Klasyczne teorie konfliktu


1. Rodowód teorii konfliktowych
A.
XIX-wieczne koncepcje darwinistyczne (Darwin, Sumner, Ratzenhofer) jako
ówczesna odpowiedź
na pytanie Hobbesa o naturę
i genezę
porządku społecznego.
B.
Marksowski, konfliktowy model społeczeństwa: Marks koncentrował się
na
przyczynach zmiany społecznej, które upatrywał w sprzecznościach tkwiących w
strukturze społecznej. Dla Marksa konflikt jest nieuniknioną
własnością
systemów
społecznych a manifestuje się
w spolaryzowanej przeciwstawności interesów
głównych sił systemu. Konflikt jest głównym źródłem zmiany w systemie
społecznym.
C.
Polityczna koncepcja konfliktu V. Pareto: zdaniem Pareto niejednorodność
społeczeństwa jest zjawiskiem stałym, zmienne są
tylko jej formy.
Heterogeniczność
społeczeństwa polega przede wszystkim na podziale i opozycji
między masami a elitami. Konflikt prowadzi bądź
do kooptacji lub wymiany.
Wymiana elit, walka między nimi, naleSą
do istoty społeczeństwa i nie mogą
ulec
wygaśnięciu bądź
zmianie.
D.
"Organicystyczna" koncepcja konfliktu G. Simmla. Dla Simmla konflikt to coś
więcej niS
odbicie sprzeczności interesów, to wcielenie instynktów wrogości.
Sprzeczności interesów mogą
zaostrzać
te instynkty, ale stosunki harmonii i
miłości mogą
je łagodzić. Konflikty zdaniem Simmla niekoniecznie prowadzą
do
załamania i zmiany systemu, czasami jest przeciwnie: konflikt staje się
jednym z
głównych procesów działających w kierunku utrzymania całości społecznej i
integracji, jest czymś
w rodzaju choroby, która ujawnia słabości organizmu, ale
takSe w swoisty sposób go wzmacnia.
E.
Kontekst teoretyczny i społeczny współczesnego zainteresowania konfliktem
społecznym.
a) lata 30-te: odsunięcie się
od teorii konfliktowych (kierunek human
relations, pragmatyzm, utylitaryzm)
b)
lata 50-te: ponowny rozkwit teorii konfliktowych: reakcja na ujęcie
funkcjonalistyczne, instytucjonalizacja konfliktów zbiorowych
powstanie
wielkich central związkowych AFL i CIO.

2. Struktura i dziedzina teorii konfliktu. Teoria konfliktu jest systemem załoSeń, pojęć
i
twierdzeń
dotyczących społecznej natury konfliktu, jego kontekstu, przyczyn, przebiegu i
konsekwencji dla porządku społecznego. Większość
istniejących teorii konfliktu jedynie w
niewielkiej części wyczerpuje tę
definicję, koncentrując się
bądź
to przede wszystkim na
przyczynach, bądź
przebiegu, bądź
konsekwencjach konfliktu. W większości teorii
niejasności dotyczą
przede wszystkim natury konfliktu.
3. Dialektyczna teoria konfliktu R. Dahrendorfa.
A.
Odniesienie wobec funkcjonalizmu. Zdaniem Dahrendorfa teoria socjologiczna,
zwłaszcza w ujęciu T. Parsonsa, w zbyt duSym stopniu koncentruje się
na integracji
systemu, mniejszą
wagę
przywiązując do zjawisk braku stabilności, zmiany,
nierównowagi. Parsons nie dostrzegał Se obok aspektu normatywnego,
odpowiedzialnego za integrację
systemu, istnieje takSe wymiar interesów, często
mających charakter antagonistyczny.
B.
Koercyjna teoria społeczeństwa. Dahrendorf opowiada się
za koercyjną
teorią
społeczeństwa, w myśl której:

1. KaSde społeczeństwo w kaSdym momencie podlega procesom zmiany, zmiana jest
wszechobecna.
2. W kaSdym społeczeństwie, w kaSdym momencie występuje niezgoda i konflikt

