Wanda Badura-Madej
Zakład Psychologii Zdrowia CMUJ
Ośrodek Interwencji Kryzysowej, Kraków
Interwencje terapeutyczne wobec dzieci
 ofiar przestępstw
W artykule zostaną omówione dwa modele następstw wydarzeń traumatycznych u dzieci:
model kliniczny, oparty na koncepcji zespołu stresu pourazowego oraz model holistyczny,
zwracający uwagę na czynniki sprzyjające zdrowieniu po traumie, takie jak sprężystość
oraz poczucie ciągłości, oraz wynikające z nich implikacje terapeutyczne. Modele te są uży-
teczne do prowadzenia interwencji terapeutycznych wobec dzieci  ofiar przestępstw.
Interwencje terapeutyczne wobec Gdyby oceniać aktualny stan opieki
dzieci  ofiar przestępstw nie są wcale ła- terapeutycznej nad dziećmi  ofiarami
twym zadaniem dla specjalistów  psy- przestępstw, można by zaryzykować stwier-
choterapeutów, psychologów czy peda- dzenie, że obecnie łatwiej rozpoznać i ujaw-
gogów, którzy profesjonalnie udzielają nić np. fakt wykorzystywania seksualne-
pomocy psychologicznej. Można nawet go, niż póz
niej zapewnić dziecku i jego
powiedzieć, że stanowią rodzaj wyzwa- rodzinie fachową pomoc psychologiczną.
nia terapeutycznego. Dlaczego tak się dzieje? Można wymienić
Z jednej strony wzrosła społeczna kilka powodów:
świadomość psychologicznych, zdrowot-
1) brak wspólnego języka między spe-
nych i społecznych skutków kryminalnej
cjalistami,
wiktymizacji nie tylko osób dorosłych,
2) stereotyp pracy gabinetowego psy-
ale i dzieci, a także świadomość potrzeb
chologa,
osób poszkodowanych w zakresie pomo-
3) kontekst społeczny pomocy udziela-
cy psychologicznej. Z drugiej strony oka-
nej ofiarom przestępstw.
zuje się, że specjaliści zajmujący się zdro-
wiem psychicznym i pomocą psycholo- Interwencje terapeutyczne są bardziej
giczną, pracujący w poradniach zdrowia skuteczne, jeżeli służby, które stykają się
psychicznego, poradniach psychologicz- z dzieckiem  ofiarą przestępstwa (pra-
no-pedagogicznych, w strukturach po- cownicy wymiaru sprawiedliwości, bie-
mocy społecznej i w centrach psychote- gli, pedagodzy, pracownicy pomocy spo-
rapii nie są do tego przygotowani. Pro- łecznej, służby zdrowia), posługują się
blemy dzieci  ofiar przestępstw nie wspólną terminologią i wiedzą empirycz-
mieszczą się bowiem w ramach klasycz- ną, dotyczącą mechanizmów i skutków
nej psychopatologii, w tradycyjnych kate- zdrowotnych i psychologicznych wyda-
goriach diagnostycznych psychiatrii wie- rzeń krytycznych, za jakie można uznać
ku rozwojowego, a więc i metody lecze- bycie ofiarą przestępstwa. A
atwiej wtedy
nia z nich wynikające okazują się mało o współpracę, rzadsze są wtedy postawy
efektywne. rywalizacyjne.
1
Badura-Madej / Interwencje terapeutyczne wobec dzieci  ofiar przestępstw
Warto również zwrócić uwagę na waż- pulacyjne ofiar przestępstw. Lata 70. były
ny czynnik, jakim jest obciążenie emocjo- też okresem dużego zainteresowania mal-
nalne terapeuty, zajmującego się dziećmi tretowaniem fizycznym i seksualnym wy-
wiktymizowanymi. Terapia tych dzieci korzystywaniem dzieci. Na uwagę zasłu-
nie tylko obciąża emocjonalnie terapeutę, guje fakt, że równolegle do badań nauko-
ale jest też zajęciem  niewygodnym , ska- wych, a nawet wyprzedzając wyniki, two-
zującym na dylematy związane z poufno- rzono różne programy pomocy, powsta-
ścią czy też na konieczność występowa- wały pierwsze centra ochrony i pomocy
nia w sądzie jako świadek. Wymaga to dzieciom krzywdzonym.
wyjścia z bezpiecznego gabinetu psycho- W zakresie ochrony i pomocy ofiarom
terapeuty, zaangażowania i współpracy przestępstw w Polsce również można za-
z innymi służbami, rodzi pytania o neu- obserwować zmiany. Niewątpliwie wiele
tralność psychoterapeutyczną. już się dokonało na poziomie uwrażliwie-
Przy udzielaniu pomocy psychologicz- nia i edukacji społecznej  rzadziej za-
nej bardzo ważny jest także sprzyjający przecza się, że problem ofiar istnieje.
