DSC04666

204 Rodzaje I gatunki literackie

Współdziałanie paralelizmów i kontrastów, które dają niezwykle rygorystyczną kompozycję tekstu, a jednocześnie podkreślają pozorną prostotę budowy, mogą jednak pośrednio pełnić dodatkowe funkcje, np. dramatyzować przedstawioną sytuację, wydobywać przede wszystkim napięcia pomiędzy elementami wypowiedzi, które nie rozładowują się w żadnej bezpośrednio sformułowanej poincie, żartobliwej czy poważnej. Taki typ kompozycji operującej paralelizmem i kontrastem częściej występuje w poezji współczesnej, nierzadko jako element stylizacyjny (nawiązanie do tradycji barokowej). Przykładem może być wiersz S. Grochowiska Walka Jakuba z Aniołem:

Ty we mnie Chlebem kamieniem kościołem Ja w CSebie żebrem

Ty—jak w dwie tarcze — w skrzydła uzbrojony Ja — w zmarszczki czoła

Za Tobą ogień hoplici i gryfy A za mną — grób mój

TV we mnie zorzą kobietą i dzbanem Ja w CSebie grobem

Paralelizm kompozycyjny bywa jeszcze wzmocniony przez tzw. pierścień, który może stanowić motyw nadrzędny, czasem interpretujący sens wypowiedzi wprost lub pośrednio. Przykłady dwóch wierszy, Rodocia i A. Trzebińskiego, reprezentują jakby dwa zasadnicze warianty tych możliwości; pierwszy jako jednoznaczną i wyładowującą się tylko w dowcipie kompozycję, drugi jako przesłankę do wydobycia wieloznaczności języka, do budowania mowy z podtekstami:

Idylla maleńka taka:

Wróbel połyka robaka,

Wróbla kot dusi niecnota,

Pies chętnie rozdziera kota,

Psa wilk z lubością pożera,

Wilka zadiawia pantera,

Panterę lew rwie na ćwierci,

Lwa — człowiek; a sam, po śmierci Staje się łupem robaka.

Idylla maleńka taką.,.

(Rodoć, Idylla maleńka taka}

takaś mała a łzy takie ogromne takie ciężkie, że aż głowa się chyli opadają te łzy twoje w dół pionem tak najprościej ku głębokim dnom chwili' takaś mała a łzy takie ogromne

(............... . - |

stoisz mi w oczach jak łzy

(A. Trzebiński, Jak najprościej)

Paralelizm w różnych postaciach jest" zjawiskiem dość powszechnym w liryce, posługiwały się nim właściwie wszystkie epoki literackie wykorzystując w różnych funkcjach. Nie można go przyporządkować ani określonemu prądowi literackiemu, ani nawet określonym gatunkom liryki, jest po prostu jedną z tych możliwości językowych, z których może korzystać poezja wszelkiego rodzaju. Ze względu na szczególne właściwości rytmizujące wypowiedź, bardzo często pojawia się on w liryce pieśniowej. Jest zjawiskiem niezwykle częstym w poezji ludowej, gdzie prócz funkcji rytmicznych, ma chyba jeszcze inną funkcję; jest jednym z zasadniczych sposobów porządkowania świata na zasadzie analogii (kontrastu) i równorzędności jego elementów. Taką funkcję, być może na zasadzie stylizacji, miewa paralelizm w liryce w ogóle; wskazywałby na to fakt, że obecność paralelizmów w liryce rozszerza się w tych prądach literackich, w których zainteresowanie poezją ludową, lub wręcz jej wpływy, są żywe i wyraźne.

Niewątpliwie obecność paralelizmu w wierszu zwiększa wyrazistość kompozycyjną tekstu, jest łatwo uchwytną cechą organizacji wypowiedzi odbiegającej od zwykłej normy porozumienia językowego. Obejmując cały tekst, może mu nadać walor jednolitości, jednocześnie uwypukla ogniwa, składające się na tę całość: taka jest np. funkcja paralelizmu stroficznego czy intonacyjnego w litanii.

Paralelizm składniowo-intonacyjny może być źródłem pewnej monotonii wiersza, jak w tekstach Rodocia czy Konopnickiej. Może jednak mieć wyraźną funkcję dynamizowania tekstu; dzieje się tak przede wszystkim wtedy, gdy paralelizm obejmuje szereg cdonów intonacyjnie wznoszących się, zamknięty dopiero w ostatnich wersach utworu (zob. S-. 422).