobyliński, 2005, s. 28). Według niego człowiek będący pod wpływem zmieniających się warunków (np. aktualna
sytuacja rodzinna czy samopoczucie) raz jest pracowity i pełen inicjatywy, innym razem trzeba wobec niego stosować narzędzia przymusu
i kar w celu zmotywowania go do pracy.
26
W. Kobyliński, op. cit., s. 29.
27
Wg B. Mikuła i in., Zarządzanie przedsiębiorstwem XXI wieku. Wybrane koncepcje i metody, Difin, Warszawa 2002.
28
Ibidem, s. 9.
29
Ibidem, s. 29, [za:] Klonowski 2000, s. 193.
60 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011
WPA
YW TEORII ORGANIZACJI PRACY NA PRZESTRZEC
BIUROW

szybki kontakt pomiędzy partnerami. Organizacja " od układu hierarchicznego po zmienność układu
taka charakteryzuje się brakiem biurokratycznych władzy (od struktury hierarchicznej po płaską czy
komórek zarządzających  ich miejsce zastępuje sieciową), (ryc. 9);
koordynator, sterujący tworzeniem sieci i ją koor- " od minimalnej ruchliwości pracownika po mobil-
dynujący. ność oraz rotację pojedynczego pracownika i ca-
Podsumowując, organizacje stopniowo prze- łych zespołów.
chodzÄ…:30
Ryc. 9. Schematy organizacji płaskiej i sieciowej.
Ryc. 8. Przykład fraktala geometrycznego - trójkąt
Opracowanie własne autorki
Sierpińskiego. Opracowanie autorki na podstawie
http://mojefraktale.cba.pl/index.php?a=fraktal.php&kategoria-
=rekurencyjne&fraktal=trojkat
4.2. Przełożenie modelu zasobów ludzkich
na przestrzeń
" od stałości do zmienności; Ostatnie dwudziestolecie było bardzo bogate w nowe
" od biurokracji do adhokracji;31 rozwiązania zarówno w dziedzinie teorii organizacji pra-
" od wytwarzania rzeczy do przetwarzania infor- cy, jak i typów stanowisk pracy czy nowych urządzeń
macji  powstaje społeczeństwo oparte na in- elektronicznych oraz technologii teleinformatycznych.
formacji, tzw. społeczeństwo sieci internetowej Obecne trendy dążą do związania emocjonalnego
(Network Society); i identyfikacji pracowników z firmą poprzez coraz więk-
" od wykorzystywania i kontrolowania pracownika szą możliwość wpływania na jej funkcjonowanie czy
po rozwijanie jego możliwości; wizerunek. Coraz częściej w tym samym celu miejsca
" do uszczuplania organizacji poprzez outsour- pracy Å‚Ä…czy siÄ™ z funkcjami nieprodukcyjnymi, jak na
cing32, lean management, leanproduction;33 przykład rekreacja, sport czy gastronomia.34
30
Ibidem, s. 33-34.
31
 Adhokracja (adhocracy) - organizacji działającej w złożonym, dynamicznym otoczeniu konkurencyjnym i charakteryzującej się tymczaso-
wością i zredukowaną do minimum strukturą formalną. Organizacje tego typu składają się zazwyczaj z zespołów projektowych powołanych
w celu wykonania danego zadania. Po jego ukończeniu członkowie zespołu organizacji typu  ad hoc przegrupowują się i są włączani do
innego projektu ,http://www.hrk.pl/slowniki/Term/?artykul=449&sort=6&lang=PL&title=adhokracja.
32
  Outsourcing polega na przekazaniu zewnętrznym usługodawcom zgodnie z postanowieniami w umowie (kontrakcie) powtarzających
się wewnętrznych zadań organizacji, związanych z ich realizacją pracowników, maszyn, urządzeń, wyposażenia, technologii i innych za-
sobów oraz kompetencji decyzyjnych dotyczących ich wykorzystania [M. F. Greaver II, 1999, s. 3], [za:] http://mfiles.pl/pl/index.php/
Outsourcing.
