DSC04649

170 Rodzaje i gatunki literackie

w określonym momencie historycznym, częściej znajduje swą realizację w formie epickiej (np. Nad Niemnem E. Orzeszkowej) lub dramatycznej (np. Wesele Wyspiańskiego) niż w formie lirycznej. Jednakże w liryce JC. Tetmajera, A. Asnyka czy J. Tuwima, E. Brylla można znaleźć utwory realizujące taki typ tematyki.

Trwałość tradycji gatunków lirycznych wywodzących się jeszcze z kultury antycznej i żywych w poetykach i praktyce literackiej klasycyzmu, poczucie ich wyraźnej odrębności i stosowności ze względu na temat, adresata lub okoliczności, dla jakich były przeznaczone, podważyła romantyczna koncepcja liryki. Liryka stała się terenem wyrażania przeżyć, często przeżyć osobistych autora identyfikującego się z podmiotem lirycznym, była ekspresją życia wewnętrznego jednostki, jej stosunku do samej siebie i do świata. W sytuacji, kiedy zatraciły swoją żywotność rozróżnienia wywodzące się z norm poetyk klasycyzujących, pojawiły się próby klasyfikacji tematycznej ze względu na typ przeżyć, a w konsekwencji takie terminy jak: liryka miłosna, liryka filozoficzna, często utożsamiana z refleksyjną, liryka religijna, liryka patriotyczna, liryka agitacyjna, itp. Czasem używa się tych terminów zamiast określeń gatunkowych, ale nazywając ogólnie rodzaj przeżyć wyrażanych w utworze nic one nie mówią o sposobie ich ujęcia, który może być najzupełniej różny w obrębie tej samej klasy utworów objętych wspólną nazwą.

Jednakże już niektóre prądy literackie XIX wieku, a potem współczesna kultura dokonały następnej zmiany w sposobie rozumienia liryki, przeciwstawiając się koncepcji ekspresji osobowości i życia wewnętrznego podmiotu utożsamionego z autorem, a podkreślając fikcjonalny charakter wypowiedzi lirycznej, kładąc nacisk na specyfikę języka właściwego liryce. Zmianę tę potwierdza powszechne we współczesnej świadomości literackiej zastą, ienie terminu liryka prze. tarnin poezja przeciwstawiany twórczości prozatorskiej.

Terminologia gatunków lirycznych (używana jeszcze współczesne! w znacznym stopniu wywodzi się jeszcze z poezji starożytne! i w związku z tym należy pamiętać, że rsswany aicefiae praec sa-dytję literacką bądź samego mnatąjwspahia nazwę gsrnrikr wat, mogis się bardzo r.isnić między sobą Gczwiercisutaja Trzeciaż gjśaarjssag sposob rozumienia . tastaiwisniŁ in&EpiataBg mc un - :w V. mya: prawa rozwoju gatunków ta sama nazwa może oznaczać dawną formę gatunkową i gatunek, który w wyniku procesu rozwojowego zmieni) już zasadniczo swoje cechy. Taka jest sytuacja terminu ballada. Początkowo oznaczał on pieśń taneczną o określonej strukturze wierszowej, potem stal się nazwą epickiej pieśni ludowej, w której narracja i fabuła są istotnymi składnikami kompozycji, wreszcie zaczął funkcjonować jako nazwa gatunku stanowiącego klasyczny przykład formy rodzajowo synkretycznej, łączącej elementy liryczne, dramatyczne i epickie. Równowaga lub przewaga któregoś z nich znajduje wyraz w takich nazwach, jak ballada liryczna, czy ballada dramatyczna.

Inna rzecz, że tradycyjna nazwa gatunkowa może funkcjonować jako klucz do właściwej interpretacji utworu, zwłaszcza, gdy jest umieszczona w tytule. Stanowi ona znak tradycji literackiej, na tle której utwór winien być odbierany i rozpatrywany, do której jest jakby adresowany. Tak dzieje się np. w wierszu K. K. Baczyńskiego Elegia o...; dopiero na tle tradycji gatunku ujawnia się w pełni funkcja podmiotu lirycznego, sytuacja wypowiedzenia i tonacja stylistyczna tego wiersza.

W koncepcji ujmującej rodzaje i gatunki literackie jako określone typy wypowiedzi językowej dominującym kryterium gatunkowym, które pozwala na porządkujący opis utworów lirycznych, jest konstrukcja podmiotu mówiącego; ona wyznacza właściwy szkielet gatunkowy, na którego tle tradycyjne nazwy gatunkowe schodzą do roli nazw odmian gatunkowych, pozwalających na uwypuklenie historycznego charakteru gatunków lirycznych.

Stopniowe zacieranie wyrazistości gatunkowej utworów lirycznych widoczne jest także w praktyce komponowania i tytułowania zbiorków poetyckich. O ile w tradycji staropolskiej, zwłaszcza renesansowej, zbiory wierszy często były zasuszane jako zbiory utworów jednorodnych łub gatunkowo zbfażonych, o tyle potem uwypuklenie odrębności i wspóteoty gatunkowej zbiorów poetyckich stało się rzadsze. Rota wrenir saę tytuk Mickiewiczowskich Baliad i nmumsd*> murir funkcję maatfeatt ineraaoego. kcnnołBy gatunkowe złndr nrwarów HńgEznyrih pottwmi się także tako cykl np. cjM sonetów dh. EauasSansta Lvjui‘> zkc, afe ^urwnakc r: mitśn inną mtdęwnąję.