250,251

Rozdział V]

PODZIAŁ NA RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE

Wypowiedzi literackie dzieli się zwykle na trzy podstawowe rodzaje: lirykę, epikę i dramat. Kryterium podziału są podstawowe zjawiska strukturalne dzieła, tak stylistyczne, jak kompozycyjne. Rodzaje literackie rozpadają się na gatunki (np. w skład dramatu wchodzą takie gatunki jak tragedia, komedia, farsa itp.). Poszczególne gatunki rozpadają się z kolei na odmiany gatunkowe (np. elegia na elegię miłosną, patriotyczną, filozoficzną itp.).

1. SPOSÓB ISTNIENIA RODZAJÓW I GATUNKÓW LITERACKICH

Normy rodzajowe i gatunkowe — tak jak normy kompozycyjne — stanowią element określonej rzeczywistości historycznoliterackiej. Są też w sposób mniej lub bardziej wyraźny uświadamiane zarówno przez twórców, jak odbiorców. Geneza samej teorii rodzajów i gatunków literackich jest właśnie z tą świadomością związana. Teoria owa z początku nie miała charakteru naukowego, jej zadaniem nie była obiektywna klasyfikacja dzieł literackich, mająca ułatwić ich opis, lecz tylko uogólnienie konkretnej rzeczywistości literackiej, uogólnienie mające wyraźne cele praktyczne. Miało ono mianowicie oddziaływać na twórczość, wskazując, jakie środki są skuteczne w danej formie wypowiedzi, jakie mogą zapewnić dobry rezultat artystyczny. Zainteresowania ściśle teoretyczne w rozważaniach o rodzajach i gatunkach literackich znajdowały się na dalszym planie.

Pierwsze teorie rodzajów i gatunków literackich — chodzi tu przede wszystkim o teorię sformułowaną przez Arystotelesa w Poetyce — uogólniały doświadczenia literatury greckiej. Proponowany w nich podział

byl w pełni względem tych doświadczeń adekwatny. Ważność tego podziału dla całej europejskiej kultury literackiej (a więc także i nauki

0    literaturze) wynikała nie tylko z istotności zastosowanych w nim kryteriów (były nimi podstawowe właściwości strukturalne poszczególnych typów dziel literackich). Wiązała się ona także z autorytetem filozoficznym Arystotelesa oraz ze znaczeniem literatury starogreckiej, która była przedmiotem jego analiz. W okresie, w którym literatura owa wydawała się idealnym wzorcem, skonstruowana przez Arystotelesa teoria została podjęta i zabsolutyzowana: odniesiono ją nie do literatury określonego okresu, ale — w sposób całkowicie pozahistoryczny — do literatury w ogóle. Stało się to przede wszystkim w w. XVI i XVII w licznie wówczas reprezentowanych poetykach czy tzw. „sztukach poetyckich” (ars poetica) i miało w owym czasie szczególne uzasadnienie: był to okres (zwłaszcza we Francji) dominowania ideałów klasycystycz-nych, ścisłego rozróżniania poszczególnych typów wypowiedzi, polegającego m.in. na przypisywaniu każdemu z nich rygorystycznie przestrzeganych „praw i obowiązków”. Podział przejęty ze starożytności odpowiadał wówczas praktyce literackiej, która właśnie ze starożytnością była połączona różnorakimi więzami. Pewne osiągnięcia formułowanej wówczas teorii pozostały żywe nawet w tych sposobach myślenia o literaturze, które były dalekie od poetyki klasycystycznej, pozostały żywe także w nauce o literaturze. Trzeba mieć na uwadze fakt, że od czasu Arystotelesa do współczesności podział na rodzaje i gatunki podlegał różnorakim przekształceniom, ewoluował, przybierał różne postacie, że — wreszcie — w poszczególnych epokach wchodził w powiązania / rozmaitymi faktami literackimi, a więc za każdym razem miał nieco inne znaczenie.

Stopniowo narastał problem: czym są właściwie rodzaje i gatunki literackie, czy ich wypływający z tradycji starożytnych podział jest uzasadniony? Problem istotny, skoro istniejący podział przestał odpowiadać doświadczeniu literackiemu (tak jak odpowiadał w starożytności

1    w okresie klasycyzmu), ale gatunkowe myślenie o literaturze bynajmniej nie utraciło swej atrakcyjności. W dotychczasowym podziale nie mieścił się wprawdzie szereg nowych, później powstałych form wypowiedzi, nie uwzględnianych oczywiście przez przynoszące teorię gatunków literackich poetyki klasycystyczne (nie uwzględniany był w nim np. ratunek tak od w. XVIII ważny jak powieść), z tym byl jednak kłopot stosunkowo mniejszy: gatunki te dawały się w schemat podziału

251