33
  Lean management jest sposobem zarządzania przedsiębiorstwem, wykorzystywanym szczególnie w procesie restrukturyzacji. Jego
istotą jest  wysmuklanie przedsiębiorstwa poprzez racjonalizacje zadań dotyczących zarządzania majątkiem firmy, zarządzania personelem,
jak też skupienie się na kształtowaniu pozytywnych kontaktów z otoczeniem. Koncepcja  lean management zmierza do uzyskania wysokiej
produktywności i jakości produktów, przy maksymalnym usprawnieniu organizacji i wszelkich procesów pracy. http://mfiles.pl/pl/index.
php/Lean_management
34
M. ZÅ‚owodzki, op. cit. 1997, s. 169.
ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011 61
B. URBANOWICZ
Ryc. 10. Schemat biura kombi. Opracowanie własne autorki
BIURO TYPU KOMBI
" łatwość komunikacji i współpracy;
Rozwiązaniem przestrzennym wypracowanym " zapewnienie zaspokojenia potrzeby terytorialności
na przełomie lat 70. i 80. jest biuro typu kombi. Biuro  każda osoba ma swoją wydzieloną przestrzeń;
to jest kolejną próbą zaspokojenia sprzecznych potrzeb " możliwość indywidualizacji stanowiska pracy;
użytkowników, tj. potrzeby izolacji (konieczna przy pracy " kontrola nad parametrami środowiska pracy 
koncepcyjnej) oraz współuczestnictwa w życiu społecz- temperatura, nasłonecznienie, światło, wilgoć,
nym. Jak pisze M. ZÅ‚owodzki35 odpowiednikiem miejsca ruch powietrza;
skupienia są celki  każdy pracownik ma indywidualne " lepsze wykorzystanie specjalistycznego sprzętu
pomieszczenie, o jednakowej wielkości, rozmieszczone znajdującego się w części wewnętrznej.
przy zewnętrznych ścianach okiennych, dzięki czemu Do wad tego rozwiązania zalicza się przejrzy-
każdy z nich ma dostęp do okna, a co za tym idzie, stość struktury biura, która nie zapewnia izolacji optycz-
do naturalnego oświetlenia i wietrzenia. Przestrzeń spo- nej, brak kontaktu ze światem zewnętrznym części we-
łeczna, a jednocześnie pomocnicza znajduje się w środ- wnętrznej oraz dyskusyjna wielkość celek (ryc. 10).
kowej części. Składają się na nią pomieszczenia narad, Duży wpływ na rozwój nowych typów stanowisk
zebrań, pomieszczenia rekreacyjne, archiwa, magazyny pracy miał także rozwój techniki i nowych środków
oraz sprzęty wspólnego użytkowania, jak na przykład pracy36. Na lata 80., 90. oraz przełom XX i XXI wie-
kopiarki i faksy. Jest to także przestrzeń  zapasowa  ku przypada powstanie komputera osobistego (PC),
w razie potrzeby można w niej utworzyć miejsca pracy pierwszych programów komputerowych (software),
grupowej. Ściany pomiędzy celkami a częścią środko- stworzenie dyskietki  nowy nośnik informacji, wpro-
wą są przeszklone na pełnej wysokości (zapewnia to wadzenie do powszechnego użytku urządzeń przeno-
wrażenie przestronności oraz oświetlenie pośrednie dla śnych i wielofunkcyjnych (laptopy, telefony komórkowe,
części wewnętrznej), natomiast wydzielające poszcze- dyktafony itp.), stworzenie CD-ROM, DVD-ROM oraz
gólne pomieszczenia indywidualne są stałe i pełne (bie- pamięci typu USB (pen-drive)  nowe nośniki informacji
gną w nich instalacje). Pokoje pracy są niewielkie, lecz (coraz mniejsze, o coraz większej pojemności), nowe
w razie potrzeby można utworzyć pomieszczenie po- sposoby przesyłania danych między urządzeniami -
dwójnej wielkości. Umeblowanie znajduje się na trzech technologie bezprzewodowe, np. bluetooth, podczer-
ścianach (w kształt litery U), dając możliwość prowa- wień, coraz bardziej zaawansowane telefony (smartfo-
dzenia mininarad. Pracownikom pozostawia siÄ™ swobo- ny) przypominajÄ…ce miniaturowe komputery itp.
