3582390774

sposobu wypowiedzi podmiotu cykl Trenów dzieli się wyraźnie na dwie części. W części pierwszej (Treny I—XI1I), odpowiadającej exordium, narratio i comploratio antycznego epicedium, podmiot liryczny mówi o sobie, o swym żalu, ukazuje wielkość straty, buduje liryczny portret zmarłego dziecka. Postaci antyczne i motywy mitologiczne pojawiają się tu na drugim planie.

Druga część poematu to szeroko pojęta część konsolacyjna: Tren XIX jako właściwa „konsolaęja z napomnieniem” został poprzedzony przez Treny XVII i XVIII, które Janusz Pelc nazwał „wstępem, pieśniową uwerturą” konsolami, oraz przez Treny XI, XIV, XV i XVI, które, począwszy od kończącej Tren XI palinodii są, zdaniem tegoż autora, „przygotowaniem do konsolacji" (zawierąjącym jednakże pewne elementy poprzednich części epicedium)¹.

Druga część Trenów ma ogromne znaczenie, gdyż stanowi próbę uzasadnienia ludzkiego cierpienia, czyli próbę zmierzenia się z problemem, którego człowiek nie jest w stanie wyjaśnić do końca. „Ostateczna odpowiedź, jaką człowiek dać potrall na problem cierpienia i śmierci — pisze wybitny teolog chrześcijański — może polegać tylko na tym, te w pełnym miłości milczeniu wyda on siebie niepojętości Boga, w której roztapia się pytanie o cierpienie"³.

Kochanowski w ostatnich Trenach nie dąje odpowiedzi definitywnej. Stawia czytelnika wobec dialogu różnych postaci, wobec konfrontacji różnych postaw, poglądów oraz przeżyć postaci historycznych i mitologicznych: one mówią o tym, jak doznawały cierpienia i śmierci. W tym sensie cykliczny poemat Jana Kochanowskiego możemy nazwać poematem polifonicznym.

Użycie tutaj terminu wprowadzonego do literaturoznawstwa przez Michaiła Bachtina w jego książce o Problemach poetyki Dostojewskiego‘ ' Zob. Janusz Pelc: Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa 1980. s. 437—452.

’ Karl Rahnen Słowa z Km ta. Tłum. Juliusz Zychowicz. Kraków 1985, s. 36 ‘Zob. Michaił Bachtin: Problemy poetyki Dostojewskiego. Tłum. Natalia Modzelewska. Warszawa 1970.

me oznacza, rzecz jasna, utożsamienia polifonicznośd Idioty czy Braci Karamazow z polifonicznością Trenów. Chciałbym jedynie zwrócić uwagę na problem dla interpretacji Trenów fundamentalny: przywoływane w poemacie postaci Hioba. Brutusa, Niobe, Orfeusza, Dawida i Cycerona są wyrazicielami różnych, często skrąjnie odmiennych postaw wobec cierpienia i śmierci. Postaci te wiodą więc z sobą swoisty dialog postaw i ragi, który dopiero ujęty jako całość w swej wielogłosowości składa się na ideową wymowę poematu. Powiedzieć więc można, że i Treny przenika dialogowe odczucie świata, sprawiąjące, iż otrzymujemy całość migotliwą, wieloznaczną, w której czytelnicy i badacze na próżno szukali właściwych odpowiedzi — pragnęli bowiem znaleźć tu bądź jednoznacznie chrześcijańską odpowiedź na problem cierpienia, bądź dowód na laicką czy stoicką wymowę utworu, zarzucali jednocześnie Kochanowskiemu, iż rozwiązał postawiony problem „na cudzą odpowiedzialność"⁵.

Wybór wspomnianych postaci nie jest przypadkowy. Niobe, Orfeusz i Cycero pojawiają się w Trenach jako „bohaterowie", jako postaci, z którymi podmiot utożsamia się i prowadzi dialog. Podobnie Brutus — jego słowa rozpoczynąją Tren XI i stają się punktem wyjścia poetyckiego dyskursu. Przywołanie Hioba i Dawida — przez wyraźny cytat i czytelną aluzję — pozwala ich również dołączyć do grona obecnych w Trenach postaci, które wiodą dialog o cierpieniu, gdyż każda z nich została dotknięta wielkim cierpieniem w inny sposób. Komentarz filologiczny do Trenów mógłby skłonić kogoś do wyszukania jeszcze nawet kilkunastu autorów czy postaci antycznych bądź humanistycznych, przywołanych w Trenach choćby raz. Wydąje się jednak, że tylko wymienione postaci — dwie biblijne, dwie historyczne i dwie mitologiczne — zostały ukazane w Trenach w sposób wyrazisty — jako partnerzy prowadzonego tam dialogu.

Jaka jest ich rola? Można by powiedzieć — i tak nieraz czyniono — że następuje tu analogia, czy też porównanie losu bohatera ^{2 1}

- 15 -

1

temat Trenów.

2

Pogląd taki pojawia się w licznych pracach Stanisława Grzeszczuka na