klimat społeczny do prowadzenia terapii. Podjęto działania na rzecz ochrony praw
Chodzi tu o postawy wobec ofiar  nie tyl- ofiar, np. dotyczy to przesłuchiwania ofiar
ko wobec dzieci, ale i dorosłych. Ostatnie gwałtu, czy przesłuchiwania dzieci w go-
trzydzieści lat XX wieku to okres wzrostu dziwych warunkach. Zmiany w świado-
zainteresowania ofiarami przestępstw. mości społecznej, dotyczące specyficz-
Oczywiście ofiary przestępstw nie stały nych potrzeb ofiar i właściwego ich trak-
się wtedy nowym przedmiotem zaintere- towania, zachodzą jednak bardzo powoli.
sowań kryminologów i psychologów. Dodatkowo specjalistyczne usługi pomo-
W tych latach nastąpiła tylko istotna cowe są niewystarczające, a same ofiary
zmiana w stawianych pytaniach. Odeszło i ich rodziny często nie mają informacji,
się od tradycyjnych pytań o cechy osobo- gdzie mogą skorzystać z pomocy.
wości, które usposabiają do bycia ofiarą, Aby stworzyć system pomocy psycho-
a zaczęto opisywać bezpośrednie i odle- logicznej dostosowany do potrzeb dziec-
głe skutki wiktymizacji kryminalnej oraz ka-ofiary, konieczne jest przyjęcie pewnej
analizować je pod kątem ich konsekwen- koncepcji funkcjonowania człowieka i je-
cji dla czynności dochodzeniowych i po- go zaburzeń, w ramach której możliwe
stępowania sądowego. Do wzrostu zain- jest opisanie zdrowotnych konsekwencji
teresowania problematyką ofiar przyczy- kryminalnej wiktymizacji. Poniżej zosta-
nił się w latach 70. znaczny wzrost liczby ną przedstawione dwa modele traumy
przestępstw w Stanach Zjednoczonych i jej konsekwencji: model kliniczny oraz
i związane z tym poczucie zagrożenia du- model holistyczny. Te dwa podejścia do
żej części społeczeństwa. Skutkowało to skutków traumy nie wykluczają się, ale
licznymi inicjatywami społecznymi i rzą- uzupełniają i dają podstawy do progra-
dowymi. Były powoływane różne grupy mowania działań terapeutycznych i pre-
robocze, komisje, inicjujące badania po- wencyjnych.
Model kliniczny: wydarzenie traumatyczne  reakcja
i zaburzenia potraumatyczne oraz implikacje terapeutyczne
Z psychologicznego punktu widzenia kich przestępstwach jest wydarzeniem
przestępstwo jest wydarzeniem krytycz- traumatycznym.
nym, czyli takim, które burzy dotych- W klasyfikacji zaburzeń psychicznych
czasowy ład i równowagę, a przy cięż- Amerykańskiego Towarzystwa Psychia-
2
Badura-Madej / Interwencje terapeutyczne wobec dzieci  ofiar przestępstw
trycznego DSM  III R z 1987 r. w diagno- 3) objawy pobudzenia związane z sytu-
zie zaburzeń psychicznych wykorzystuje acją traumatyczną w postaci wzmożo-
nej czujności, nagłych reakcji przestra-
się skale stresorów psychospołecznych,
chu, zaburzeń snu, trudności w kon-
odrębne dla dorosłych oraz dla dzieci
centracji uwagi, pojawianiu się strachu
i młodzieży. Wyodrębnia się stresory
na bodz
ce przypominające traumę.
ostre (czas trwania krótszy niż sześć mie-
sięcy) oraz stresory przewlekłe (wydarze- Dodatkowo poza wyżej wymienionymi
nia trwają dłużej niż sześć miesięcy).
objawami za specyficzne cechy dziecięcych
W sześciostopniowej skali maltretowanie
reakcji na wydarzenie traumatyczne uważa
fizyczne, wykorzystywanie seksualne, za- się wzrost przywiązania do rodziców i ro-
niedbywanie, bycie świadkiem przemocy
dzeństwa, pojawienie się objawów lęku sepa-
w obrębie rodziny zostały zakwalifikowa- racyjnego, utrata osiągniętych już umiejętno-
ne jako stresory skrajne  piąty stopień
ści rozwojowych, szczególnie u młodszych
(Rosenhan, Seligman 1994).
dzieci, lęk przed powtórzeniem się traumy,
Według definicji DSM cechą specy- poczucie winy z powodu przeżycia, szczegól-
ficzną wydarzeń traumatycznych, w od- nie u starszych dzieci (Pynoos, Nader 1993).
różnieniu od innych stresowych sytuacji,
Poza definicją zdarzeń traumatycz-
jest zagrożenie życia i zdrowia oraz towa- nych według kryteriów DSM w psycho-
rzyszące temu silne reakcje emocjonalne
traumatologii funkcjonują jeszcze inne
strachu, bezradności, przerażenia, które
modele traumy u dzieci. Dla opisu i wyja-
u dzieci mogą wyrażać się poprzez dezor- śnienia specyfiki objawów potraumatycz-
ganizację i niepokój w zachowaniu. Re- nych u dzieci wiele cennych obserwacji
akcje te pojawiają się niezależnie od od- wniosła Lenore Terr (1995). Według Lenory
porności dziecka i jego mechanizmów ra- Terr trauma oznacza psychologiczne konse-
dzenia sobie oraz zależnie od wieku mo- kwencje zewnętrznego zdarzenia nagłego
gą różnić się rodzajem objawów i ich eks- lub serii zdarzeń: wszystkie urazy okresu
presją, natomiast ogólne cechy reakcji
dzieciństwa pochodzą z zewnątrz, żadne nie
potraumatycznej są zawsze takie same.