dę określania klimatu ich własnego pomieszczenia. Do
NOWE STRATEGIE CZASOWO-
zalet biura kombi zalicza siÄ™:
- PRZESTRZENNE
" łatwe dostosowywanie się do różnych potrzeb
pracownika  do rytmu pracy, wymagań chwili W związku z rozwojem tych nośników przesyła-
(np. skupienia czy konsultacji, narady ze współ- nie, przetwarzanie i archiwizowanie informacji stało się
pracownikami); bardzo proste, zatem możliwa stała się praca w tere-
35
M. ZÅ‚owodzki, op. cit. 1992, s. 89-98 oraz 136-147.
36
D. Winnicka-Jasłowska, op. cit., s. 87.
62 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011
WPA
YW TEORII ORGANIZACJI PRACY NA PRZESTRZEC
BIUROW

nie, praca na odległość, praca w zespołach między- (kilku) użytkowników, co wymaga od nich współ-
narodowych, czyli praca częściowo uniezależniona od pracy w celu ustalania czasu użytkowania.
czasu i miejsca. Zrodziła się nowa forma pracy zmiano- " Zastępcze stanowisko pracy (Drop in)  zastęp-
wej  praca wykonywana przez ośrodki rozmieszczo- cze stanowisko krótkotrwałej pracy biurowej (np.
ne w różnych strefach czasowych, dzięki czemu może sprawdzenie najnowszych informacji w systemie),
być wykonywana całodobowo. Dane i zadania są na wykorzystywane w przypadku braku możliwości
bieżąco przekazywane kolejnym ośrodkom, dzięki cze- zarezerwowania stanowiska w systemie Hotelling
mu praca jest w toku dwadzieścia cztery godziny na i wyczerpaniu stanowisk typu Free Address.
dobę.37 Prócz tego powstały trzy główne, występujące " Celki wokół przestrzeni pracy zespołowej (Ca-
łącznie ze sobą, strategie czasowo-przestrzenne orga- ves and Commons/ Privacy Space)  przestrzeń
nizacji pracy biurowej.38 pracy Å‚Ä…czÄ…ca stanowiska pracy indywidualnej,
" biura pozbawione indywidualnych stanowisk pra- wymagajÄ…cej skupienia (odizolowane akustycz-
cy (Non-territorial Offices); nie i wizualnie), z przestrzenią pracy zespołowej
" stanowiska pracy zgrupowane w centra znajdu- wykorzystywanej do przeprowadzania  burz mó-
jące się w oddaleniu od głównej siedziby firmy zgów , spotkań, prezentacji itp.
(Teleworking Centres); " Stanowisko pracy przydzielone na stałe (Home
" praca w domu (Home-based Telecommuting). Base)  w takim systemie pracownik ma przy-
pisane stanowisko pracy. Prócz tego korzysta
W ramach pierwszej strategii (Non-territorial Of- z przestrzeni przeznaczonej dla zespołu, do któ-
fices)  jak pisze D. Masły39 - wypracowano następują- rego w danej chwili jest przypisany.
ce modele (nazewnictwo polskie na podstawie Masły, " Przestrzeń pracy wynajmowana przez zespół
2009b): (Team or Group Address/ Co-Location)  ze-
" Ruchome miejsce pracy w ramach jednego biu- społowi powołanemu na potrzeby realizacji kon-
rowca (Free Address, Hot Desking, Red Carpet)  kretnego zadania zostaje przydzielona określona
stanowiska tego typu znajdują się w dużej otwar- przestrzeń.
tej przestrzeni. Tworzą one grupę wydzielonych, Elementy wspierające powyższe przestrzenie
indywidualnych miejsc pracy o średnim standar- to miejsca relaksu (Relief Space)  miejsca swobodnej
dzie. Mogą być zajmowane przez pracowników wymiany poglądów oraz sale konferencyjne i multime-
w momencie przyjścia do pracy, bez konieczno- dialne. Strategia ta zapewnia maksymalne wykorzysta-
ści rezerwacji. nie przestrzeni biurowej, wyposażenia poszczególnych
" Miejsce lub przestrzeń pracy wynajmowana po stanowisk oraz redukcję kosztów związanych z funk-
wcześniejszej rezerwacji (Just in Time, Hotelling) cjonowaniem biura. Rozwiązania tego typu często wy-
 filozofia funkcjonowania tego typu stanowisk korzystywane są w branżach, w których pracownicy
jest podobna do Hot Desking, różni się jednak spędzają dużo czasu poza biurem i pracują w nienor-
tym, że pozwala pracownikowi lub całej ich gru- mowanym czasie pracy.