konflikt społeczny jest wszechobecny;
3. KaSdy element w społeczeństwie przyczynia się
do jego dezintegracji i zmiany;
4. KaSde społeczeństwo opiera się
na przymusie stosowanym przez jednych jego
członków w stosunku do innych.
C.
Dialektyczna teoria konfliktu. Źródłem spójności społecznej w myśl tej teorii jest
przymus oparty na zwierzchnictwie, czyli prawomocnym stosunku nadrzędności i
podporządkowania. Dychotomiczny charakter stosunku zwierzchnictwa wymusza
powstanie dwu odmiennych grup interesów. Interesy mają
tu więc charakter
obiektywny. Quasi-grupy to takie grupy, które konstytuuje obiektywna wspólnota
interesów, z kolei grupy interesów to takie, w których ta wspólnota zostaje
uświadomiona i wyartykułowana. (inspiracja Marksa). Sprzeczność
interesów
prowadzi do konfliktów, aczkolwiek aby konflikt zaistniał, musi zostać
spełniony
szereg warunków: technicznych, organizacyjnych czy społecznych. NatęSenie
konfliktu dotyczy wielkości zaangaSowanej w konflikt energii i zaleSy od kosztów
zwycięstwa bądź
poraSki zaangaSowanych stron. Jego gwałtowność
wiąSe się
natomiast z przejawami konfliktu, a dotyczy środków zastosowanych przez grupy do
jego rozstrzygnięcia. Regulacja konfliktu jest niemoSliwa, gdy podmioty konfliktu są
rozproszone lub niezorganizowane, musi istnieć
takSe zgoda, co do pewnych
formalnych reguł gry.
Konflikt w trojaki sposób prowadzi do zmiany struktury; poprzez całkowitą
wymianę
osób na pozycjach władzy, częściową
wymianę
osób na pozycjach dominacji, oraz
poprzez zmianę
struktury w sposób zgodny z dąSeniami grupy podległej.

4. Funkcjonalna teoria konfliktu L. Cosera.
A.
Krytyka funkcjonalizmu i dialektycznej teorii konfliktu. Coser z jednej strony
krytykuje parsonsowski fukcjonalizm z powodu jego niezdolności do podjęcia
problemu konfliktu. Z drugiej ma za złe Dahrendorfowi, Se ten nie dostrzega
pozytywnych funkcji konfliktu.
B.
ZałoSenia funkcjonalnej teorii konfliktu. Opierając się
na organicyzmie Simmla,
który rozpatruje konflikt jako proces zmierzający w pewnych warunkach do
utrzymania "organizmu społecznego" lub niektórych jego istotnych elementów, Coser
rozwinął wizję
społeczeństwa, która podkreśla, Se: 1. Świat społeczny moSna
traktować
jako system rozmaicie wzajemnie powiązanych części, 2. Wszystkie
systemy społeczne ujawniają
braki równowagi wewnętrznej, napięcia i konflikty
interesów pomiędzy swoimi elementami; 3. Procesy zachodzące wewnątrz oraz
pomiędzy elementami składowymi systemu działają
w róSnych warunkach w kierunku
utrzymania, zmiany, wzrostu lub spadku integracji systemu i jego "adaptowalności".
4. Wiele procesów, takich jak gwałtowne walki, odmienność
poglądów, dewiacje i
konflikty, które zazwyczaj traktuje się
jako procesy rozbijające system, mogą
być
rozpatrywane w określonych warunkach jako procesy wzmacniające podstawę
integracji systemu, jak teS
jego adaptowalności do środowiska.
C.
Przyczyny konfliktu, zdaniem Cosera wybucha on dopiero wówczas, gdy podwaSona
zostaje prawomocność
relacji. Wybucha takSe wówczas gdy mamy do czynienia nie z
bezwzględną
deprywacją
jakiejś
grupy, ale z deprywacją
względną
wobec grup
odniesienia.
D.
NatęSenie konfliktu. Stopień
emocjonalnego zaangaSowania w dąSeniu do konfliktu, a
więc jego natęSenie wynika zdaniem Cosera z rodzaju stosunków wiąSących

zantagonizowane strony; im te relacje są
bardziej osobiste i pierwotne tym konflikt ma
ostrzejszy przebieg.

E.
Gwałtowność
konfliktu -zaleSy od tego, czy jest on realistyczny (to znaczy dotyczy
rzeczywistych przyczyn) czy teS
nierealistyczny, albo zastępczy (chodzi o
rozładowanie emocji). Poza tym w systemach sztywnych, gwałtowność
konfliktu jest
większa, bo nie ma dostępnych alternatyw słuSących jego rozwiązaniu.
F.
Społeczne funkcje konfliktu
konflikt ma swoje konsekwencje zarówno dla
biorących w nim udział stron, jak i dla szerszego systemu. Jeśli chodzi o funkcje
wewnętrzne, niejednokrotnie przyczynia się
on do zwiększenia integracji grupy,
ugruntowania istniejących norm lub pojawienia się
nowych. Jeśli chodzi o
konsekwencje zewnętrzne -systemy społeczne dysponują
róSną
tolerancją
na konflikt.
W systemach elastycznych o zinstytucjonalizowanych wentylach bezpieczeństwa,
łatwiej o rozładowanie napięcia i przywrócenie równowagi. W systemach sztywnych,
potrzeba tych "wentylił rośnie z uwagi na uniemoSliwienie bezpośredniej ekspresji
antagonistycznych roszczeń. Zdaniem Cosera, tym, co zagraSa równowadze systemu,
jest nie konflikt jako taki, lecz sztywność
struktury, która stwarza warunki dla
kumulacji wrogości wzdłuS
jednej, głównej linii podziału.
5. Krytyka koncepcji konfliktu
A.
Jednostronność, niejasność
i brak precyzji (czym jest konflikt, w obrębie jakich
całości zachodzi?), pułapki teoretyczne: konflikt jako zmienna zaleSna i
niezaleSna, skutki i funkcje konfliktu.
B.
Wewnętrzna dynamika konfliktu, jako proces niezaleSny i autonomiczny.
C.
UzaleSnienie teorii konfliktowych od "funkcjonalistycznego" sposobu patrzenia na
rzeczywistość
społeczną.

