Wincenty Kadłubek (6)

majestat. Król ich, tknięty udręką miłości czy oburzenia, czy obojgiem, rzecze: „Wanda niech rozkazuje morzu, Wanda ziemi, Wanda przestworzom, Wanda niech bogom nieśmiertelnym za swoich składa ofiarę⁴¹; a ja za was, o moi dostojnicy, uroczystą bogom podziemnym składam ofiarę, abyście tak wy, jak i wasi następcy w nieprzerwanym trwaniu starzeli się pod niewieścimi rządami!⁴²”.

Rzekł i na miecz dobyty rzuciwszy się ducha wyzionął,

Życie zaś gniewne między cienie uchodzi ze skargą⁴³.

Od niej ma pochodzić nazwa rzeki Wandal, ponieważ ona stanowiła ośrodek jej królestwa⁴⁴; stąd wszyscy, którzy podlegali jej władzy, nazwani zostali Wandalami. Ponieważ nie chciała nikogo poślubić, a nawet dziewictwo wyżej stawiała od małżeństwa, bez następcy zeszła ze świata. I jeszcze długo po niej trwały słabe rządy bez króla⁴⁵.

[8.J Jan: Semiramis, królowa Asyryjczyków⁴⁶, nie ważąc się powierzyć niedojrzałemu synowi rządów królewskich, udaje, że sama jest [owym] synem i zataiwszy płeć przyłącza Etiopię do królestwa małżonka, wypowiada wojnę Indiom, do których oprócz niej i Aleksandra Wielkiego⁴⁷ nikt nigdy nie wkroczył. Również wiele innych [niewiast] przewyższało zaletami nie tylko niewiasty, lecz także mężów. I dlatego nie tyle podziwiam w niewieście męską przedsiębiorczość, co u mężczyzn stałość wypróbowanej wierności. Chociaż bowiem wydaje się to niezgodne z dobrymi obyczajami, żeby niewiasta rozkazywała władcom, wszelako wydawało się to zgodniejsze z uczuciami rodzinnymi, ażeby ¹ potomka wesprzeć ojcowymi zasługami, i [nie dopuścić], iżby dobrodziejstwa zmarłych umarły u potomnych. Przykład takiej cnoty dali nawet tyrani sycylijscy. Anaksylaus bowiem, władca Sycylii, umierając powierzył opiekę nad [swoją] dziatwą niewolnikowi Mykalowi, którego wierność dobrze wypróbował⁴⁸. A wszyscy tak wielką żywili miłość do króla, że woleli słuchać niewolnika niż opuścić synów władcy, a panowie zapomniawszy

0    swojej godności zgodzili się, żeby zaszczytną władzę piastował niewolnik. A cóż dzieje się w tych naszych marnych czasach? Wierność nie rodzi wierności, a jeśli już pocznie, to wpierw poroni, nim urodzi, wpierw płód wyzionie ducha, nim oddychać zacznie.

1    tak przy piersi świętej wierności zawisa plemię żmijowe, zdradliwe ją ssą młode żmijki, od których nie tylko przyjaciele, lecz i panowie raczej fałszywej niż szczerej doznają czci. Kupczeniem to bowiem jest, a nie przyjaźnią, gdy poszukuje się korzyści⁴⁹.

⁴¹    To znaczy pozostając w dziewictwie jako k_a łonka. Wg innej interpretacji oznacza to pofąSłl się z żywiołami, czyli śmierć. Ma ten trójwiersz cha* rakter zaklęcia — przypuszczalnie pomysłu samego Wincentego, nie bez aluzji do poezji starożytnej Upadla teza K. Romera, Podanie o Krakusie i Wandzie, jakoby cały ten fragment miał być interpolacją. K. Kumaniecki, Podanie o Wandzie s. 47-53.

⁴²    J u s t y n, Epitome, 1,2 (o niewieścich rządach królowej Semiramis) i I, 8 (o królowej scytyjskiej Tomyris).