pie zarezerwować, za pomocą elektronicznego Druga strategia  centra pracy w oddaleniu od
systemu rezerwacji, potrzebną im przestrzeń głównej siedziby firmy (Teleworking Centres)  jak pisze
(stanowisko/a, sala konferencyjna) na określony D. Masły40 polega na tworzeniu w pełni wyposażonych
czas  godziny, dnie, miesiące. biur, z dala od głównej siedziby firmy, a w pobliżu miej-
" Wynajmowane miejsce pracy (Motelling)  po- sca zamieszkania pracowników. Niezbędny przepływ
dobnie jak w motelu, pracownik po przyjściu informacji między centrami a główną siedzibą odbywa
i zgłoszeniu w punkcie recepcyjnym zapotrze- się za pomocą urządzeń informatyczno-komunikacyj-
bowania na stanowisko pracy otrzymuje je bez nych. Rozwiązanie to pozwala na obniżenie kosztów
wcześniejszej rezerwacji. lokum (wyższe ceny w centrach miast), zmniejsza
" Miejsce pracy współużytkowane (Shared Assi- koszty dojazdów pracowników do biur oraz pozwala
gned, Desk Sharing, Shared Space)  pojedyn- oszczędzać czas. Modele pracujące na opisanych wy-
cze stanowisko przypisane jest do konkretnych żej zasadach to:
37
M. ZÅ‚owodzki, op. cit. 2008, s. 72.
38
D. Masły, Jakość budynków biurowych w świetle najnowszych metod oceny jakości środowiska zbudowanego, Wyd. PŚl., Gliwice 2009,
s. 16.
39
Ibidem, s. 17,18.
40
Ibidem
ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011 63
B. URBANOWICZ
" biura satelitarne (Satellite Office)  biura utworzo- LITERATURA
ne i wykorzystywane przez jednÄ… osobÄ™;
1. Bielak M. (1996), Aspekty znaczeniowe obiektu
" telecentra (Telecenter)  biura wykorzystywane
architektonicznego na przykładzie ratusza miejskiego,
przez wiele osób, posiadające dość dużą nieza-
dysertacja doktorska (maszynopis), PÅšl., Gliwice.
leżność od jednostki macierzystej.
2. Cunliffe R., Raymond S. (1997),Tomorrow s Office.
Creating effective and humane interiors. E&FN
W strategii Home-based Telecommuting pra- SPON, Londyn.
cownik wykonuje pracę w domu przez określoną licz- 3. Duffy F. (1997), The new Office, Conran Octopus,
Londyn.
bÄ™ dni tygodniu. UrzÄ…dzenia telekomunikacyjne po-
4. Klonowski Z.J. (2000), Systemy informatyczne
magają mu utrzymać kontakt z siedzibą główną firmy
zarzÄ…dzania wirtualnymi organizacjami gospodar-
oraz współpracownikami. Początkowo rozwiązanie
czymi, [w:]  Przedsiębiorstwo przyszłości praca
to wydawało się być bez wad  zapewniało redukcję
zbiorowa pod. red. W.M. Grudzewskiego i I.K.
kosztów związanych z utrzymaniem biur, dojazdami Hejduk, Difin, Warszawa.
5. Kobyliński W. (2005), Podstawy współczesnego
do pracy oraz aktywizacjÄ™ zawodowÄ… kobiet. Osta-
zarządzania, Kolegium Wydawnicze Społecznej
tecznie okazało się,41 że rozwiązanie to przynosi ko-
WSPiZ w A
odzi, A
ódz
- Warszawa.
rzyści głównie zarządom przedsiębiorstw, natomiast
6. Kożuch B. (2008),Nauka o organizacji, CeDeWu.pl,
pracownicy uskarżali się na poczucie izolacji, obawę
Warszawa.
przed utratÄ… kwalifikacji czy utratÄ… stanowiska pracy;
7. Lubrańska A. (2008), Psychologia pracy. Podsta-
praca w domu wymagała od nich dużej samodyscy- wowe pojęcia i zagadnienia, Wyd. Difin, Warszawa.
8. Masły D. (2009), Jakość budynków biurowych
pliny.
w świetle najnowszych metod oceny jakości
środowiska zbudowanego, Wyd. PŚl., Gliwice.