Teorie konfliktu w nowoczesnym społeczeństwie


1.
Wspólne podstawy teorii konfliktu w nowoczesnym społeczeństwie.
A.
Konflikt jako zjawisko, charakteryzuje wszelkie stosunki społeczne, nie tylko
stosunki klasowe.
B.
Konflikt w równym stopniu rozgrywa się
na płaszczyźnie świadomości społecznej,
kultury, jak i społecznej struktury.
C.
Do konfliktu i przemocy dochodzi najczęściej w sferze dyskursu, a język staje się
równie "wydajnymł narzędziem przemocy i konfliktu jak przemoc materialna.
D.
Podobnie jak w klasycznych koncepcjach konfliktu, tutaj równieSźródłem konfliktu
jest struktura, aczkolwiek chodzi o strukturę
dyskursu, w ramach której ujawnia się
nierównowaga w dostępie do środków symbolicznego przymusu.
E.
Współczesny konflikt traci na wyrazistości, w coraz większym stopniu przybiera
formy subtelne i ukryte, ma charakter bardziej rozproszony i pośredni, natomiast w
skali często staje się
powszechny i totalny.
2.
Koncepcja konfliktu poklasowego R. Dahrendorfa.
A.
Krytyka marksowskiej teorii kapitalizmu i dialektyki zmian formacji. Pojęcie
kapitalizmu jest teoretyczną
hipostazą: realnie nie istnieją
społeczeństwa
kapitalistyczne. Natomiast tym co realnie istnieje, to przemiany w sensie
technologiczno-materialnym oraz w zakresie praw politycznych, które nie zawsze
pozostają
ze sobą
w ścisłym związku.
B.
Zasoby, uprawnienia, szanse Syciowe. Uprawnienia są
społecznie zdefiniowanymi
środkami dostępu do zasobów. Nie są
ani dobre, ani złe, mają
charakter jakościowy,
nie stopniowalny i niepodzielny. Zasoby mają
natomiast charakter ilościowy,
stopniowalny. Historia zna przypadki mnoSenia zasobów bez uprawnień, oraz
uprawnień
bez zasobów. Szanse Syciowe są
produktem jednych i drugich: mają
charakter potencjalny i zawierają
element wolnego wyboru. To właśnie rozwój szans
Syciowych moSe być
miernikiem "postępu" i "dobrobytu".
C.
Społeczeństwo pracy i zatrudnienie jako klucz do szans Syciowych w społeczeństwie
pracy. Oddzielenie obywatelskości od zatrudnienia było postępem (wolność
do
niepracowania). JednakSe długotrwałe pozostawanie bez pracy podnosi kwestie
uprawnień. Konsumpcja jawi się
jako podstawowy desygnat przynaleSności do
społeczeństwa obywatelskiego. Konflikt pojawia się
pomiędzy tymi, którzy strzegą
swojego poziomu konsumpcji, czyli klasąśrednią, a tymi, którzy zostają
pozbawieni
moSliwości konsumowania (podklasą), odmawiają
więc legitymizowania podstaw
społeczeństwa. Rodzi to ryzyko anomii (bezkarne naruszanie norm) i rozpadu więzi
(rozruchy, getta).
3.
Poststrukturalna teoria konfliktu M. Foucault.
A.
Pojęcie dyskursu Pojęcie dyskursu odwołuje się
do pozajęzykowych kontekstów
mówienia. Jest sferą, która funkcjonuje pomiędzy językiem, a konkretnymi
przejawami mówienia. Badanie dyskursu ma ujawnić
strukturę
danego systemu
wiedzy, ukryte w nim załoSenia i przeświadczenia, a przede wszystkim jego
nieprzekraczalne granice.
B.
Władza bez podmiotu we współczesnych społeczeństwach. KaSdy dyskurs jest
zarazem systemem władzy, zawiera narzucenie określonej definicji prawdy i fałszu,
dobra i zła, normalności i patologii. Władza jest podstawowym i uniwersalnym

zjawiskiem społecznym, aczkolwiek nie ma podmiotu czy ośrodka władzy. Istnieje
raczej władza wszystkich nad wszystkimi przejawiająca się
w stosowanych technikach
i technikach dominacji. Władza naleSy przy tym do sfery kultury, nie polityki.