powstaje jedynie w umyśle dziecka (...) trau-
ma rozpoczyna się zdarzeniem będącym po-
Zespół stresu pourazowego u dzieci
za dzieckiem, ale z chwilą tego zdarzenia
mają miejsce różne wewnętrzne zmiany w sa-
Według DSM kryteria diagnostyczne
dla PTSD u dzieci, poza podanym powy- mym dziecku (Terr 1995, s. 303.).
żej opisem czynnika traumatogennego, za- Cytowana autorka zwraca uwagę, że
w wyniku zewnętrznych wydarzeń, które
wierają trzy grupy objawów:
powodują załamanie dotychczasowych spo-
1) uporczywe doświadczanie traumy
sobów radzenia sobie i mechanizmów
w różny sposób, głównie przez intru-
obronnych, dziecko czasowo czuje się bez-
zywne wspomnienia, traumatyczne
radne. Terr klasyfikuje skutki wydarzeń w za-
sny, dotyczące bądz
aktualnej traumy
leżności od długości trwania i powtarzalno-
lub innych krytycznych doświadczeń,
ści wydarzeń, na tzw. traumę Typ I (po po-
zabawy zawierające różne aspekty
jedynczym, nieprzewidzianym wydarze-
traumatycznego wydarzenia;
niu traumatycznym) oraz traumę Typ II
2) zmniejszona reaktywność i zaintereso- (po długotrwałych lub powtarzających
wanie otoczeniem, głównie poprzez
się trudnych, zewnętrznych zdarzeniach).
zmniejszone zaangażowanie w ulubio- Do wydarzeń traumatycznych Terr m.in.
ne aktywności, emocjonalne odcinanie
zalicza bycie ofiarą agresywnych prze-
się w kontaktach z rodzicami i kolega- stępstw  gwałt, napad, bycie świadkiem
mi, obniżona tolerancja na bodz
ce,
zabójstwa rodzica, bycie ofiarą lub świad-
unikanie intensywnych emocji;
kiem przemocy fizycznej i seksualnej.
3
Badura-Madej / Interwencje terapeutyczne wobec dzieci  ofiar przestępstw
Terr wyróżnia cechy wspólne dla obu  liczbę wydarzeń traumatycznych na
rodzajów traumy  ostrej i chronicznej przestrzeni życia  najwyższy poziom
(typ I i typ II) oraz cechy specyficzne. objawów mają dzieci, które doświad-
Wspólne cechy zaburzeń potraumatycz- czyły kilku poważnych wydarzeń trau-
nych u dzieci, niezależnie od typu traumy, matycznych (Goodman, Scott 2000).
to szczegółowe, powtarzające się wspo-
Implikacje terapeutyczne
mnienia z silną komponentą wyobraże-
klinicznego modelu traumy
niowo-zmysłową, powtarzające się zacho-
wania, specyficzne lęki, zmiana postaw
Z klinicznego modelu psychologicz-
wobec ludzi, życia i przyszłości.
nych konsekwencji traumy wynika potrze-
W przebiegu zaburzeń po traumie typu
ba konsultacji diagnostycznych i interwen-
I charakterystyczne są wyraziste wspo- cji terapeutycznych dzieci jak najwcze-
mnienia wydarzenia traumatycznego, po- śniej po wydarzeniu (na pewno w przecią-
znawcze opracowywanie wydarzenia po- gu pierwszego miesiąca), a także celowość
przez poszukiwanie odpowiedzi na pyta- ich powtarzania. Przedmiotem diagnozy
nie, dlaczego mnie to spotkało, oraz za- jest w tym okresie ocena stanu psychiczne-
burzenia spostrzegania w postaci iluzji,
go i rodzaju reakcji potraumatycznej, wy-
a nawet halucynacji.
odrębnienie dzieci z ostrymi zaburzeniami
W reakcjach potraumatycznych w trau- stresowymi (tzw. Acute Stress Disorder)
mie typu II, wywołanej przez doświadcza- a także ocena czynników ryzyka rozwoju
nie długotrwałych lub powtarzających się
zespołu stresu pourazowego (Post Trama-
zewnętrznych urazowych zdarzeń, dziec- tic Stress Disorder). Celem interwencji te-
ko tworzy silne obrony przed dezintegra- rapeutycznych w pierwszym okresie jest
cją self. Masywne zaprzeczanie, odrętwie- obniżenie nasilenia objawów reakcji po-
nie, identyfikacja z agresorem i autoagre- traumatycznej oraz minimalizowanie za-
sja są powszechnymi reakcjami obronnymi.
grożeń rozwoju zespołu stresu pourazowego.
