70961 Wincenty Kadłubek (1)

yła, była ongi zacność w tej rzeczypospolitej¹, którą senatorowie² niby jakoweś świeczniki niebieskie opromienili nie zapisaniem pergaminowych kart wprawdzie, ale najświetniejszych czynów blaskiem. Nie rządzili bowiem nimi ani potomkowie plebejscy, ani samozwańczy władcy, lecz książęta dziedziczni³, których dostojność, chociaż wydaje się okryta pomroką niewiedzy, świeciła jednak dziwnym blaskiem, którego nawałnice tylu wieków nie mogły zagasić. Pamiętam rozmowę znakomitych mężów, których wspomnienia tym są wiarygodniej sze, im większym uznaniem cieszy się ich powaga. Rozprawiali bowiem Jan⁴ i Mateusz⁵, obaj w podeszłym wieku, obaj poważnie myślący, o początkach, rozwoju i wypełnianiu się [dziejów] tej rzeczypospolitej.

Wtedy rzecze Jan: Pytam, mój Mateuszu, w jakim to czasie, mamy przyjąć, wzięła początek młodość naszego ustroju państwowego?⁶ My bowiem dzisiejsi jesteśmy i nie masz w nas sędziwej wiedzy dni minionych.

[2.] Mateusz: Wiesz, że u starców jest mądrość, a w długim wieku roztropność⁷. Atoli ja wyznaję, że pod tym względem jestem niemowlakiem, tak że nawet zgoła nie wiem, czy przed tą teraźniejszością upłynęła jakaś krótka chwilka⁸. Czego jednak dowiedziałem się z opowiadania starszych, na wskroś prawdomównych, nie zamilczę.

Otóż opowiadał pewien starzec⁹, że tutaj żyła niegdyś nieprzeliczona moc ludzi, u których to niezmierne królestwo zostało oszacowane zaledwie na jeden źreb¹⁰, tak dalece nie przynaglała ich chęć panowania ani żądza posiadania. Żywiołem ich była siła dojrzałej odwagi, tak iż poza wielkodusznością nic nie uważali za wielkie i przyrostowi swojej dzielności nie stawiali nigdy żadnych granic. Nie byłoby bowiem dzielności, gdyby chcieli ją zamknąć w ciasnym więzieniu granic. Ci do swoich chlubnych zwycięstw zaliczyli także [triumfy] nad dalekimi zagranicznymi krajami. Podbili bowiem pod swe panowanie nie tylko wszystkie ludy z tej

¹    Cyceron, Oratio ad Catilinam, I, 1. Balzer I, s. 303.

²    Mimo użycia określenia respublica autor pisze

0    monarchii. Patres conscripti jest uroczystą tytula-turą senatorów rzymskich. Balzer I, s. 447.

³ --principes succedanei: chociaż przemawia

tu legitymizm uczonego w prawie, zdanie to przypomina twierdzenie Anonima Galla, że Polską rządzili

1    rządzą domini naturales.

⁴    Jan, Janik, z rodu Świebodów-Gryfitów, po 1142 r. bp wrocławski, po 1146 arcybp gnieźnieński. Istnieją przesłanki, że był rzeczywiście uczony; fundator pierwszego i drugiego w Polsce opactwa cystersów, w Łeknie i Brzeźnicy-Jędrzejowie, kolegiaty w Łęczycy i być może Drzwi gnieźnieńskich. A. Małecki, Studia heraldyczne, t. II, Lwów 1890, s. 46 n. Z. Budkowa, Jan {Janik), PSB X, s. 428 n. Zob. niżej ks. III, rozdz. 31, przyp. 227.

⁵    Mateusz, bp krakowski w latach 1143-1166, później przezwany Cholewą; śladem jego uczoności jest list do św. Bernarda z Clairvaux, wysłany w porozumieniu z Piotrem Włostowicem. Z. K o z ł o w-s k a-B u d k o w a, Repertorium dokumentów polskich doby piastowskiej, Kraków 1937, s. 49 n. M. P1 e z i a, List biskupa Mateusza do św. Bernarda [w:] Studia z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Gródeckiemu, Warszawa 1960, s. 123-140. Zob. niżej ks. III, rozdz. 31, przyp. £27.

⁶    Sub ąuonam conceptam existimabimus nostrarum constitutionum infantiam. Zob. niżej ks. I, rozdz. 5.

⁷    Księga Joba, 12,12. *

⁸    ---simplex porciuncula 'prosta, najmniejsza

cząsteczka’. Średniowiecze nie znało jeszcze drobiazgowej miary czasu, jaką stosujemy dzisiaj.

⁹    Motyw retoryczny starca godnego zaufania. A. Bielowski, Pompeii Trogi fragmentu, Leopoli 1853, s. 70, sądził, że jest to aluzja do Pompejusza Troga, Historiae Philippicae (I w. n.e.). Kronikarz znał tymczasem tylko wyciąg, Epitome, dokonany przez Justyna w II w. A. G u t s c h m i d, Ober die Fragmente des Pompejus Trogus lind die Glaubwiir-digkeit ihrer Gewdhrsmdnner, Leipzig 1857, s. 213 n., F. R u h 1. Die Yerbreitung des Justinus im Mittelal-ter, Leipzig 1871, s. 321-326.

¹⁰ --iuger: nomenklatura starożytna. Dopiero

w późnym średniowieczu iuger oznacza 'morgę’. W XII w., przed wprowadzeniem podziału na łany lub morgi, podstawową miarą powierzchni ziemi był iętt&cze źreh (ob^arok. 7 ha). E. Stamm, Miary ęjfierzch^w    Krak^fltf^l-^.