C.
Konflikt i przemoc jako funkcja przemian w dyskursie władzy. Według Foucaulta w
historycznym procesie zmian, związanych z przemocą
i dyscypliną
następuje
stopniowa depersonalizacja konfliktu, a przemoc staje się
funkcją
struktur
nowoczesnego dyskursu. W proces kontroli społecznej, uwikłana zostaje wiedza,
przemoc przestaje być
spektakularna, staje się
ukryta i rozproszona, przez to jednak
nie mniej skuteczna, na pewno zaś
maksymalnie zracjonalizowana. Z uwagi na
przestrzenny rozrost współczesnych społeczeństw i wzrastającą
złoSoność
stosunków
społecznych podstawą
władzy staje się
wiedza zarówno z poziomu psychologii jak i
organizacji społecznej. W procesie uwewnętrznienia norm i zakazów to dusza staje
się
więzieniem ciała, z drugiej strony zachodzi proces racjonalizowania elementów
przemocy i opresji, minimalizacji kosztów i nakładów związanych z przemocą
społeczną. W wyniku postępującego procesu desakralizacji, społeczeństwo zmuszone
ukryć
bezpodstawność
świeckich źródeł sprawiedliwości zmierza w kierunku
przesłonięcia własnej odpowiedzialności za akt wymierzania kary przestępcom. Kara
przestaje być
karą, a staje się
elementem resocjalizacji. Stąd pomiędzy sędzią
a
karanym pojawia się
cały ciąg reprezentantów społeczeństwa (psychologów,
pedagogów, socjologów), którzy usiłują
przywrócić
przestępcę
społeczeństwu.
4.
Poststrukturalna teoria konfliktu P. Bourdieu i J. C. Passerona.
A.
Klasa, habitus, kapitał. Pojęcia te w terminologii Bourdieu nie mają
wyłącznie
charakteru ekonomicznego, ale obejmują
wszelkie sfery Sycia jednostki. I tak klasa to
środowisko klasowe, determinujące styl Sycia, gust, konsumpcję, stosunki rodzinne,
modę, a więc habitus jednostki, czyli system reakcji i sposobów dostosowywania się
do środowiska Syciowego. Podobnie kapitał oznacza wszelkie zasoby, nie tylko
ekonomiczne, ale i społeczne, polityczne oraz kulturowe.
B.
Koncepcja kulturowej dominacji klas. Nawiązując do marksowskiej kategorii
formacji społeczno-ekonomicznej, Bourdieu i Passeron twierdzą, Se u podstaw
współczesnego panowania znajduje się
układ sił między klasami składającymi się
na
tą
formację. W odróSnieniu jednak od Marksa twierdzą, Se ten układ sił
podtrzymywany jest przez działanie pedagogiczne, a więc obiektywną
przemoc, czyli
narzucenie przez arbitralną
władzę
arbitralności kulturowej. Tak więc relacja konfliktu
i przemocy nie rozgrywa się
w sferze stosunków produkcji, a w przestrzeni
symbolicznej. Działanie pedagogiczne jest dlatego obiektywną
przemocą
symboliczną
bo podlega arbitralnej selekcji znaczeń. Selekcja ta jest arbitralna poniewaS
struktura i
funkcje kultury nie mogą
być
wydedukowane z Sadnej zasady ogólnej. Przemoc
symboliczna pojawia się
w stosunku komunikowania, który moSe wytwarzać
swój
symboliczny efekt (wpływ) tylko pod dwoma warunkami; 1. Arbitralność
wdroSonych
w komunikowaniu pedagogicznym treści nigdy nie jawi się
w swej prawdzie; 2.
Działanie pedagogiczne obejmuje autorytet pedagogiczny i względną
autonomię
instancji (szkoły, uczelnie) powołanej do jego realizacji. Tym samym arbitralność
i
autorytet jawią
się
jako oczywiste, co pomaga podtrzymać
istniejące w obrębie
formacji układy sił.
5.
Podsumowanie
A.
Współczesne koncepcje konfliktu podąSają
w ślad za przemianami złoSonych
społeczeństw, do których analizy nie sposób zastosować
koncepcji klasycznych.

B.
Istotne miejsce we współczesnych koncepcjach konfliktu zajmuje język i kultura, jako
najwaSniejsze źródła i nośniki napięć
oraz przemocy.
C.
Współczesne teorie konfliktu posługują
się
znacznie bardziej metaforycznym i
wieloznacznym systemem pojęć
niS
ich klasyczne poprzedniczki, w znacznie
większym teS
stopniu otwarte są
na dokonania innych dyscyplin naukowych.