Każde dziecko ma swój indywidualny
Uzasadnieniem podjęcia wczesnej in-
wzorzec zaburzeń potraumatycznych. Wła- terwencji są nie tylko względy diagno-
ściwości psychiczne, takie jak: poznaw- styczne, ale także zjawisko opisane przez
cza ocena wydarzenia traumatycznego
Jacoba Lindy, tzw. membrana traumy.
i znaczenie, jakie mu się nadaje, sposoby
Dla osoby po traumie świat staje się zagra-
radzenia sobie, możliwość tolerowania
żający, czuje się ona bezbronna, dlatego
własnych reakcji, zdolność akceptacji zmian,
tworzy ochronę przed własnymi silnymi
posiadane wsparcie społeczne, pośredni- emocjami w postaci mechanizmów obron-
czą między wydarzeniem traumatycznym
nych, a także zawęża kontakt z innymi,
a reakcją na nie. Powoduje to, że nie
chroniąc się przed światem zewnętrznym.
u wszystkich dzieci  ofiar traumy rozwi- Dotyczy to zarówno dorosłych, jak i dzieci.
ną się zaburzenia potraumatyczne; zabu- Również rodzina i bliscy chronią dziec-
rzenia te będą się różnić nasileniem, cza- ko przed kontaktami z osobami spoza ro-
sem trwania, rodzajem objawów. Z ba- dziny. Osoba, której udało się w pierw-
dań wynika, że do czynników odpowie- szym okresie po traumie nawiązać kon-
dzialnych za nasilenie objawów PTSD
takt z dzieckiem, staje się dla niego bez-
u dzieci zalicza się:
pieczna w odróżnieniu od innych. Wielo-
krotnie sprawdziłam tę prawidłowość, że
 rodzaj wydarzenia traumatycznego
ilekroć rodzina z dzieckiem docierała
 występuje wyższy poziom objawów,
w krótkim odstępstwie czasu od traumy,
jeżeli jest to trauma interpersonalna;
łatwiej było utrzymać z nią kontakt i wy-
 płeć  dziewczęta częściej niż chłopcy
magała mniejszej liczby spotkań niż kie-
rozwijają zespół stresu pourazowego;
dy docierała w kilka miesięcy potem.
4
Badura-Madej / Interwencje terapeutyczne wobec dzieci  ofiar przestępstw
Kolejnym wnioskiem z modelu klinicz- cja po pół roku, nawet jeżeli nie zauwa-
nego jest konieczność powtarzania kon- żono wcześniej objawów, aby stwierdzić,
sultacji, nawet jeżeli w pierwszym okresie czy nie pojawiły się objawy odroczonego
nie stwierdzono objawów zaburzeń poura- zespołu stresu pourazowego.
zowych. Wskazane są kilkakrotne konsul- Konieczność powtarzania konsultacji
tacje w przeciągu kolejnych miesięcy w okre- diagnostycznych jest szczególnie wskaza-
ślonych odstępach czasu: w przeciągu na u tych dzieci, które mimo ciężkości
pierwszych trzech miesięcy, po trzech wydarzenia traumatycznego nie prezen-
miesiącach i po pół roku. Ich celem jest tują objawów pourazowych. W literatu-
ocena stanu psychicznego (czy nie rozwi- rze przedmiotu opisywane jest występo-
nął się ostry zespół stresu pourazowego wanie dzieci tzw. bezobjawowych (Ken-
bądz
czy po trzech miesiącach nie prze- dall-Tacket i in. 1993). Pojawia się trud-
szedł w formę zaburzeń chronicznych) ność odróżnienia dzieci rzeczywiście do-
oraz ocena czynników, które powodują brze funkcjonujące od tych, u których
nasilenie i utrwalanie objawów potrau- skutki traumy są wyparte, a przez to nie-
matycznych. Wskazana jest też konsulta- widoczne dla otoczenia.
Model holistyczny: wydarzenie traumatyczne
 reakcja traumatyczna  zdrowienie
Traumę psychiczną i jej skutki można Według psychotraumatologów posłu-
porównać do traumy fizycznej, uszkodzenia gujących się tym pojęciem, do dużej sprę-
ciała. Przy zranieniu lekarz opatruje ranę, żystości zapewniającej radzenie sobie po
a potem następuje okres gojenia. W proce- traumie, należą takie właściwości, jak:
sie zdrowienia mobilizowane są natural-
 wyższy niż przeciętny poziom inteligencji,
ne siły organizmu. Podobnie po traumie
 niska tendencja do unikania oraz brak
psychicznej w procesie dochodzenia do
poczucia fatalizmu,
równowagi mobilizowane są zasoby czło-
 przekonanie o samoskuteczności i po-
wieka i jego otoczenia. Przy szukaniu od-
czucie własnej wartości,
powiedzi na pytanie, co warunkuje zdro-
 aktywne działanie, a nie tylko emocjo-
wienie, można odwołać się do holistycz-
nalne reagowanie,
nego modelu traumy. Przykładem takie-
 stabilne więzi z innymi i pozytywne
go podejścia do traumy jest koncepcja
doświadczenie w kontaktach zarówno
Mooli Lahada, w którym ważne są dwa
jeżeli chodzi o liczbę, ale także o jakość
konstrukty psychologiczne: sprężystość
wsparcia społecznego,
i poczucie ciągłości (Lahad, Rogel 2003).
