442,443

Rozdział Xl

GATUNKI LITERATURY LUDOWEJ 1. UWAGI WSTĘPNE

Analizowane dotychczas rodzaje i gatunki literackie występują w Ir teraturze ludowej w tak odmiennej postaci, że wymagają odrębne;" omówienia. Żeby zdać sobie sprawę z charakteru tych różnic, musimy się wpierw — przynajmniej najogólniej — zastanowić, czym jest literatura ludowa.

Wiemy już, że każde dzieło literackie jest faktem społecznym, i tol z wielu względów. Jest zawsze wytworem pewnego kręgu kulturalnegi >, który waży nic tylko na jego genezie, ale w sposób pośredni wpływa na jego strukturę, a bezpośredni — na recepcję. Twórca literatury należy zawsze do kręgu społecznego, znajdującego się na pewnym poziomie rozwoju kultury umysłowej i technicznej. Wchłonął on więc ukształtowane w przeszłości elementy, które w przypadku pisarza polskiego tworzą zrąb kultury narodowej i europejskiej. Każdy pisarz jest niejako spadkobiercą, podejmującym pewne dobra kulturalne z przeszłości, dobra I których pozycja jest już społecznie zaakceptowana, z drugiej strony aiś pomnaża on zasób owych dóbr w sferze tworów estetycznych.

Literatura ludowa rozwija się w zasadzie poza obrębem tej usankcjo. f nowancj tradycji kulturalnej. Chociaż — jak zobaczymy — w pewno li momentach tradycja owa na nią oddziaływa, nie stanowi jednak wzoru, nie stanowi owej wartości podstawowej, kanonu kultury. A że nic ma 1 wartości kulturalnych, które powstawałyby w próżni, z niczego, kam >n ów istnieje, ale w całkiem odmiennej postaci. Składa się nań zespól pr/< ' świadczeń, wyobrażeń i tworów artystycznych, które czasami od wieko należą do danej grupy społecznej, są istotnym składnikiem jej kultui \

A

!T|i Imwcj. Trzeba więc określić, jakiej grupy społecznej wytworem jest bri nura interesująca nas obecnie. Epitet ludowa me. daje śdsłej orientacji m r igfcdtueniu, słowo lud ma bowiem wiele znaczeń. Ustalmy więc, że mi? „literaturę ludową”rozumieć będziemy tę literaturę, która jest ■Worem ludu wiejskiego, życia kulturalnego wsi jako specyficznie ^■fganizowanej zbiorowości. Ten wyróżnik jest zasadniczy. Istnieją Vv< >ry jak najbliżej związane zżyciem wsi i jej obyczajami, których z oczy-Hniych względów do literatury ludowej zaliczyć aie sposób (np. Sojka Kochanowskiego czy liczne nowele Dygasińskiego z życia chlo-pw). Nie tematyka decyduje o przynależności utworu do literatury d.wcj, jej swoistość bowiem wyznaczają: geneza, sposoby przeja-Imiia się i funkcja w ramach wiejskiej grupy społecznej.

W społeczności wiejskiej istnieje pewien zespól obiegowych wątków kiliuralnych, powstałych w ciągu wielowiekowego rozwoju, przekazy-jtnych z ust do ust, z pokolenia w pokolenie, wątków ze swej natury }< miniowych, stanowiących dobro ogólne. Każdy utwór stanowi jakiś nrrant tego, co istnieje i istniało jako dorobek powszechny danej grupy olcczncj. Jest to twórczość anonimowa wielu twórców, nieustannie lv< kształcana, wzbogacana lub zubożana w trakcie obiegu kulturalnego.

Tego, kto w danym momencie określony utwór ludowy reprodukuje, k możemy więc uznać za jego autora, chociaż wkład indywidualny liszczególnych wykonawców w pieśń lub prozatorską gawędę może y<' znaczny. Opracowuje on bowiem materiał literacki istniejący wcze-liu j, i to nieraz w wielu wariantach, tworzy tylko nowy wariant, który jludnmowi się w danym środowisku lub nic, zależnie od wielu względów, aulowy wykonawca-współtwórca w przeciwieństwie do zawodowego Marża nie utrwala materiału, który opracowuje. Literatura ludowa pt z reguły twórczością ustną, związaną nierozerwalnie ze sposobem ;y ki mywania. Zapisywaniem tekstów utworów ludowych w ich roz-jiniiych wariantach zajęli się dopiero uczeni, gdy literaturze ludowej poczęto przypisywać wartość. W Polsce utrwalanie twórczości ludowej tl.iluje się od pierwszej ćwierci XIX w.

Sposób przekazywania literatury ludowej był związany z życiem społecznym wsi. Utwór ludowy odbierany byl w trakcie wykonywania. Decydowało to o istotnej roli sposobu wykonywania i okoliczności Odbioru. Pewne typy utworów czy wręcz poszczególne utwory mogły być wykonywane tylko w określonych przypadkach, np. na ślubie czy liii obrzędzie dożynkowym. Utwór ludowy niejako istniał wraz z oko-

443