⁴³    Por. Owidiusz, Metamorfozy, IV, 162-163", Dixit et aptato pectus mucrone sub imum ineubuit ferro. K. Kumaniecki. Podanie o Wandzie,

152.    BHH

⁴⁴    Tu brak ciągłości logicznej, a etymologia rzeki Wisła = Wandalus jest najzupełniej sztuczna. Dopiero autor Kron. wpoi. (rozdz. 1) napisał, że Wanda rzuciła się do Wisły i stąd wywodzi się nazwa tej rzeki. T. S i n k o, Dlaczego Wanda się utopiła? Czas, Kraków 1923, nr 139. Niniejszy fragment stał się podstawą domysłów o podróżach kronikarza. Wg St. Kętrzyńskiego miał on się spotkać w Bolonii z Gerwazym z Tilbury, gdyż i on w swoich Otia imperialia Wisłę nazwał Wandalem, a Polaków Wandalami. Ze studiów nad Gerwazym z Tilbury. Mistrz Wincenty i Gerwazy — Provinciale Genasia-num, RAUhf46 (1903), s. 152-189. J. Strzelczyk Gerwazy z Tilbury. Życie i dzieło w świetle dotych-czasowych badań, Studia Źródłoznawcze 11 (1966), s. 53-66. Balzer I, s. 102-105, wykazał, że nie ■*est to wniosek konieczny, gdyż Gerwazy mógł zastosować nazwy zasłyszane od innych, a także Wincenty przytoczył używane już przed nim literackie określenie Polaków i Wisły. Do niego należy tylko niezwykła kolejność: Wanda — rzeka Wandal— Wandalowie, chyba też sam wymyślił Wandę.

⁴⁵ --diuąue post ipsam claudicayit sine rege

imperium. Justyn, Epitome, VI, 2: cum regium claudicasset imperium ... quam imperio regnum claudi-care. W tym rozdziale jest więcej, mniej wyraźnych, zapożyczeń stylistycznych od Justyna. K. Kumaniecki, Podanie o Wandzie, s. 46-48.

⁴⁶    Semiramis, królowa Asyrii, ok. 800 p.n.e. Opowiadanie wyjęte zJustyna, Epitome, I, 2.

⁴⁷    Aleksander Wielki, król macedoński w latach 336-323 p.n.e.

⁴⁸    Anaksylaus, tyran miasta Region w płd. Italii n. Cieśniną Syrakuzańską w V w. p.n.e. Przykład

[9.] Mateusz: Również w naszym państwie rządy pra w udziale niekiedy osobom niskiego i niepewnego pochd lecz żadna zgoła zazdrość bądź ludu, bądź dostojników nie szydziła, ba, nawet po dziś dzień chętnie chlubią się id lebnymi dokonaniami. Gdy bowiem ów sławny Ale]

0    którym niedawno wspomniałeś, usiłował ściągnąć z i but⁵⁰, rzekli posłom: „Posłami tylko jesteście, czy także skiego skarbu kwestorami?” Ci odpowiedzieli: „Iposłami

1    komornikami”. Na to tamci: „Wpierw więc—mówiąl okazać posłom szczerze uszanowanie, abyśmy wspanial tych wspaniałymi uczcili darami; następnie komormkoi wypłacić wyznaczony trybut—należy się bowiem ces jest cesarskiego⁵¹ — aby nie spotkał nas zarzut obrazi tu”. Przeto głównym osobom spośród posłów najpiea połamano i powyrywano kości, potem zdarte z ich wypchano częściowo złotem, częściowo najlichszą tra i ten kruszec, ludzką skórą, lecz nieludzko odziani

z takim listem:

„Królowi królów Aleksandrowi królewska władca Źle innym rozkazuje, kto sam sobie nie nauczył się roi nie jest bowiem godzien zwycięskiej chwały ten, nad | ja namiętności triumfuje. Zwłaszcza twoje pragnienia zna zaspokojenia, żadnego umiarkowania; co więc nigdzie nie widać miary twojej chciwości, wszędzie I statek twego ubóstwa. Chociaż jednak świat nie I otchłani twej nienasyconej żarłoczności, zaspokl głód przynajmniej twoich [ludzi]. I niech ci bęc że u nas nie ma trzosów, dlatego te oto podarki włl lety twoich najwierniejszych [sług]. Wiedz zaś, że Ii się według dzielności ducha, hartu ciała, nie wedj Nie mają więc skąd zaspokoić gwałtownej żarłoca kiego króla, by nie powiedzieć tak wielkiego pota jednak, że obfitują oni prawdziwie w skarby ml której można by nie tylko zaspokoić, lecz cal twoją chciwość razem z tobą”.

„Czym prędzej —mówi Aleksander—czym przywlec do nas tych, którzy wymyślili tak stJ muszą zaraz wycierpieć najwyszukańsze męki, a wypada ich wytępić, aby bezkarność zuchwalsd innych!” Ilu tylko więc wyruszyło [ludzi] dla pon wysadzonych królęwi^ wsz^cy albo padli w bi a niesióizu {królów dostah się do