 cechy temperamentalne, które okre-
W modelu tym zakłada się, że organizm
ślają indywidualną odporność i reak-
posiada mechanizmy samostablizujące,
tywność na bodz
ce,
które prowadzą do zatrzymania zaburzo-
 silne więzi dziecko  rodzice, nawet jeże-
nych reakcji, choć pod wpływem ostrego
li rodzice są w permanentnej niezgodzie,
stresu występuje czasowa oscylacja zacho-
 umiejętność odraczania gratyfikacji,
wania na osi zdrowie  zaburzenie bądz

 ciekawość i żywa wyobraz
nia,
dysfunkcja. Sprężystość (resiliency) oznacza
takie właściwości psychofizyczne, które  klimat wychowawczy skierowany na
warunkują powrót do równowagi po do- osiąganie autonomii,
świadczeniu traumy. Można je rozpatrywać  społeczne kompetentne zachowanie mi-
na poziomie poznawczym, afektywnym, mo chronicznego stresu, w tym poczu-
społecznym, zachowania i fizycznym. cie przydatności, potrzebności, popu-
5
Badura-Madej / Interwencje terapeutyczne wobec dzieci  ofiar przestępstw
larność wśród rówieśników, branie odpo- osoba jest w stanie ją przyjąć przy ograni-
wiedzialności za zachowanie rodzeń- czonych możliwościach poznawczych w sta-
stwa, niekiedy za chorych rodziców, nie szoku, powiedzieć, co w najbliższych
dniach trzeba zrobić, nakierować na przy-
 fizyczna atrakcyjność (szczególnie
wrócenie rutynowych czynności.
u dziewcząt).
� Przerwanie ciągłości społecznej polega
�
Drugim elementem składowym w mode-
na separacji, oddzieleniu, zerwaniu więzi
lu traumy według Lahada jest pojęcie cią-
(nie jestem z rodziną, gdzie są inni).
głości. Według Janoff-Bulmann (1992)
posługujemy się podstawowymi schemata- Implikacje terapeutyczne: towarzysze-
mi poznawczymi, zapewniającymi nam nie osobie straumatyzowanej, udzielanie
poczucie bezpieczeństwa w świecie. Są wsparcia.
to schematy myślenia, że świat jest w mia-
� Przerwanie ciągłości w zakresie pełnio-
�
rę bezpiecznym miejscem do życia, jest
nych ról wyraża się poczuciem zagubienia
przewidywalny, zrozumiały i uporządko-
(nie wiem, czego ode mnie oczekują).
wany, a każdy człowiek ma swoją podsta-
Implikacje terapeutyczne: przydziele-
wową wartość jako osoba i dlatego czło-
nie drobnych, ale możliwych do wyko-
wiekowi szlachetnemu, dobremu nic złego
nania zadań.
nie może się przytrafić. Te schematy po-
� Przerwanie poczucia ciągłości własne-
�
znawcze pozwalają nam planować, przewi-
go życia, wyrażające się w przekonaniu,
dywać, wyjaśniać, a więc tworzą poczu-
że życie nie będzie nigdy takie samo, jak
cie ciągłości siebie, własnego ja i życia.
przed wydarzeniem.
Poczucie ciągłości realizuje się w czte-
rech wymiarach, które Lahad nazywa
Implikacje terapeutyczne: pomocna
mostami między wczoraj a jutro:
jest normalizacja, wzmacnianie zmian,
przeformułowywanie
 wymiar poznawczy, który zawiera po-
czucie realności, logicznej ciągłości, nor-
Ocena stopnia naruszenia ciągłości
my, zasady, rozumienie procesów i wy-
własnego ja i życia po wydarzeniu trauma-
darzeń, nadawanie sensu, znaczenia;
tycznym pozwala na oszacowanie ryzyka
 wymiar pełnionych ról rodzinnych, za- dekompensacji psychicznej. Od oceny za-
wodowych, społecznych; grożenia dekompensacją zależy zaś inten-
sywność i charakter interwencji terapeu-
 wymiar społecznych relacji, obejmują-
tycznych. Jeżeli jeden do dwóch obszarów
cy więzi z innymi, poczucie przynależ-
poczucia ciągłości ja jest naruszone, to ist-
ności do grupy;
nieje ryzyko dekompensacji. Jeżeli trzy ob-
 wymiar personalny, czyli poczucie osobi-
szary są naruszone bądz
przerwane, to ist-
stej ciągłości: co wiem o sobie, o moim
nieje poważne zagrożenie dekompensacją
usposobieniu, jak funkcjonuję na co dzień.
psychiczną, np. samobójstwem.
Naruszenie bądz
zniszczenie poczucia
ciągłości przejawia się w poszczególnych Rodzaje interwencji terapeutycznych
wymiarach następująco:
Interwencje terapeutyczne można po-
� Przerwanie ciągłości poznawczej wy- dzielić na: pierwszą pomoc psychologicz-
�
raża się w zaburzonej ocenie rzeczywi- ną, interwencję kryzysową, psychotera-
stości, ludzie często mówią: nie rozu- pię krótko- i długoterminową.
miem, co się stało, jak do tego doszło.