9. Masły D. (2009b), Sprawność działania budynków
ZAKOC
CZENIE
biurowych a alternatywne strategie pracy biurowej,
Z powyższego tekstu wynika, że istniejące teo-  Kwartalnik Architektury i Urbanistyki , z. 3/2009,
55-62.
rie organizacji pracy odnoszÄ… siÄ™ do takich dziedzin,
10. Mikuła B. i in. (2002), Zarządzanie przedsiębior-
jak przebieg procesów pracy, sposoby zarządzania,
stwem XXI wieku. Wybrane koncepcje i metody,
psychologia i ergonomia. Wynika z niego także, że
Difin, Warszawa.
poszczególne teorie organizacji pracy wpływały zna-
11. Niezabitowska E. (1997), Projektowanie obiektów
cząco na układ przestrzenny biur (np. taśma produk-
biurowych. Część I. Historia: Rodzaje obiektów
cyjna z zakładów Forda, opracowana w oparciu o za- biurowych, Wyd. PŚl., Gliwice.
12. Schreyögg G., Steinmann H. (2001), ZarzÄ…dzanie.
sady Taylora, znalazła odzwierciedlenie w obiektach
Podstawy kierowania przedsiębiorstwem. Koncepcje,
biurowych w postaci potokowości - praca potokowa/
funkcje, przykłady, Oficyna Wydawnicza Politechniki
taśmowa- i podziału pracy).  Związek ten był opty-
Wrocławskiej, Wrocław.
malizowany dostępną w danym czasie techniką. Zja-
13. Uffelen Ch. Van (2010), Offices. Braun Publishing
wisko to jest szczególnie widoczne w obecnych cza- AG.
14. Voordt D. J. M. van der (2003), Costs and benefits of
sach, gdy dzięki rozwojowi technologii informatycznej
workplace design. Center for People and Buildings,
i miniaturyzacji możliwa stała się tzw. praca mobilna.
Delft.
Przedstawione w artykule rozwiÄ…zania przestrzenne
15. Winnicka- Jasłowska D. (2000), Ewolucja obiektu
istnieją do dziś  często są stosowane jednocześnie.
biurowego na przestrzeni XX wieku jako wynik
Spowodowane to jest faktem istnienia firm o różnych
wzrastających wymagań użytkowników, dysertacja
profilach działalności, o różnych systemach organiza- doktorska (maszynopis), PŚl., Gliwice.
15. ZÅ‚owodzki M. (2008), O ergonomii i architekturze,
cji, w związku z czym każda z nich dobiera optymalny
Wyd. PK, Kraków.
do swych potrzeb układ przestrzenny, który jest mo-
16. Złowodzki M. (1992), O środowisku architektonicznym
dyfikowany zgodnie z rozwojem techniki, potrzebami
pracy biurowej, Wyd. PK, Kraków.
danej organizacji oraz stanem wiedzy między innymi
17. Złowodzki M. (1997), Technologicznei środowiskowe
w dziedzinach takich, jak ergonomia czy psychologia.
projektowanie architektury biur, Wyd. PK, Kraków.
41
M. ZÅ‚owodzki, op. cit. 2008, s. 75.
64 ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011
WPA
YW TEORII ORGANIZACJI PRACY NA PRZESTRZEC
BIUROW

y
RÓDA
A INTERNETOWE
http://carusostjohn.com/media/artscouncil/history/taylorist/index_02.html (25.01.2012).
http://mfiles.pl/pl/index.php/Alians_strategiczny (31.10.2009).
http://newss.pl/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=7225 (01.11.2009).
http://mfiles.pl/pl/index.php/Outsourcing (25.01.2012).
http://mfiles.pl/pl/index.php/Lean_management (25.01.2012).
http://www.abc.com.pl/?cmd=problem_wiecej,141&serwis=2 (31.10.2009).
http://www.businessballs.com/images/maslow_hierarchy.htm (10.12.2009).
http://www.exporter.pl/zarzadzanie/pracownicy/2fayol.html (01.11.2009).
http://www.franczyzawpolsce.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=278&Itemid=81&pl_page=1&pl_
ppage=1 (31.10.2009).
http://www.hrk.pl/slowniki/Term/?artykul=449&sort=6&lang=PL&title=adhokracja (01.11.2009).
http://polityka-polska.pl/ksiazka/Efekt_z_Hawthorne.pdf, Åšwiderski Jakub   Efekt z Hawthorne (28.12.2011).
http://mojefraktale.cba.pl/index.php?a=fraktal.php&kategoria=rekurencyjne&fraktal=trojkat) (13.02.2012)
ARCHITECTURAE et ARTIBUS - 4/2011 65