Pierwsza pomoc psychologiczna
Implikacje terapeutyczne: należy wyja-
Podstawowym celem pierwszej pomocy
śnić w prosty sposób, to, co się stało, podać
informacje (ale nie bombardować informa- psychologicznej jest zapewnienie ulgi przez
redukowanie niekorzystnych, negatywnych
cjami), powiedzieć prawdę na tyle, na ile
6
Badura-Madej / Interwencje terapeutyczne wobec dzieci  ofiar przestępstw
symptomów oraz zapewnianie bezpie-  przedstaw się  wyjaśnij krótko swoją
czeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, rolę i co chcesz zrobić,
a także zapobieganie narastaniu objawów  zapewnij dziecko-ofiarę o swojej trosce
ostrego zaburzenia stresowego. Pierwsza
o nie i że jest bezpieczne,
pomoc psychologiczna opiera się głównie
 poproś dziecko, aby opowiedziało krótko,
na wspierającym kontakcie i obejmuje na-
co się wydarzyło,
stępujące elementy:
 zaoferuj dalszy kontakt,
 pomoc w przywracaniu poczucia cią-  rozmawiaj w miejscu, gdzie dziecko
głości poprzez powrót do codziennych będzie czuło się bezpiecznie,
rutynowych działań,
 pytaj o proste rzeczy, które pozwalają
 wzmacnianie i rozszerzanie natural- dziecku wybierać bądz
decydować,
nych sposobów radzenia sobie i wyko-  zapytaj, czy nie ma jakiś specjalnych
rzystywanie zasobów, uwag lub obaw,
 uczenie nowych umiejętności radzenia  zainteresuj się, czy dziecko ma bez-
pieczne miejsce, rozmawiaj z rodzica-
sobie.
mi i motywuj do utrzymania kontaktu,
Na każdym etapie interwencji terapeu-
 daj na piśmie nazwisko i telefon, jak i kie-
tycznych pomaga się dzieciom w trzech
dy można się skontaktować, jeżeli dziec-
obszarach: poczucia bezpieczeństwa, więzi
ko będzie dalej potrzebowało pomocy.
z innymi, znaczenia wydarzeń trauma-
tycznych. Problemy te poruszane są na każ- W trakcie interwencji kryzysowej od-
dym etapie interwencji zarówno w trak- budowywanie poczucia bezpieczeństwa
cie pierwszej pomocy psychologicznej, osobistego odbywa się poprzez pracę nad
jak i interwencji kryzysowej czy psycho- zmniejszeniem cierpienia, by ból stał się
terapii, tylko na innym poziomie. tylko częścią ja. Jedną z dróg do tego jest
umiejętne nazywanie uczuć, na przykład
Bezpieczeństwo
rysowanie koła uczuć (wściekłość, bez-
Trauma jest sytuacją, która przytłacza radność, gniew, zdrada, smutek, lęk, strach,
dziecko. Chcąc wyobrazić sobie, co dzie- beznadziejność). Dziecko wybiera nazwy
je się z poczuciem bezpieczeństwa, moż- doznawanych uczuć i na linii ocenia sto-
na odwołać się do przykładu z tworzą- pień ich nasilenia. Odbudowywaniu
cym się ja u dziecka. W pierwszym roku poczucia bezpieczeństwa wewnętrznego
życia poczucie ja sprowadza się do ciała: sprzyja też gratyfikacja podstawowych
ja = moje ciało. W przeciągu 2. 3. roku potrzeb, takich jak jedzenie, picie, kąpiel,
życia poczucie ja rozszerza się, a ciało słuchanie muzyki.
jest tylko częścią ja.
Potrzeba więzi
W podobny sposób trauma powodu-
je, że dziecko czuje, że doznawane uczu- Poczucie bliskości i więzi z innymi re-
cia przerastają go, stają się nim: moje alizuje się przez możliwość wyrażania
cierpienie, mój ból to ja. Powoduje to re- siebie. To, co dziecko przeżywa wskutek
gresję, dziecko zachowuje się zgodnie wydarzenia traumatycznego, może oddzie-
z wcześniejszymi fazami rozwojowymi, lać go od innych, izolować. Uczucia są
a to z kolei przynosi mu uczucie wstydu przytłaczające, chodzi o dostarczenie moż-
i bezradności. liwości podzielenia się z innymi i wysłu-
Co można zrobić w ramach pierwszej chania tego, co inni czują, gdyż daje to
pomocy psychologicznej, aby wzmocnić poczucie przynależności i wspólnoty z in-
naruszone poczucie bezpieczeństwa? Odby- nymi. Można sformułować następujące
wa się to poprzez zwykłe zachowania. Przy- zalecenia szczególnie użyteczne we wcze-
kładowo, w pierwszej rozmowie zaleca się: snej fazie interwencji kryzysowej:
7
Badura-Madej / Interwencje terapeutyczne wobec dzieci  ofiar przestępstw
 unikaj blokowania ekspresji; czy, które nadal odczuwa. Terapeuci po-
winni pomóc dzieciom wyrazić ich we-
 zwracaj uwagę na język ciała: wygląd,
mimikę twarzy, gesty, gdyż są to infor- wnętrzne doznania.
macje o emocjach przeżywanych, cho- Kolejną kwestią, którą w interwen-
cjach terapeutycznych trzeba uwzględnić,
ciaż nie koniecznie wyrażanych. Trzeba
odpowiadać na emocje, które są odczu- są obawy dziecka wzbudzane przez pro-
cedury sądowe, w których uczestniczy.
wane, a nie na te, o których ofiara mówi;
Lęk dziecka można zmniejszyć poprzez
 zapewnij, że jej odczucia nie są niczym
przekazanie czego i w jakiej kolejności
niezwykłym;
dziecko może oczekiwać, a także, jakie
 powiedz: chcę usłyszeć od ciebie całą
będą dla niego następstwa tego, co się
historię, wszystko co pamiętasz, nawet
stało. Zaleca się wyjaśnianie roli poszcze-
jeżeli wydaje ci się to nieważne;
gólnych służb: policji, prokuratury, sądu
 zadawaj pytania otwarte, ale konkret-
oraz sens składania zeznań.
ne, nie takie, które wymagają analizy.
Elementy interwencji kryzysowej
Znaczenie
Poniżej zostaną przedstawione zalece-
Wtedy, kiedy dziecko czuje się bez-
nia oddziaływań terapeutycznych wobec
pieczne i pozostaje w relacji z innymi,
rozmaitych symptomów prezentowanych
może powiedzieć, co myśli. Często doty-
przez dzieci po doświadczeniach trauma-
czy to sądów o świecie dorosłym i żalu
tycznych (Pynoos, Nader 1993).
do nich. Ważna jest możliwość artykuło-
Dla części dzieci, które przejawiają
wania tych myśli i odczuć. Pytania o zna-
chroniczne objawy pourazowe, potrzeb-
czenie i sens tego, co dziecku się przytra-
ne będzie poszerzenie interwencji tera-
fiło, często pozostają bez odpowiedzi, ale
peutycznych o psychoterapię. Podstawo-
ważne jest to, że uznaje się je za zasadne.
we kwestie poruszane w toku kontaktu
Niekorzystnie dla dziecka jest, jeżeli ota-
psychoterapeutycznego obejmują:
cza się je milczeniem lub traktuje jako
zwykłe problemy, które zwyczajnie mi-  konfrontowanie się z realnością tego,
ną. Jeżeli dziecko nie jest słuchane, bę- co się zdarzyło,
dzie uważało, że powinno się czuć tak,  identyfikacja poczucia winy i samo-
jak dorosły tego oczekuje, czyli że coś mi- obwiniania,
nie samo. Zaczyna być wtedy skonfudo-  radzenie sobie z gniewem, lękiem, żałobą
wane swoimi uczuciami gniewu, rozpa- i uczenie ich wyrażania,
Symptomatyczna reakcja Elementy pomocy psychologicznej
Okres przedszkolny do 8. roku życia
1. Bezradność, pasywność 1. Wsparcie, odpoczynek, pocieszanie
2. Uogólniony lęk 2. Bezpieczne schronienie
3. Poznawczy chaos 3. Powtarzanie wyjaśnień
4. Kłopoty z identyfikacją uczuć 4. Nazywanie uczuć
5. Trudności, brak werbalizacji 5. Pomoc w werbalizacji
6. Elementy przypominające o traumie mają 6. Demistyfikacja elementów przypominających
charakter magiczny o traumie
7. Zaburzenia snu 7. Poinformowanie rodziców i nauczycieli
8. Lękowe przywiązanie 8. Stała troska
9. Objawy regresywne 9. Określenie czasowych granic regresji
10. Niepokój związany ze śmiercią 10. Wyjaśnienie problemu śmierci
8
Badura-Madej / Interwencje terapeutyczne wobec dzieci  ofiar przestępstw
Symptomatyczna reakcja Elementy pomocy psychologicznej
Wiek 9 12 lat
1. Odpowiedzialność i wina 1. Wyrażanie odczuć z tym związanych
2. Elementy przypominające o traumie 2. Identyfikacja elementów przypominających
wywołują lęk o traumie
3. Zabawy traumatyczne i ciągłe opowiadanie 3. Słuchanie ze zrozumieniem
o traumie
4. Wspieranie wyrażania uczuć
4. Lęk przed uczuciami
5. Poinformowanie dorosłych
5. Problemy z koncentracją i uczeniem
6. Pomoc w zrozumieniu
6. Zaburzenia snu, koszmary senne
7. Realistyczne informacje
7. Troska o bezpieczeństwo
8. Wyzwania dla kontroli nad impulsami
8. Zmiany w zachowaniu
9. Związek pomiędzy odczuciami
9. Skargi na stan somatyczny a zdarzeniami
10. Kontrolowanie niepokojów rodziców 10. Wyrażanie troski
11. Zatroskanie o innych 11. Konstruktywne działania
12. Zaburzenia spowodowane reakcjami żałoby 12. Pozytywne wspomnienia
Młodzież powyżej 12. roku życia
1. Odosobnienie, wstyd, poczucie winy 1. Dyskusja: zdarzenie, uczucia, ograniczenia
2. Przewrażliwienie na punkcie własnej osoby 2. Dorosła natura reakcji
3. Potraumatyczne odgrywanie zdarzenia 3. Związek: zachowanie a zdarzenie
4. Niebezpieczne dla życia odgrywanie 4. Zajęcie się problemem: impuls brawury
zdarzenia
5. Rozumienie napięcia
5. Nagłe zmiany w relacjach
6. Zajęcie się problemem: plany i ich
6. Chęć odwetu konsekwencje
7. Radykalne zmiany w postawie 7. Związek: zmiany a zdarzenie
8. Zbyt wczesne wejście w dorosłość 8. Odraczanie radykalnych decyzji
 identyfikowanie i korzystanie ze wspar-  przeciwdziałanie unikaniu relacji
cia  komu może zaufać oraz jak sama z innymi,
potrafi się ochronić w przyszłości,  uczenie radzenia sobie z objawami od-
twarzania.
 praca z niskim obrazem własnej osoby,
Podsumowanie
� Jesteśmy na początku drogi uznawania osoby znaczące, jeżeli reakcje rodzi-
�
i realizowania w praktyce zasady, że ców są zaburzone, jeżeli rodzice utra-
dzieci jako ofiary przestępstw potrze- cili bądz
mają zaburzone funkcje opie-
bują wyspecjalizowanych służb współ- kuńcze, atmosfera rodzinna jest chao-
pracujących ze sobą. tyczna, nie wspierająca, występuje prze-
moc wewnątrz rodziny, dziecko ma
� Stosunkowo mało dzieci  ofiar prze-
�
uszkodzenia fizyczne, jeżeli było już
stępstwa otrzymuje pomoc. Wczesna
wcześniej wiktymizowane lub miało
ocena stanu i potrzeb dziecka powin-
jakieś emocjonalne problemy, jeżeli
na wchodzić w standardowe postępo-
trauma miała charakter chroniczny
wanie służb społecznych lub wyspe-
lub były to wielokrotne epizody.
cjalizowanych placówek.
�
�
� Dzieci  ofiary przestępstw powinny na Interwencje terapeutyczne wobec dzie-
�
pewno być konsultowane, jeżeli utraciły ci  ofiar przestępstw powinny być podję-
9
Badura-Madej / Interwencje terapeutyczne wobec dzieci  ofiar przestępstw
te przez wyszkolonego profesjonalistę, jest rodzaj poradnictwa dla rodziców
wrażliwego na kwestie ofiar, posiadają- bądz
opiekunów, jak postępować
cego wiedzę z zakresu psychologii kli- z dzieckiem, jak odpowiadać na jego
nicznej i rozwojowej, psychiatrii dzieci pytania, jak kontrolować swoje reak-
i młodzieży, psychotraumatologii, zna- cje emocjonalne, jak wyglądają bliskie
jącego podstawowe procedury sądowe, i odległe symptomy pourazowe i wcze-
empatycznego, otwartego na podjęcie sne oznaki dystresu.
wątków przeżyć urazowych.
� Niezbędna jest szeroka edukacja róż-
�
� Poza wsparciem rodziny w powrocie nych służb w zakresie podstaw psy-
�
do rutyny dnia codziennego, ważny chotraumatologii.
This paper discusses two models of the effects of trauma on children: a clinical model
based on the concept of post-traumatic stress disorder, and a holistic model emphasizing
factors that facilitate the healing process after a traumatic experience, such as resilience
or sense of continuity, as well as their therapeutic implications. These models are useful
in treating child victims of crime.
Literatura
Goodman R., Scott S. (2000), Psychiatria dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Medyczne
Urban&Partner, Wrocław.
Janoff-Bulman R. (1992), Shaterred assumptions: Towards a new psychology of trauma,
The Free Press, New York.
Kendall-Tackett K.A., Williams L.M., Finkelhor D. (1993), Impact of sexual abuse in
children: An review and synthesis of recent empirical studies,  Psychological Bulletin
nr 113, s. 164 180.
Lahad M., Rogel R. (2003), The need for ER protocl in treatment of public manifesting
ASR symptoms following disaster,  Community Stress Prevention nr 5, s. 1 19.
Pynoos R. S., Nader K. (1993), Issues in treatment of postraumatic stress in children
and adolescents, w: J.P. Wilson, B. Raphael (red.), International Handbook of
Traumatic Stress Syndromes, Plenum Press, New York, s. 535 549.
Rosenhan D.L., Seligman M.E.P. (1994), Psychopatologia, Polskie Towarzystwo
Psychologiczne, Warszawa.
Terr. L.C. (1995), Childhood traumas. An outline and overiew, w: G.S. Everly, J.M. Lating
(red.). Psychotraumatology. Key papers and core concepts in post-traumatic stress,
Plenum Press, New York, London, s. 301 320.
10